BAZAT E SHKENCËS BIMORE

KREU I. QELIZA BIMORE

Tiparet strukturore të qelizës bimore

Qelizat e bimëve janë me forma e madhësi të ndryshme. Tek bimët farëveshur ato variojnë nga 10-
100 mikronë. Qelizat e fibrave të disa bimëve arrijnë deri në 55 cm gjatësi e me diametër nga 50
deri në 100 mikronë. Numri i qelizave në trupin e bimëve zakonisht është shumë i lartë.

Qelizat bimore sipas raportit të përmasave të tyre ndahen në dy grupe kryesore: parenkimatike dhe
prozenkimatike. Quhen parenkimatike qelizat të cilat kanë raporte përmasash izodiametrike, ndërsa
quhen prozenkimatike qelizat me gjatësi disa herë më të madhe se gjerësia. Nëse një qelizë bimore
do ta vrojtojmë në mikroskopin me dritë atëherë do të dallojmë në mënyrë të qartë pesë elementë
strukturore të saj:

1) Muri qelizor ose veshjen nga jashtë të qelizës; 2) Një vakuolë e madhe dhe disa me të vogla të
mbushura me lëng qelizor; 3) Citoplazmë e trashë e cila vendososet ndërmjet murit qelizor dhe
vakuolave; 4) Një bërthamë (rrallë më shumë) të zhytur në citoplazmë; 5) Plastidet (shih Fig. 1).

Fig. 1. Pamje e qelizave të epidermës së gjethes

Përbërësit e qelizës bimore ose komponentët e saj ndahen në dy grupime kryesore: Protoplasti dhe
Derivatet e protoplasmës: a) Protoplasti përfaqëson përmbajtjen e gjallë të qelizës. Në të bën pjesë
citoplazma së bashku me organelat qelizorë.

b) Derivatet e protoplasmës përfshijnë murin qelizor dhe vakuolat me lëng qelizor. Brenda mureve
qelizore ndodhet përmbajtja aktive qelizore ose protoplazma.

Me termin Protoplazmë të qelizës bimore shpesh nënkuptojmë citoplazmën së bashku me

bërthamën. Shtresa membranore e protoplamës (citoplazmës) e cila është në kontakt me vakuolën
quhet tonoplast, ndërsa kur ajo është në kontakt me murin qelizor quhet plazmolena ose membrana
plazmatike. Citoplazma kufizohet me bërthamën nepërmjet membranës bërthamore. Protoplazma
përfaqëson në vetvete një sistem koloidal të ndërlikuar hydrosol. Përbërësi kryesorë i saj është uji
që arrin në masen 90-95%, ndërsa pjesën tjeter të saj e zejnë substancat organike si proteinat, acidet
nukleike, lipide, karbohidrate,etj.

Komponentët themelorë kimikë të protoplazmës

Substancat organike të qelizës.

Proteinat – janë makromolekula që formohen nga aminoacidet. Ato përbëjnë 40-50% të peshës së
thatë të protoplazmëz. Nëse këto molekula ndërtohen vetëm nga aminoacidet atëherë ato quhen

1
proteina të thjeshta. Proteinat e përbëra janë makromolekula komplekse që në përbërjen e tyre
kanë aminoacide dhe komponime të tjera organike. Në rastin kur ato bashkohen me lipidet quhen
lipoproteide, me karbohidratet - glikoproteina, me acidet nukleike - nukleoproteide, etj.

Proteinat janë gjithashtu pjesë e fermenteve (enzimave) që rregullojnë të gjitha proceset jetësore.

Acidit nukleik - ADN dhe ARN janë biopolimerët më të rëndësishëm të protoplastës, përmbajtja e
të cilave është rreth 1 - 2% e masës së qëlizës. Këto komponime ruajnë dhe transmetojnë
informacionet e trashigimisë. ADN ndodhet kryesisht në bërthamën ndërsa ARN në citoplazmë dhe
në bërthamë. ADN dhe ARN janë të ndryshme në përbërje, në strukturë dhe në funksione. Kështu,
ADN-ja përmban karbohidratin dezoksiribozë dhe quhet acid dezoksiribonukleik ndërsa ARN
përmban acidin ribonukleik. Acidet nukleike janë polimerët themelorë të qelizës ndërsa monomerët
e tyre quhen nukleotide.

Një nukleotid përbëhet nga një komponim azotik (adeninë, guaninë, timinë, citozinë, urocil), një
sheqer ribozë ose dezoksiribozë si dhe mbetjet e acidit fosforik. Në një molekulë të ADN-së
ndodhen dy baza purinike, adenina (A) dhe guanina (G) si dhe dy baza pirimidike: citozinë (C) dhe
thiminë (T). Tek ARN, timina (T) është zevendësuar nga uracili (u). Molekula e ADN përbëhet nga
dy zinxhirë spiralore polinukleotidesh ndërsa molekula e ARN ka një zinxhir. Zinxhirët
polinukleotidë të molekulës së ADN janë plotësues (komplimentarë) të njëra tjetrës. Përballë bazës
purinike adeninë (A) gjithmonë ndodhet baza pirimidike timinë (T) ndërsa përballë bazës purinike
guaninë (G) ndodhet baza pirimidike citosinë (C). Në një molekulë ARN përballë adeninës (A)
qëndron uracili (U) ndërsa përballë guaninës (G) qëndron citozina (C).

Molekulat e ARN sipas funksionit që ato kryejën ndahen në disa lloje: ARNt quhet ARN që
transporton aminoacidet në ribosome, vendodhja e saj është në citoplazmë; ARNr ose ARN
ribosomike është pjesë e rëndësishme e strukturës së ribozomeve dhe zë rreth 90% ARN të një
qelize; ARNi ose ARN informacioni, ndodhet në bërthamë dhe citoplazmë. Funksioni i saj është që
të përcjellë informacionin për ndërtimin e proteinës.

Lipidet janë substanca yndyrore, sasia e tyre zakonisht është 2 - 3% e masës së qelizës por tek ulliri
arrijnë deri në 32%. Ato konsiderohen si substanca energjitike rezervë. Lipidet marrin pjesë në
ndërtimin e murit qelizor. Komplekset yndyrore janë mbrojtese të organeve bimore nga shiu dhe
temperaturat. Këtë fenomen e gjejmë në epidermë e gjetheve e të sytheve të mjaft bimëve.

Karbohidratet. Glukoza (С6H12O6) është monosaharidi ose sheqeri më i zakonshëm në qelizë. Ai

lot rol të rëndësishëm në formimin e polisaharideve dhe shpërbëhet lehtësisht në ujë. Fruktoza ose
sheqeri i frutave është monosaharidi që ka të njëjten formulë me glukozën por me shije shumë më
të ëmbël se ajo. Saharoza është disaharidi ose sheqeri shtëpiak. Ai takohet në sasi të mëdha tek
kallam sheqeri dhe panxhar sheqeri.

Formula C12H22O11 është polisaharid, ajo mund të jetë niseshte ose celulozës. Amidoni (nisheste)
është polisaharidi rezervë i qelizës ndërsa celuloza është komponenti kryesor i murit qelizor. Në
lëngun qelizor të Dahlias, në rrënjët e çikores, luleradhiqeve dhe Asteraceae te tjera është gjetur një
tjetër polisaharid i quajtur inulina, formula e së cilës është (С8Н10О5).

Në substancat organike të qelizës bëjnë pjesë vitaminat, hormonet, fitoncidet. Vitaminat janë
komponime organike fiziologjikisht aktive që kontrollojnë hyrjen dhe shkëmbimin e substancave.
Hormonet janë rregullatorë të rritjes dhe zhvillimit të organizmit.

Fitoncidet janë komponime antimikrobiale organike të paqëndrueshme që formohen nga bimët. Në

to bëjnë pjesë erëzat e ndryshme si tek qepa, hudhra, çaji, lisi, pisha etj. Llogariten më shumë se
5000 substanca që marrin pjesë në mbrojtjen e bimëve nga bakteret, kërpudhat dhe insektet.

2
Substancat inorganike në qelizë. Komponimet inorganike përfaqësojnë 2-6% të masës qelizore.
Në përbërjen e qelizave ndodhen rreth 80 elementë kimikë. Ato mund të ndahen në tre grupe.

Makroelmentët. Ato përbëjnë rreth 99% të masës totale të elementëve kimikë të qelizave.
Përqëndrimet me të larta në qelizë i kanë oksigjeni, karboni, azoti dhe hidrogjeni. Pjesa e mbetur e
makroelementëve deri në masen 2% e zejnë kaliumi, magnezi, natriumi, kalciumi, hekuri, squfuri,
fosfori, klori, etj.

Mikroelmentët. Në këtë grupim bëjnë pjesë kryesisht jonet e metaleve të rënda. Ato janë pjesë
përbërëse e enzimave, hormoneve dhe substancave të tjera të rëndësishme jetësore. Përmbajtja e
tyre në qelizë luhatet nga 0.000001 deri 0,001%. Elementet kimikë më kryesorë të këtij grupimi
janë bori, kobalti, bakri, molibdeni, zinku, vanadiumi, jodi, bromi, etj.

Ultramikroelementët. Në qelizat bimore takohen elementë si uraniumi, radiumi, ari, merkuri,

beriliumi, ceziumi, seleni dhe metale të tjera të rralla. Prania e tyre është më e vogël se 0.000001%.
Roli fiziologjik i shumicës së këtyre elementeve nuk është plotësisht i njohur.

Uji është pjesë përbërëse e çdo qelizë. Ai është vëllimrregulluesi dhe mjedisi themelorë i
organizmit. Uji është i pranishëm në shumicën e reaksione biokimike të qelizës dhe merr pjesë në
hidrolizën e proteinave, të karbohidrateve, etj. Uji ka një kapacitet dhe përçueshmëri termike
relativisht të lartë dhe për këtë arsye është një lëng ideal për të ruajtur bilancin energjitik të qelizës.
Uji është burimi kryesor i oksigjenit dhe i hidrogjenit që nevoitet gjatë procesit të fotosintezës.

Uji është tretës. Nëse energjia e tërheqjes ndërmjet molekulave të ujit dhe molekulave të një
substance tjetër është më e madhe se energjia tërheqëse ndërmjet vetë molekulave të ujit atëherë kjo
substancë shkrin ose tretet në ujë. Kjo forcë tërheqëse e ujit ndaj këtyre substancave i bën të
dallueshme ato nga substancat që nuk tretën në ujë. Substancat që tretën në ujë quhen hidrofilike
(nga greqishtja "Hydros" - ujë dhe "Phileo" - dashuri). Ky term përdoret për të treguar cilësinë e
substancave që janë shumë të tretëshme në ujë.

Substancat që nuk treten ose treten me vështërsi në ujë quhen hidrofobike (nga greqishtja “Hydros"
– ujë, Phobos" - frikë). Substanca të tilla janë zakonisht yndyrnat dhe ato me përbërje yndyrore, etj.
Uji është mjeti kryesor i transportit të substancave në qelizë dhe në organizëm. Nëpërmjet ujit
kryhen lëvizjet ngjitëse dhe zbritëse të produkteve në enët përçuese të bimëve.

Citoplazma

Me termin protoplast në shumicën e rasteve nënkuptohet tërësia citoplazmës së bashku me

organelat qelizorë. Citoplazma e qelizës bimore rrethohet nga membranat plazmatike të cilat quhen:
1) Plasmalema ose membrana e jashtme (mbështjellja); 2) Tonoplasti apo membrana e brendëshme
që ndodhet në kontakt me vakuolat.

Në mesin e këtyre dy membranave ndodhet mezoplazma ose pjesa më e madhe e citoplazmës. Në

mezoplazmë gjenden: 1) Hialoplasma (matriksi, shtrati) ose pjesa jo strukturore e mezoplazmës; 2)
Rrjeti endoplazmatik (retikulum); 3) Aparati i Golgit; 4) Ribozomet; 5) Mitokondria
(chondriosomes); 6) Sferosomet; 7) Lizosomet; 8) Plastidet. (shih. Fig. 2). Këto organela nuk
dallohen në mikroskopin me dritë por vetëm në mikroskopin elektronik në zmadhime të mëdha.

Citoplazma ka një përbërje kimike të ndërlikuar. Ajo përfaqëson një përzjerje koloidale të trashë
dhe transparente. Përbërja kimike e citoplazmës është në varësi të funksioneve fiziologjike që ajo
kryen në qelizë. Baza e citoplazmëz është hialoplasma ose matriksi (shtrati) roli i të cilit është për
të mbajtur të bashkuar të gjitha strukturat e qelizës në një sistem të vetëm si dhe për të siguruar
ndërveprimin e mirë mes tyre. Citoplazma ka ambient ose ph alkalik ku 60-90% të saj e përbën uji

3
dhe substancat e tretura në të. Në citoplazëm gjenden rreth 10-20% proteinat, 2-3% substancat
yndyrore, 1.5% komponimet organike dhe 2-3% komponime inorganike.

Fig. 2 Struktura e qelizave bimore (maket)

Funksionet fiziologjike të citoplazmës.

Në citoplazmë kryhen funksione të rëndësishëm fiziologjike. Në të zhvillohet procesi i glikolizës

ose i frymëmarrjes. Glikoliza është procesi i coptimit të molekulës së glukozës nga enzimat pa
praninë e oksigjenit. Ky reaksion shoqërohet me çlirimin e energjisë dhe gjatë tij formohen
substanca të varfëra energjitike si ujit dhe dioksidi i karbonit. Ky proces zhvillohet në tre faza. Ajo
fillon në citoplazmë dhe përfundon në mitokondri. Glikoliza është pjesë e ciklit të Krebsit dhe e
zinxhirit të transportit të elektroneve. Ekuacioni i përgjithshëm i oksidimit të plotë të glukozës
mund të përshkruhet në formën e një formule të përgjithshme:

С6H12O6+ 6O2 → 6CO2 + 6H2O + energji në formën e 36 mol. ATP

Energjia e përftuar dhe e ruajtur në formën e ATP përdoret në të gjitha reaksionet biokimike të
proceseve fiziologjike të qelizës. Organoidet citoplazmikë të qelizës si plastidet, aparati i Golgit,
rrjeti endoplazmatik, mitokondria, lizosomet, sferosomet, ribosomet, etj. kryejnë disa funksione
specifike në qelizë.

Citoplazma rrethohet nga membrana. Ajo është një shtresë e hollë me strukturë fosfolipidesh e cila
siguron shtrirjen hapsinore të gjitha organeleve qelizore duke përfshirë edhe bërthamën.
Membranat ndajnë citoplazmën nga muri qelizor dhe citoplazmën nga vakuolat.

Membranat formojnë rrjetin endoplazmatik i cili është një sistem kanalesh dhe hapsirash të vogla
që formojnë rrjetë (shih Fig 3.). Nëse në kanalet (tubat) dhe xhepat membranorë të rrjetit
endoplazmatik ndodhen ribozome apo grupe ribosomike atëherë një rrjetë i tillë quhet rrjeti
endoplazmatik granular. Kjo është zona kryesore e sintezës së proteinës.

Nëse në rrjetin endoplazmatik mungojnë ribozomet atëherë ai quhet rrjeti endoplazmatik i lëmuar.
Në membranat e rrjetit endoplazmatik të lëmuar kryhet procesi i formimit të lipideve dhe
karbohidratet. Të gjitha këto produkte si proteinat, lipidet dhe karbohidratet transportohen tek
organelat e ndryshme qelizorë ku dhe përdoren sipas interesit të qelizës.

4
Membranat e organelave janë të ngjashme me membranat e rrjetit endoplazmatik. Baza strukturore
e membranave është molekula e lipideve. Vetia më e rëndësishme e membranave është
gjysëmpërshkushmeria e tyre, pra ajo lejon disa molekula të mund të kalojnë lehtë nëpër membranë
ndërsa të tjera nuk e kalojnë apo e kalojnë me vështirësi atë. Kjo veçori e këtyre membranave
mundëson që në zona të ndryshme të qelizës njëkohësisht të ndodhin reaksione të ndryshme
biokimike.

Shumë e afërt me strukturën e ndërtimit të rrjetit endoplazmatik është edhe aparati i Golgit ose
diktiosomet. Ky aparat përfaqëson një sistem depozitash të rrafshta të vendosura paralel njera me
tjetren. Aparati i Golgit rrethohet nga një system membranorë i dyfishtë (shih Fig. 4).

Nga skajet e këtyre depozitave dalin vakuaola apo flluska. Ato shërbejnë për nxjerrjen jashtë të
produkteve toksike ose mbeturinave përfundimtare të metaboloizmit. Por në të njëjtën kohë, në
këto depozita grumbullohen substancat e nevojshme për sintezën e kompleksit të karbohidrateve
ose polisaharideve të cilat përdoren për ndërtimin e mureve qelizore. Aparati Golgit merr pjesë
edhe në formimin e vakuolave.

Një nga vetitë më të rëndësishme biologjike të citoplazmë është cikloza ose aftësia për të lëvizur.
Intensiteti i lëvizjes së saj varet nga temperatura, shkalla e ndriçim, furnizimi me oksigjen dhe
faktorë të tjerë të brendshëm qelizorë.

Fig. 3 Aparati i rrjetit endoplazmatik Fig. 4 Aparati i Golgi

Ribosomet janë qendrat e sintezës së proteinave dhe konsiderohen si organelat më të vogla qelizorë
të cilat luhaten nga 17 deri 23 nm. Ato janë të formuara nga molekula proteinike dhe
ribononukleoproteinike. Ribosomet janë të pranishme në citoplazmë, në bërthamë, në mitokondri
dhe në plastide. Ato mund të jenë të veçuara ose të bashkuara në grupe. Në rastin kur ato
bashkohen në grupe quhen polisome. (shih Fig. 2).

Mitokondria është "stacioni energjitik" i të gjitha qelizave eukariote. Format e tyre mund të jenë të
rrumbullakta, ovale në cilindrike e deri në forma trupash të shtypur. Numri i tyre është disa mijëra
për çdo qelizë sidomos në indet sekretorë të bimëve. Përmasat e tyre janë më pak se 1 mikron dhe
rrethohen nga një membranë e dyfishtë. Mitokondria nuk është e lidhur me rrjetin endoplazmatik të
citoplazmës. Membrana e brendëshme e saj krijon rrudha ose pala të cilat quhen kreshta. Ndërmjet
këtyre kreshtave ndodhen hapësira të mbushura me substanca të tejdukshme që përfaqësojnë
matriksin ose shtratin e mitokondrisë. Në këtë shtrat vendosen ribozomet dhe ADN-ja
mitokondriale. Mënyra e shumimit të mitokondrisë është e ngjashme me atë të organizmave
prokariotë. Funksioni kryesor i mitokondrisë është që nëpërmjet enzimeve që pëmban në brendësi
të saj të marrë pjesë në procesin e frymëmarrjes së qelizës. Në mitokondri si rezultat i oksidimit
fosforilik sintetizohen molekula të pasura me energji të cilat quhen adenozit trifosfati (ATP), për
këtë arësye mitokondria është quajtur "stacioni energjitik i qelizës". Mekanizmin e oksidimit
fosforilik e ka zbuluar anglezi P.Mitchelom në vitin 1960. (shih Fig. 5).

5
Fig. 5 Struktura e Mitokondrise

Plastidet janë organela qelizorë me forma e ngjyra të ndryshme. Madhësia e tyre luhatet 4-10
mikronë. Plastidet shfaqen në tre forma kryesore: 1) Kloroplastet janë plastide me ngjyrë të gjelbër;
2) Kromoplastet janë plastide me ngjyra të verdhë në të kuqe; 3) Leukoplastet janë plastide pa
ngjyrë.

Kloroplastet kanë përhapje të gjërë në natyrë dhe takohen në të gjitha organet e gjelbëra të bimëve
(shih Fig. 6). Forma e tyre është më së shumti eliptike e zgjatur. Numri i tyre tek bimët e larta është
disa herë më i madh se tek bimët e ulta. Kloroplastet e bimëve të ulta ose të algave janë të mëdha,
kanë forma të ndryshme dhe me numër 1 – 5 për qelizë. Kloroplastet përmbajnë deri në 75% ujë,
proteina, lipide, acidet nukleike, enzimat. Substanca ngjyruese e saj është klorofili. Klorofili
takohet në disa tipe si (a), (b), (c), (d), por dy prej tyre klorofili a dhe klorofili b janë mbizotërues.

Fig.6. Struktura e mbrendshme e kloroplastit: 1 - Membrana e jashtme e kloroplastit; 2 - membrana e brendshme; 3 -

grana; 4 –lamela grana; 5 - Stroma kloroplastit (matrix). (wikimedia.org)

Për formimin e molekulave të klorofilit janë të domozdoshme disa kushte përcaktuese si drita,
kripërat e magnezit dhe hekurit në tokë.

Kloroplasti kufizohet nga citoplazma nga një membranë dyshtresore. Në brendësi të membranave
vendoset trupi i kloroplastit i cilit përbëhet nga një strukturë kokrrizore e patejdukshme e cila quhet
stromë ose matriks. Në stromë ndodhen disa pllaka paralele në formë disqesh që quhen lamela ose
tilokoide. Disqet lamelarë bashkohen së bashku në grupe dhe formojnë granat. Masa kryesore e
pigmenteve të kloroplastit shpërndahet në membranën e granës. Në stromën e kloroplastit takohen
enzima, ribozome, aparati gjenetik autonom me ADN-në përkatëse që ashtu si tek mitokondria të
kujtojnë organizmat prokariot. Roli i kloroplaste në natyrë është shumë i madh. Funksioni kryesor i
tyre është fotosinteza

6
Kromoplasti përmban pigmente të cilat i takojmë në rrënjët e karrotës, në frutat e shumicës së
bimëve, në gjethen e gjelbër të spinaqit, të hithrës, në lulet e trëndafilave, të gladiolave, tek
kalendulat, etj. Ngjyra e kromoplasteve varet nga prania e pigmenteve karotenoide si karotina dhe
ksantofila ( Fig. 7).

Fig. 7 Kromoplasti në qelizat e tulit të domates, specit dhe karotës

Karotina është një pigment me ngjyrë portokalli në të kuqe ndërsa ksantofila në të verdhë.
Ksantofilat janë karotenoide të oksigjenuara. Karotenoidet sipas funksionit fiziologjik në bimë
përfaqësohen kryesisht nga β-karotinat. Karotenoidet janë prezente edhe tek algat kafe, të kuqe, etj.
Ato shkaktojnë shumëllojshmërinë e ngjyrave. Besohet se kromoplasti përfaqëson në vetvete fazën
përfundimtare në zhvillimin e një plastidi. Ato shpesh konsiderohen si leukoplastet dhe kloroplastet
e plakura.

Kafshët dhe njerëzit i marrin karotenoidet kryesisht nëpërmjet ushqimit bimor. Beta-karotina quhet
dhe provitamina A. Ajo sipas nevojave të organizmit transformohet në vitaminën A.

Në kloroplastet e cianobaktereve, të algave të kuqe dhe algave cryptophytae është karakteristike

prania e fikobiliproteinave në formën e fikocianinave më ngjyrë blu dhe fikoeritrinave me ngjyrë të
kuqe. Karotenoidet ashtu si dhe klorofila marrin pjesë në procesin e fotosintezës.

Fotosinteza është procesi i formimit të komponimeve organike me pjesëmarrjen e energjisë së

dritës. Këtë veti e kanë vetëm qelizat që përmbajnë pigmente të posaçme fotosintetike nga të cilat
më kryesori është klorofili. Çdo vit si rezultat i fotosintezës në planet formohen 150 miliard ton
lëndë organike (produkt primar) dhe çlirohen rreth 200 milion ton oksigjenit. Cikli i karbonit, i
oksigjenit dhe i elementeve të tjerë të fotosintezës formojnë përbërjen e atmosferës së Tokës.

Fotosinteza jep kontribut të rëndësishëm në parandalimin e efektit serë në planetin tonë. Ajo është
hallka kryesore e ciklit biogjeokimik të tokës si dhe baza kryesore e gjithë zinxhirit ushqimor.
Produktet e rezervës që formohen gjatë procesit të fotosintezës janë burimi kryesor i energjisë për
njerëzimin.

Egzistojnë dy tipe fotosintezash: Ajo anaerobe dhe aerobe. Fotosinteza anaerobe është veti
karakteristike e disa baktereve. Gjatë kësaj fotosintezë nuk çlirohet oksigjen në atmosferë.
Fotosinteza aerobe është karakteristike e të gjitha bimëve dhe e baktereve fotosintetike.

Fotosinteza zhvillohet në dy faza: faza e dritës dhe e errësirës. Faza e dritës zhvillohet në
kloroplaste. Klorofili ka aftësinë të thithi pjesën e kuqe të spektrit të dritës ndërsa karotenoidet
thithin pjesën blu të gjelbër dhe të gjelbër të këtij spektri. Po kështu edhe energjia e thithur nga
karotenoidet do ti kalojë klorofilit. Pra e gjithë energjia diellore e thithur nga klorofila dhe
karotenoidet shpendzohet gjatë procesit të fotosintezës.

Kloroplastet nëpërmjet përdorimit të dritës si dhe të ujit që merret kryesisht nga rrënjët e bimëve
formojnë produktet e asimilimit ose nishesten primare si dhe çlirojnë oksigjen.

7
Gjatë këtij procesi, kuantët e dritës godasin klorofilin dhe e detyrojnë atë që të humbasin një
elektron. Klorofili mbas humbjes së elektronit kalon në një gjendje të eksituar:

Klorofil → Klorofil + + e -.

Elektronet e lira të dala nga klorofili i eksituar transportohen dhe përqëndrohen në sipërfaqen e
membranës tilakoide ose lamelare të kloroplastit, dmth përballë me matriksin. Në të njejtën kohë
brenda hapsirës të tilokoideve ndodh fotoliza e ujit, d.m.th ndarja e molekulës së ujit nën veprimin
e energjisë së dritës. Nga ndarja përftohen hidrogjen (Н+) dhe grup hidroksil (ОН-).
Н2О → Н+ + ОН-

Jonet hidroksil shkëpusin elektronin e tyre dhe transformohen në radikale të lira të OH:
-
ОН - e → ОН

Elektronet e përftuara nga jonet hidroksil transportohen dhe vendosen tek molekulat e klorofilit,
kurse radikalët OH bashkohen për të formuar ujë dhe oksigjen të lirë:

4ОН → 2Н2О + О2↑

Protonet e hidrogjenit (Н+) që përftohen nga fotoliza e ujit nuk kalojnë dot përmes membranës së
granave por depozitohen në brendësi të saj duke krijuar përqendrim të (Н+). Si rezultat i
përqëndrimi të madh të protoneve (Н+) sipërfaqja e brendëshme e membranës së granës ngarkohet
pozitivisht. Gjatë kësaj kohe sipërfaqja e jashtme e granës ngarkohet negativisht për shkak të
-
përqendrimit elektroneve (e ). Për këtë arësye në të dy anët e membranës së granës krijohen
potenciale të ndryshme elektrikë. Kur potencialet elektrike arrijnë vlerat kritike atëherë forcat e
fushës elektrike fillojnë të shtyjë protonet (Н+) përmes kanalit të ATP-sintetazës. Në dalje të këtij
kanali protonet krijojnë një nivel të lartë të energjisë e cila përdoret për fosforilimin e molekulave
të ADP të pranishme në matriksin e plastidit dhe formojnë ATP.

ADP + P → ATP.

Jonet hidrogjen që janë të vendosura në sipërfaqen e jashtme të membranës së tilolakoideve

takohen me elektronet (e -) dhe formojnë hidrogjenin atomik i cili më pas vendoset në një mbartës
specifik që quhet NADP+ (nikotin adeninë dinukleotid fosfat i oksiduar):

2Н+ + 4e + NАDP+ → NADP ∙ Н2

Gjatë fotosintezës të fazës së dritës ndodhin tre procese: 1. Formimi i oksigjenit të lirë nëpërmjet
ndarjes së molekules të ujit. 2. Sinteza e ATP (acidi adenozintrifosfat). 3. Formimi i atomeve të
hidrogjenit në formen e NADPH ∙ H2. Oksigjeni i dalë nga ky proces do çlirohet në atmosfere.
ATP dhe NADP ∙ H2 transportohen në matriksin e plastidit dhe me pas do marrin pjesë në procesin
e fazës së errësirës të fotosintezës. Deri në këtë moment nishestja fillestare (primare) në gjethe
akoma nuk është grumbulluar. Faza e dritës e fotosintezës zhvillohet kryesisht në grana.

Faza e errësirës e fotosintezës zhvillohet në matriksin e kloroplastit. Ashtu si në fazën e dritës edhe
në atë të errësirës procesi i transformimit të CO2 kalon një seri etapash të njëpasnjëshme.

Reaksioni kimik i fazës së errësirës zhvillohet duke shfrytëzuar energjinë e grumbulluar në

molekulat e ATP, NADP ∙ H2 si dhe nëpërmjet aftësisë thithëse të CO2 të ajrit që ka një sheqer
pesë karbonesh i cili ndodhet në plastide dhe që quhet difosfat ribulosa. Gjatë këtij reaksioni
formohen komponime me gjashtë karbone ose molekula e glukozës:

6CO2 + 6H2O + 6O2 → C6H12O6 ↑

8
Në kloroplaste kryhet sinteza dhe hidroliza e lipideve, grumullohet nishestja e asimilimit si dhe
proteinat e rezervës. Që të gjitha këto komponime organike depozitohen në stromë.

Monosaharidi glukoza transformohet në nisheste dhe rezervohet në bimë, një pjesë e saj shkon për
sintezën e komponimeve të tjera organike si të aminoacideve, të yndyrnave, të glicerinës etj.

Leukoplastet janë plastide pa ngjyrë. Ata janë trupa sferikë, eliptikë, kokrrizorë që mbështillen nga
substanca proteinike dhe zakonisht përqëndrohen rreth bërthamës. Në to kryhet sinteza dhe
grumbullimi i lëndëve ushqyese rezervë, kryesisht niseshteja primare dhe sekondare. Niseshtja e
dytë depozitohet në një lloj të veçantë të leukoplastit i cili quhet amiloplast (shih Fig 8.). Proteina
sintetizohen në proteinoplast (shih Fig 9.), ndërsa yndyrnat në oleoplast (shih Fig 10.).
Leukoplastet ashtu si dhe plastidet e tjera vendosen në citoplazmë, ato gjenden në epidermë, në
qimet e reja, në organet nëntoksore (zhardhokët, rrënjët, rizomat) në fruta dhe embrionin e farës.

Fig. 8 Amiloplasti tek patatja

Fig. 9 Proteinoplasti Fig.10 Oleoplast (elaioplast)

Tashmë është e njohur që plastidet mund të transformohen nga një lloj plasti në një lloj tjetër. Ky
fenomen bëhet i dallueshëm kur shoqërohet me ndryshimin e ngjyrës të organeve të bimës, për
shembull gjatë pjekjes së frutave dhe perimeve apo gjelbërimi i patates dhe karrotës gjatë
ekspozimit të zgjatur në dritë.(shih Fig. 11). Plastet e reja quhen proplaste. Në fazat e hershme të
zhvillimit të tyre ato janë shumë të ngjashme me mitokondritë e reja. Ndërsa kloroplastet e bimëve
që rriten në kushte errësire kanë ngjyrë të gjelbër te zbehtë dhe shpesh quhen etioplaste.

Fig.11. Skema e transformimit të plasteve (wikimedia.org)

9
Bërthama

Bërthama është organeli në të cilën ruhet dhe riprodhohet informacioni i trashigimisë së qelizave
eukariote. Në një qelizë zakonisht takohet vetë një bërthamë. Berthama është qendra e kontrollit e
të gjitha proceseve të një qelize, pa bërdhamën qeliza vdes. Bëjnë përjashtim nga ky rregull qelizat
përçuese të floemës tek të cilat ajo mungon. Përmasat e bërthamës në bimë të ndryshme luhaten
nga 2-3 deri në 500 mikronë.

Forma e tyre luhatet nga e rrumbullakuar deri në formë thjerëze. Në qelizat e reja bërthamat janë
më të madhe se tek ato më vjetra dhe zakonisht vendosen në qendrën e saj. Berthama është e
mbështjellë nga një membranë e dyfishtë dhe e paisur me pore që rregullojnë shkëmbimin e
substancave. Membrana e jashtme e saj bashkohet me rrjetin endoplazmatik. Brenda bërthamës
ndodhet lëngu bërthamor ose karioplazma së bashku me kromatinën, bërthamëzat dhe ribozomet.
Kromatina është një zonë e përbërë nga fije specifike nukleoproteidesh të pasura dhe me enzima.
Pjesën më të madhe të kromatinës e zë ADN. Gjatë ndarjes qelizore kromatina transformohet në
kromozome në të cilat vendosen gjenet. Kromozomet janë të përbërë nga dy fije identike të ADN
dhe quhen kromatide (shih Fig 12.). Çdo kromozom ka një shtrëngim pranë mesit të fijes që quhet
centromerë. Në qelizat somatike (trupit) të bimëve ka kromosome të dyfishta ose siç quhen ndryshe
diploide. Origjina e tyre është nga organizmi i nënës dhe i babait. Në qelizat seksuale të bimëve
takohen kromosome me numër sa gjysma kromozomeve të qelizave somatike prandaj dhe quhen
haploide. Numri i kromozomeve në bimë të ndryshme nuk është i njejtë, ato mund të luhaten nga
dy në disa qindra. Çdo specie bimore ka një numër të qëndrueshëm të kromozomeve. Në
kromozome sintetizohen acidet nukleike të domozdoshme për formimin e proteinave. Tërësia e
tipareve sasiore dhe cilësore të kromozome të qelizave të një organizmi quhet kariotipe.

Fig. 12 Skema e ndarjes qelizore me mitozë: (pl.wikipedia.org)

Kariotipi luan një rol të rëndësishëm në taksonominë e bimëve dhe është një nga kriteret e
përcaktimit të species. Ndryshimi i numrit të kromozomeve shkaktohet nga mutacionet. Bimët me
numër të shumfishtë të kromosomeve në qelizë quhen poliploide. Bimët poliploide janë të
zakonshme në natyrë por me të shpeshta takohen tek kultivarët, disa nga ato kanë vlera të
rëndësishme ekonomike e bujqësore. Poliploidia i ndihmon bimët të jenë më rezistente ndaj
kushteve të pafavorshme. Seleksionuesit i përdorin bimët poliploide si lëndë të parë për krijimin e
varieteteve me prodhimtari të lartë dhe rezistente ndaj sëmundjeve e dëmtuesve.

10
Ndarja e bërthamave dhe e qelizave

Shumimi i qelizave realizohet nëpërmjet ndarjes qelizore. Nga ndarjet qelizore varet rritja dhe
zhvillimi i masës të përgjithshëm të bimëve. Ndarja qelizore shfaqet në tre forma: mitoza ose
kariokineza (ndarje ku numri i kromosomeve është i njejtë me qelizën mëmë), meiosa (ndarje me
reduktim ose sa gjysma e numrit të kromosomeve të qelizës mëmë) dhe amitoza (ndarje e
drejtpërdrejtë). Periudha ndërmjet dy ndarjeve të njëpasnjëshme përbën ciklin e ndarjes qelizore.

Mitoza është mënyra e ndarjes dhe e shumimit të qelizave somatike, por jo e qelizave seksuale, e
që takohet në të gjitha organizmat eukariotë. Si rezultat i mitozës rritet dhe zmadhohet masa e
përgjithshme e bimës. Rëndësia biologjike e mitozës përmblidhet në ruajtjen e barabartë të numrit
të kromozomeve gjatë ndarjes dhe formimit të qelizave bija, pra realizon formimin e qelizave
gjenetikisht të njejta. Mitoza u përshkrua për herë të parë në vitin 1874 nga botanisti rus
I.D.Chistyakovi (И.Д.Чистяковым).

Procesi i mitozës kalon në disa faza: profazë, metafazë, anafazë dhe telofazë. Intervalet në mes të
dy ndarjeve mitotike të njëpasnjëshme qelizore konsiderohen si pjesë e ciklit të saj të ndarjes dhe
quhet interfazë. Qelizat e reja gjatë interfazës zmadhohen, shumëfishohet numrit të organelave
qelizorë, ka përfunduar sinteza e ADN dhe qelizat përgatitet për fillimin e ndarjes së re mitotike.
(shih. Fig. 12).

Profaza është faza më e gjatë e mitozës. Në profazë kromosomet mund të vrojtohen edhe në
mikroskopin me dritë. Secili kromozom përbëhet nga dy fije kromatide të vendosura paralel me
njëra tjetren. Gradualisht ata shkurtohen, trashen dhe shkëputen. Membrana bërthamore dhe
bërthamëzat zhduken. Bërthama rritet në volum. Në polet e kundërta të qelizës formohet boshti
akromatik ose boshti i ndarjes. Ai përbëhet nga fije të shndritëshme që zgjaten në polet e qelizës.

Në metafazë përfundon formimi i boshtit të ndarjes, kromozomet marrin një formë të caktuar që
ndryshon në speciet bimore. Ato grumbullohen së bashku zonën e ekuatorit të qelizës ose në
pllakën ekuatoriale e cila përkon me pozicionin ku qëndronte më parë bërthama. Boshti akromatik
gradualisht çahet dhe kromatidet fillojnë të ndahen nga njëri tjetri por mbesin të lidhura në zonën e
centromereve.

Në anafazë ndodh ndarja e centromereve të kromatideve. Formohen centromerët motra dhe

kromatidet drejtohen në drejtim të poleve të qelizës. Kromatidet e pavarura do të bëhen
pararendësit e kromozomeve të reja.

Telofaza është faza përfundimtare e ndarjes qelizore, ku kromozomet e reja shkojnë në polet e
qelizës, gradualisht zhduket boshti i ndarje, kromozomet zgjaten dhe shikohen me vështërsi në
mikroskopin me dritë, në pllakën ekuatoriale formohet pllakëza e mesit. Në këtë zonë gradualisht
do të formohet muri qelizor. Në të njëjtën kohë formohen bërthamëzat dhe paretet bërthamore tek
të dy berthamat e reja. Qelizat e formuara hyjnë në interfazen e ardhshme. Kohëzgjatja e mitozës
është rreth 1-2 orë.

Procesi nga momenti i formimit të pllakëzës së mesit deri në formimin qelizave të reja është quajtur
citokinezë. Qelizat bija janë dy herë më të vogla se sa qelizat mëmë, por më pas ata do të rriten dhe
arrijnë përmasat e qelizës mëmë.

Mejoza U zbulua fillimisht nga botanisti rus V.I.Beliaevim (1885). Kjo lloj ndarje qelizore ndodh
tek qelizat seksuale. Nëpërmjet saj formohen sporet dhe gametët të cilat kanë një numër haploid të
kromozomeve (n). Thelbi i mejozës qëndron në zvoglimin ose reduktimin dy herë të numrit të
kromozomeve në qelizës. Gjatë meiozës ajo pëson dy ndarje të njëpasnjëshme. Procesi reduktimit
të kromosomeve ndodh në ndarjen e parë e cila kalon në disa faza. (shih Fig. 13).

11
Profaza I. Kromozomet marrin formën e fijeve të gjata e të dyfishta. Ato përbëhen nga dy
kromatide. Kjo është faza e leptonemës. Më pas kromozomet homologe tërhiqen nga njëri-tjetri dhe
formojnë çifte bivalente ose dyshe. Kjo fazë është quajtur zigonema. Kromozomet homologe
çiftëzohen dhe formojnë katër kromatide ose tetradin. Këto kromatidet mund të jenë paralelë ose të
kryqëzohen ndërmjet tyre. Kromatidet e kryqëzuara (konjuguara) shkëmbejnë pjesëza të materialit
kromozomikë. Kjo fazë quhet krosingover (crossing-over). Në fazën pasardhëse fijet kromozomike
fillojnë e trashen. Ky stad i profazës quhet pakinema. Më pas vërehet se katër kromatidet e
bashkuara ose tetradet fillojnë të shkurtohen. Kjo fazë quhet diplonema.

Në vazhdim të ndarjes qelizore me meiozë vërehet se kromozomet e konjuguara bëhen të pa

diferencueshëm. Bërthamëzat dhe membrana bërthamore e tyre zhduket dhe formohet boshti
akromatik. Faza përfundimtare e profazës është diakineza në të cilën kromosomet bivalente
drejtohen drejtë pllakës ekuatoriale.

Metafaza I. Kromosomet bivalente vendosen në ekuatorin e qelizës. Ato lidhen me boshtin

akromatik në zonën e centromerit.

Anafaza I. Fillon shkatërrimi i fijeve të boshtit akromatik, kromozomet homologe të çdo bivalenti
shpërndahen në drejtim të poleve të kundërta të qelizës. Në secilin pol do të shkojë gjysma e numrit
të kromozomeve të qelizës mëmë. Pra numri i kromozomeve reduktohet dhe formohen dy bërthama
haploide.

Telofaza I. Dallohet dobët në mikroskpin me dritë. Kromozome janë të çlirët, bërthama merr
formën si në interfazë por nuk ka dyfishim të numrit të kromozomeve. Kjo fazë është quajtur
interkineza. Ajo ka kohëzgjatje të shkurtër dhe në disa specie ajo mungon. Zakonisht menjëherë pas
telofazës I fillon profaza e II. Ndarja e dytë mejotike e qelizës fillon me metafazën njësoj si tek
mitoza. Bërthamat haploide të qelizave të reja ndahen njëkohësisht, formohet boshti akromatik dhe
kromozomet vendosen në ekuator. Në anafazën e II kromatidet shkojnë drejtë poleve. Numri i
kromozomeve mbetet e njëjtë. Si rezultat i mejozës formohen katër qeliza të reja me një numër
haploid të kromozomeve. Karakteristikë gjenetike e species bimore është forma dhe numri i
qëndrueshëm i kromozomeve (haploide ose diploide) në bërthamë. Tek bërthamat e qelizave të disa
bimëve të larta vërehet fenomeni i shumëfishimit të numrit të kromozomeve në forma triploide,
tetraploide ose siç quhet fenomeni i poliploidisë. (Fig. 14)

Fig.13 Skema e ndarjes qelizore mejotike (pl.wikipedia.org) Fig.14 Skema e ndarjes me amitozë

12
Amitoza është ndarja e drejtëpërdrejtë e bërthamës dhe qelizës. Gjatë kësaj ndarje qeliza dhe
bërthama ngushtohen në një zonë. Më pas ky ngushtim gradualisht thellohet deri sa të arrihet
formimi i dy qeliza të pavarura. Fenomeni i amitozës është i pranishëm në qelizat e vjetra dhe të
sëmuara të shumë bimëve të larta. Amitozën e zbuloi N.Zheleznovi në 1840 (Fig. 14)

Derivatet e protoplastit

Në derivatet e protoplastit bëjnë pjesë: 1) Vakuolat; 2) Produktet e rezervës ose inkluzionet

citoplazmike; 3) Muri qelizor; 4) Substancat fiziologjikisht aktive si: Enzimat, vitaminat,
fitohormonet, etj; 5) Produktet përfundimtare të metabolizmit.

Vakuola është një zgavër në citoplazmë që e ka origjinën nga rrjeti endoplazmatik. Ajo është e
mbushur me lëngun qelizor dhe kufizohet nga një membranë që quhet tonoplast. Rrjeti
endoplazmatik prodhon flluska të vogla të cilat më pas zmadhohen dhe formojnë vakuolat. Në
qelizat e reja vrojtohen shumë vakuola të vogla të cila më pas bashkohen dhe formojnë një vakuolë
e madhe. Qelizat e vjetra zakonisht kanë vetëm një vakuolë të madhe (shih Fig. 15,16).

Në lëngun qelizor ndodhen sheqerna të tretura (glukoza, fruktoza, saharoze, inulin), proteina të
tretëshme, acidet organike (oksalik, malik, citrik, tartrik, formik, acetik, etj,) glykozide të ndryshme
(amigdalinë, saponin, etj), taninë, alkaloide (atropinë, papaverinë, morfinë, etj), enzima, vitamina,
fitoncide etj.

Në lëngun qelizor të shumë bimëve gjenden pigmente apo komponime fenolike që quhen
flavonoide të tilla si antocianet të cilat i ngjyrosin petalet e lule dhe frutave me ngjyra në të kuqe,
blu, ngjyrë vjollcë dhe nuanca të ndryshme ngjyrash. Antocianet e ndryshojnë ngjyrën në varësi të
pH të mjedisit në të cilën ato ndodhen. Në mjedisin acid ato marrin ngjyrë të kuqe, në mjedisin
neutral marrin ngjyrë vjollcë dhe në mjedisin alkalik marrin ngjyrë blu. Gjendja e pH në lëngut
qëlizor nuk është e qendrueshme. Ajo mund të ndryshojë si gjatë periudhës së lulëzimit ashtu edhe
brenda së njejtës ditë.

Përveç antocianeve, në lëngun qelizor ndodhen pigmente të verdha që quhen antoklore si dhe
pigmente me ngjyrë kafe të errët ose antofene. Në disa raste vërehet që e njejta specie bimore në
vendbanime të ndryshme paraqitet me petale me ngjyra nga e bardha deri në të kuqe. Ndryshmi i
ngjyrës së petaleve të këtyre specie bimore varet nga përbërja kimike e tokës dhe gjendja e pH të
vakuolës. Në vakuolat e farave depozitohen proteina. Lëngun qelizor përmban shumë komponime
inorganike. Në vakuola bëhet depozitimi i produkteve përfundimtare të metabolizmit të qelizës
bimore.

Fig.15 Vakuola (skeme) Fig. 16 Vakuola me antociane tek Rhoeo spathacea

Vakuolat krijojnë mjedisin ujor të qelizës, me ndihmën e së cilës bëhet e mundur rregullimi i
vazhdueshëm i shkëmbimit ujë - kripë. Vakuolat ruajnë dhe rregullojnë presionin hidrostatik të
qelizës. Hyrja e ujit në qelizë dhe presioni që ai shkaton në muret e tonoplastit ndikojnë në ruajtjen
e formës së qelizës. Ky fenomen quhet turgor. Presioni i turgorit ka ndikim të madh sidomos tek
bimët barishtore në mbajtjen e qëndrushmerisë fizike të kërcej, të gjetheve e të luleve.

13
Fig. 17, 18. Gjendja e turgorit e qelizës Fig.19, 20. Gjendja e plasmolisës së qelizës

Presioni i turgorit varet nga sasia e hyrjes të ujit në vakualë nëpëmjet membranës gjysëm të
përshkueshme të tonoplastit. Kjo dukuri quhet osmozë. Gjatë osmozës ndodh kalimin i ujit në
drejtimin nga koncentrimi më i ulët në drejtim të koncentrimit me të lartë për të realizuar barazimin
e koncentrimeve në të dy anët e membranës. Hyrja e ujit në vakuolë ushtron presion mbi
citoplazmën dhe nëpërmjet saj në murin qelizor duke shkaktuar kështu ndryshimin e elasticitetit të
membranave. Qeliza fryhet dhe kalon në gjendje turgori. Kur sasia e ujit në qelizë zvoglohet
atëherë edhe vëllimi i vakuolave ulet. Memrana e tonoplastit fillon të tkurret dhe presioni ozmotik i
qelizës zvogëlohet. Një fenomen i tillë quhet plazmolizë. Plazmoliza mund të shkaktojë deri në
ndarjen e protoplastit nga membrana. Kjo plazmolizë konsiderohet e pakthyeshme dhe si rezultat e
saj qeliza apo bima vdes. Plasmoliza mund të jetë e kthyeshme dhe atëherë qeliza jeton normalisht.
(shih Fig. 18).

Produktet e rezerves përfshijnë substanca që formohen si rezultat i aktivitetit jetësor të qelizave.

Këto produkte mund të jenë rezervë ose mbeturina të disa proceseve biokimike. Ato gjenden në
formë të ngurtë ose të lëngëshme dhe takohen në hialoplazmë, në organela ose në vakuolë.
Substancat ushqyese të rezervës zakonisht takohen në formën e kokrrave të niseshtës tek tuberi i
patates, në bulbin e qepës, në rizoma si dhe në organet e tjera të bimëve. Kokrrat e niseshtes
depozitohen në një lloj të veçantë të leukoplastit i cili quhet amiloplast (shih Fig 8, 21.).

Niseshteja e bimëve diferencohet në disa forma si; niseshte primare, niseshte tranzitore dhe në
niseshte sekondare. Niseshtja primare formohet vetëm në kloroplaste. Nga coptimi i polimerëve të
saj përftohet glukoza. Më pas, glukoza del nga kloroplasti dhe depozitohet në stromën e
leukoplastit ku dhe polimerizohet në formën e niseshtës së rezervës primare.

Glukoza e gjetheve transportohet nëpëmjet indeve për në organet e tjera të bimës. Gjatë rrugës ajo
përsëri transformohet në niseshte dhe do të përdoret për ushqim e qelizave të këtyre indeve. Ajo
quhet niseshte tranzitore. Kjo niseshte është e përkohshme, ajo përsëri do të ndahet në molekula
glukozi që do të vazhdojnë rrugën për tu depozituar në organet e rezerves së bimës.

Niseshtja që depozitohet përfundimisht në organet e rezerves së bimës quhet niseshte sekondare

ose nisheste rezerve. Organet bimore në të cilat do të depozitohet nishesteja e rezerves janë
kryesisht farat, frutat, trungjet dhe degët e pemëve, kercejtë nëntokësore në formë rizome, tuberet,
bulbet si dhe rrënjët e bimëve. Niseshtja e rezerves në sasi të madhe takohet dhe në endodermën e
rrënjës në formën kokrrizave të vogla të niseshtes.

Në amiloplastet e organeve të rezervës gjenden qendrat e formimit të nishestës të cilat quhen hil.
Rreth hilit zhvillohet reaksioni i polimerizimit të glukozës dhe formimi i kokrrave të nishestes.
Nëse në formimin e nishestes do të marrë pjesë vetëm një qendër ose një hil atëhere do formohen
kokrra nisheste të thjeshta.

14
Fig. 21 Kokrra niseshte të thjeshta, gjysëm të përbëra e të përbëra. 1. Fasule; 2. Patate; 3. Kokrra nisheste.

Nëse në formimin e nishestes ka më shumë qendra formimi ose hile ateherë përftohen kokrra
nisheste të përbëra. Kokrrat nishestës që kanë dy hile apo në ato raste kur disa kokrra të thjeshta
nisheste mbështillen së bashku nga e njejta shtresë quhen kokrra nisheste gjysëm të përbëra. Forma
e kokrrave të nishestës ndryshon në varësi të vendndodhjes së hilit. Ato mund të kenë forma të
rrumbullakta, vezake, eliptike, etj.

Gjatë vrojtimit mikroskopik të kokrrave të nishestës dallojmë dy lloj shtresash rrethore të

depozitimit të nishestës. Një shtresë e ndritëshme e cila alternohet nga një shtresë e errët. Këto
shtresa bëhen të dallueshme në mikroskop me dritë për arësye të trashësisë së ndryshme të
depozitimeve të nishestës në këto shtresa. Trashësia e këtyre depozitimeve do të ndikojnë në
thyerjen e ndryshme të dritës gjatë vrojtimit mikroskopiok (shih Fig 21). Shtresëzimet e ndryshme
në kokrren e nishestes varen jo vetëm nga dendësia e pabarabartë e shtresave individuale të saj por
edhe nga përmbajtja e ndryshme e ujit dhe e kriprave të tretura në të. Kokrrat e nishestes mund të
jenë koncentrike si tek bishtajoret, drithërat dhe ekscentrike si tek zhardhoku i patates.

Në produktet e rezerves bëjnë pjesë edhe proteinat të cilat depozitohen në kakrrat e aleurones. Ato
kanë forma kristalore, amorfe ose glubulare dhe depozitohen në endospermën e farave.

Fig. 22 Proteinat e rezerves. Kokrrat e aleuronës në formen e proteinave kristalore dhe amorfe ose globulare. Cilësia e
brumrave varet shumë nga lloji i proteinës së rezerves në miell.

Yndyrnat e rezerves janë ndër produktet me të rëndësishme të qelizës. Ato depozitohen në formën
e pikave vajore në leukoplaste të veçanta që quhen oleoplaste ose elaioplast (Fig.23). Yndyrnat ose
vajrat bimore kanë karakteristika të ndryshme fizike e kimike. Ato dallohen nga njera tjetra nga
numri i karboneve që vendosen në vargun e acideve yndyrnave. Emertimi i tyre bëhet sipas bimëve
nga është ekstraktuar vaji. Vajrat bimorë me përdorim të gjërë janë vaji i ullirit, i misrit, lulediellit,
kikirikut, palmës, pambukut etj. Yndyrnat e rezerves janë të pranishme në të gjitha speciet bimore
por përqindja e depozitimit të tyre në bimë është e ndryshme. Bimët që depozitojnë sasi të madhe të
yndyrës si lëndë rezervë konsiderohen si bimë industriale.

15
Fig. 23 Pikëza yndyre të rezerves tek bima e Avogados. Shumëllojshmeri vajërash

Kripërat e oksalatit dhe karbonatit të kalciumit depozitohen në vakuola në formën e kristaleve. Ato
mund të jenë në formë prizmi, kubike, rombike, druze, rafide, rëra kristalore (shih Fig. 24).
Kristalet e thjeshta me forma prizmatike të zgjatura vërehen në qelizat e lëvorës së jashtme të
qepës. Kristalet druze takohen në levoren e kulprës, begonjës, blirit. Kristalet rafide apo në formë
gjilpërë gjenden në gjethet e aloe, zambakut etj. Rërat kristale gjenden në gjethet e Atropa
belladona (helmarina). Kriprat në formë kristali janë produkte përfundimtare të metabolizmit që
kanë tendencën të përqendrohen në indet dhe organet e bimëve që rriten periodikisht si gjethet,
rrënjët, kërcejtë, etj. Ato marrin pjesë në ruajtjen e presionit osmotik të qelizës, në mbrojtjen e
bimëve nga aciditeti i tepërt dhe nga temperaturat e papërshtatshme të dimrit apo të verës.

Cistolitet janë kristale të oxalatit të kalciumit ose të silicit të cilat përqendrohen në brendësi të
membranave qelizore. Cistolitet hyjne në brendësi të qelizës dhe marrin forma të ndryshme që
shpesh të kujtojnë vilën e rrushit (shih. Fig. 24, 4). Këto mineralizime të membranave janë
karakteristike për bimët e hithrës, manit, të fikut, etj.

Fig. 24 Forma të kristaleve të oksalatit të kalciumit në qeliza: 1 – Rafide tek Aloe; 2 – Druze tek Tilia; 3 - Kristale të
thjeshta tek cipa e thate e qepës; 4 – Cistolite të epidermës së gjethes së fikut

Vajra esenciale janë përzierje të lëngëta të paqëndrueshme të substancave organike. Ata lejnë
njolla në letër njësoj si dhe substancat e tjera yndyrore por dallohen se avullojnë përnjëherë. Vajra
esenciale kanë aroma të ndryshme që shpesh herë janë karakteristike për bimën që e ka formuar.
Ato emërtohen sipas species së bimës nga e cila është ekstraktuar vaji esencial si përshembull i
mentes, i trëndafilit, etj. Vajrat esencialë janë gjetur në organe të ndryshme të bimës, në frutat e
agrumeve, në gjethen e eukaliptit, etj. Këto vajra prodhohen në xhepa të veçantë, në kanalet
rrëshinorë, në qimet gjëndrore, etj. Vajra esenciale kanë gjetur përdorim të gjerë në mjekësi,
kozmetikë dhe ushqim. Ato shërbejnë si një nga faktorët e rëndësishëm të pjalmimit të bimëve me
insekte. Aromat e tyre ndikojnë për krijimin e një mjedis të shëndetshëm për njeriun.

Muri qelizor ose membranat celulozike përfaqësojnë një formacion strukturor të ngurtë që i jep
çdo qelize bimore formën dhe qëndrushmerinë. Muri qelizor shërben si një lloj "skeleti" për çdo
qelizë. Ai i mbron qelizat nga deformimi, nga presioni i lartë osmotik i vakuolave dhe i mban
qelizat të lidhura njera me jetrën. Muri qelizor është produkt i veprimtarisë jetësore të protoplastës
dhe mund të zhvillohet vetëm në kontakt me protoplasmën.

Muri qelizor primar fillon të formohet menjëherë pas ndarjes qelizore. Ai përbëhet kryesisht nga
substancat pektike dhe celulozike. β Glukoza e asimilimit polimerizohet në celulozë. Celuloza më
pas fillon të depozitohet për nga brendësia e pareteve qelizorë në formën e fijeve të holla, të
pandërprera e me mbivendosje të shtresave të saj në drejtime të ndryshme. Ndërmjet fijeve të

16
celulozës depozitohet uji, kriprat, pektina dhe substanca të tjera organike. Shtresat e njëpasnjëshme
të celulozës që lejonë rritjen e qelizave të reja formojnë murin celulozik primar.

Fijet celulozike vazhdojnë të depozitohen në drejtim të sipërfaqes së brendëshme të murit qelizor

primar edhe mbasi qelizat kanë përfunduar rritjen e tyre. Këto shtresa të celulozës do të formojnë
murin qelizor sekondar. Karakteristikë e murit sekondar është densiteti dhe trashësia më e madhe e
depozitimeve të celulozës se në murin primar. Muret ose membranat celulozoike primare dhe
sekondare bëjnë të mundur që edhe qelizat e vdekura të marrin pjesë në kryerjen e funksioneve të
transportit të ujë e të qendrueshmerisë mekanike të bimëve. (Fig. 25.)

Fig. 25. Skema e ndërtimit të shtresave celulozoike në murit qelizor

Muret celulozik mund të depozitohen edhe jashtë qilizës. Ky depozitim vërehet në rastet kur ka
sipërfaqe të lirë rritjeje, gjatë formimit të gjëmbave, gungave dhe të shtresave mbrojtëse të sporeve
dhe pjalmit. Trashja e brendëshme e mureve celulozike nuk është uniforme në të gjitha qelizat. Ajo
mund të përqendrohet në disa zona në formën e unazave, spiraleve, etj. Celuloza nuk do të
depozitohet vetëm në zonën e plazmodezmave duke lejuar shkëmbimin e substancave nëpërmjet
poreve qelizorë. Poret e mureve qelizarë mund të jenë të thjeshta ose të rrethuara. Poret e thjeshta
takohen në qelizat parenkimatike dhe prozenkimatike. Poret e rrethuara takohen në qelizat
prozenkimatike që marrin pjesë në transportin e ujit dhe kriprave minerale në bimë. Format e
poreve të thjeshta të vrojtuara në prerjen transversale mund të jetë e rrumbullakët, ovale, eliptike e
zgjatur, etj. Forma e poreve të rrethuara paraqitet si dy unaza brenda njera tjetres. Unaza e
brendësisë është me ndriçim më të qartë ndërsa unaza e jashtëme më e ërrët. Kjo diferencë ndriçimi
është rezultat i ngritjes së buzëve të murit në zonën e porit. (Fig. 26.)

Në mesin e buzëve të ngritura të murit sekondar të porit formohen trashje sferike që quhen torus.
Ato shërbejnë për bllokimin e kalimit të lirë të lëngjeve gjatë periudhës së dimrit. Forma e çiftit të
poreve të qelizave fqinje mund të jenë të njejta ose të ndryshme. Në rastin kur ato janë të ndryshme
njera anë mund të këtë porin e rrethuar ndërsa tjetra porin e tjeshtë. Pore të tilla quhen gjysëm të
rrethuara. Trashësia mureve qelizorë celulozoik ndryshon në varësi të specializimit të qelizave në
bimë.

Fig.26. Poret e rrethuara. 1. Pekta e mesit. 2. Membrana (muri) celulozike primare 3.Membrana (muri) celulozike
sekondare 4. Torusi 5. Hapsira e brendëshme e porit 6. Pori i jashtëm. A, B. Poret gjysëm të rrethuar.

Celuloza (С6Н10О5)n është substancë shumë e qëndrueshme. Ajo është e patretëshme në ujë, në
acide dhe alkale. Vetëm acidi sulfurik i koncentruar dhe solucioni ujor i hidroksidit të bakrit
tetraamoniakal (reagenti Schweitzer) janë të aftë ta shkatërrojnë atë dhe ta konvertojnë në sheqer.
Molekulat e celulozës bashkohen në grupe ose matrica. Ato rrethohen nga uji, kripërat, pektinat,

17
etj. Disa matrica bashkohen dhe formojnë fije më të trasha që quhen mikrofibrile. Më pas disa
mikrofibrile bashkohen së bashku dhe formojne fibrilet. Fibrilet bashkohen së bashku dhe formojnë
makrofibrilet. Makrofibrilet depozitohen dhe formojnë muret qelizorë celulozikë. Ndërmjet fijeve
të mikrofibrileve vendosen pektina, uje, kripra minerale, etj. (Fig. 27.)

Fig. 27. Formimi i fijeve të celulozës dhe depozitimi i tyre në murin qelizor

Muret e qelizave të bimëve të moshuara pësojne modifikime ose ndryshime. Në to depozitohen

substanca biopolimere si suberina, lignin, kitina,etj. Tipet e modifikimeve të membranave janë:
suberifikimi (tapëzimi), lignifikimi (drunjëzimi), kutinizimi, mineralizimi dhe mucilagjinizimi.

Muret e qelizave të disa bimëve pësojnë modofikime dhe mucilagjinizohen. Ky fenomen ndodh në
rastet kur muret thithin sasi të mëdha uji, fillojnë të zbuten dhe të bymehen. Ato dallohen qartë në
membranat e farave, në qelizat e algave, në qelizat e rrënjëve të disa bimëve mjeksore.

Në rastet kur modifikimet e mureve qelizorë marrin formën e një çimçakezi apo të një materiali
ngjitës atëherë mund të themi se qelizat e bimës janë të sëmura, ka filluar degjenerimi i tyre ose ato
janë të ngacmuara nga faktorë të jashtëm. Ky fenomen është i zakonshem për trungjet e drurëve
frutore si dhe për frutat e kajsisë, të qershisë, etj.

Enzimat ose fermentet janë katalizatorët organike me natyrë proteinike të pranishme në të gjitha
organelet dhe komponentët qelizorë.

Vitaminat janë substanca organike me përbërje të ndryshme kimik. Ato janë të pranishme si
komponentë të enzimeve dhe veprojnë si katalizatorë. Vitaminat emërtohen sipas shkronjave
kapitale latine : A, B, C, D, etj. Disa vitamina mund të jenë të tretëshme në uje si; B, C, PP, H, etj.
ose të tretëshme në yndyrë si vitaminat A, D, E.

Vitaminat e tretëshme në ujë ndodhen në lëngun qelizorë kurse ato të tretëshme në yndyrë ndodhen
në citoplazmë. Të dy grupimet e vitaminave gjenden të përqendruara në organet e ndryshme të
bimëve. Sot janë bërë të njohura më shumë se 40 vitamina.

Fitohormonet janë hormone bimore. Ato janë substanca fiziologjikisht aktive të qelizave bimore.
Më të studiuara janë hormonet e rritjes të cilat quhen auksina dhe gibberelina.

Produktet metabolike të protoplastit ose substancat ergastatike, formohen drejtpërdrejt në

citoplazmë në formë të shpërndare ose të përqendruar. Substancat ergastatike grumbullohen në
vakuola dhe bëjnë pjese në lengun qelizor. Nje pjesë e tyre janë proteina të thjeshta, në pjesën tjetër
bëjnë pjesë karbohidrate si inulinat dhe glukoza. Në substancat ergastatike bëjnë pjesë edhe

18
yndyrnat dhe substancat yndyrore, tanina apo substancat tanike, alkaloide etj. Të gjitha këto
komponime mund të lozin rol aktiv në proceset e metabolizmit të qelizave.

Flagjelet dhe ciljet (qerpikët). Flagjelat janë përshtatje motorike të qelizave prokariote dhe tek
shume bimë të ulëta. Ciljet (qerpike) janë prezente tek shumë alga si dhe tek qelizat seksuale
mashkullore të bimëve të larta me përjashtim të bimëve angiosperma e pjesërisht gymnosperma.

KREU II. INDET E BIMЁVE

Indet janë grupe qelizash të cilat kanë ndërtim homogjen, origjinë të njëjtë dhe që kryejnë pak a
shumë të njejtin funksion. Nga bimët njëqelizore e deri tek myshqet hepatikë e njejta qelizë mund
të kryejë shumë funksione. Organizmat shumëqelizorë evoluan drejtë ndarjes së punës apo
specializimit të qelizave për kryerjen e detyrave të përcaktuara. Larmia me e madhe e grupeve të
qelizave të specializuara është arritur me daljen e bimëve në tokë. Përshtatja e bimëve ndaj
kushteve të jetesës në tokë solli grupimin e qelizave të specializuara për formimin e indeve. Grupet
e indeve bashkohen së bashku dhe formojnë organet e bimës dhe këto të fundit bashkohen për të
formuar organizmin bimor.

Gjatë evolucionit të bimëve u shfaqen indet të cilat ecen në rrugën e specializimit për të kryer
funksione të veçanta. Indet në kryerjen e funksioneve të tyre në bimë mund të jenë të gjalla ose të
vdekura. Në rastin kur qelizat e indeve bimorë janë të gjalla përveç rolit apo funksionit të tyre
kryesor, kryejnë edhe funksione plotësuese apo marrin rolin e funksionit të qelizave të një indi
tjetër. Këtë veçori të tyre e gjejmë në të gjitha indet e gjalla të bimës. Mbase kjo veçori i bën bimët
që të rriten pafundësisht dhe ti përshtaten me mirë kushteve ekologike të ambientit.

Por arësyeja kryesore është se të gjitha qelizat e gjalla të bimës mbajnë të njejtin informacion
gjenetik. Puna e diferencuar gjenike do të mundësojë formimin e qelizave të ndryshme të indeve
nga i njejti lloj qelizash. Ky diferencim qelizor varet në një masë të madhe nga kushte ekologjike
dhe gjendjes fiziologjike të bimës.

Në varësi të funksionit kryesor që ato kryejne indet e bimeve ndahen në dy grupe kryesore: Inde
Formimi ose Meristematik dhe Inde të Përhershëm ku bëjnë pjesë: Indet themelorë ose
Parenkimatike, Përçues, Mbulimit, Mekanikë, Sekretorë. Në shumicën e rasteve indet e bimëve janë
të organizuara në grupime të vogla. Indet që përmbajnë qeliza pak a shumë me të njëjtën strukturë
dhe funksion quhen inde të thjeshta, nëse qelizat që formojne indet nuk janë të njejta atëhere ato
quhen inde të përbëra ose komplekse.

Indet e Formimit ose Meristematikë

Indet Formimit ose Meristematikë janë inde gjithmonë të rinj, ato ndahen vazhdimisht dhe
formojnë grupe qelizash të cilat do të diferencohen sipas interesave të zhvillimit të bimës. Sipas
origjinës, mënyrës dhe vendit të ndarjes, indet klasifikohen:

1.- Inde Meristematikë Primarë

2.- Inde Meristematikë Sekondarë.

1.- Indet Meristematikë Primarë e kanë origjinën nga qelizat embrionale të bimës. Sipas
vendodhjes së tyre ato ndahen në Ind Meristematikë Apicalë (të majes), Lateralë (anësor),
Interkalarë (ndërmjetem) (Shih skemën fig.28) Indet meristematikë primarë apikalë mund të jenë
në maje të kërcellit ose në maje të rrënjës. Të dy këto inde kanë veçori në menyrën e ndarjes dhe në
grupet e qelizave që ato formojnë. Tek Gymnospermae dhe Angiospermae këto grupime qelizash
quhen Kone Vegjetative. Kur konet vegjetative janë në maje apo anash kërcejve quhen Sythe
(Fig.29). Për indet meristematikë apikalë të kërcellit përshtatet me mirë teoria e Tunika korpus

19
(Shmid 1924). Për indet meristematikë apikalë të rrënjës përshtatet teoria e Histogjeneve
(Hanshtein 1868). Ndërsa tek këputjet e arave dhe fiernat ky meristem ka vetem një qelizë skajore
tetraedrike. (Homfeister 1851)

Fig. 28 Skema e klasifikimit të Indit Meristematik

Si rezultat i ndarjeve së njëpasnjëshme të indit meristematik formohen grupe qelizash të cilat në

rrugën e diferencimit të tyre do të formojnë indet e përhershëm. Diferencimi i qelizave
meristematike është në varësi të kushteve ekologjike të ambjentit dhe gjendjes fiziologjike të
bimës. Disa nga qelizat e konit vegjetativ ose të sythit të majes nuk diferencohen por ndahen
vazhdimisht duke mbetur në gjendje meristematike. Konet vegjetative marrin pjesë në rritjen e
kërcellit të bimës në lartësi dhe të rrënjës për në thellësi të tokës.

Fig. 29. Koni ose (sythi vegjetativ i kërcellit tek Angiospermae. Teoria e tunika-korpus (Shmid 1924).

Nëse koni vegjnetativ i kërcelli mbetet i njejti gjatë gjithë jetës së bimës atëherë ai quhet i
vazhdueshëm,por nëse ai ndryshon vazhdimisht quhet periodik. Jetëgjatësia e konit të majës është
përcaktuese në formimin e tipeve të ndryshme të kërcejve. Tunika përbëhet nga 1- 4 shtresa
qelizash, rrallë 9 shtresa, ajo merr pjesë në formimin e epidermës së bimëve dhe për formimin e
sytheve anësorë. Korpusi merr pjesë në formimin e lëvores dhe cilindrit qëndror. (Fig. 29)

Koni vegjetativ i majës së rrënjës gjatë ndarjeve të vazhdueshme formon për nga jashtë tij një
mbështjellje mbrojtëse e cila quhet kësula e rrënjës. Kësula merr pjesë në mbrojtjen e konit
vegjetativ. Ajo prodhon vazhdimisht acid karbonik i cili ndikon në shkatërrimin e shkëmbit mëmë
dhe në formimin e tokës bujqësore. Në brendësi të konit vegjetativ të rrënjës dallohen tre grupe
qelizash (teoria e histogjeneve) që kanë funksione të ndryshme. Dermatogjeni – formon epidermën
e rrënjës, nëse ajo ka qime thithëse quhet rizodermë, periblema - formon lëvorën ndërsa pleroma –
formon cilindrin qëndror të rrenjës. (Fig. 30)

20
Fig. 30. Koni vegjetativ i majës së rrënjës tek Angiospermae. Teoria e histogjeneve.

Në indin meristematik primarë lateral bën pjesë Prokambiumi, ai përgjigjet për formimin e tufave
përçuese dhe për rritjen anësore ose trashjen e bimës. Menyra e ndarjes së qelizave të këtij indi
ndryshon nga ato të indeve meristematike apikale. (shih fig. 33)

Indi meristematikë interkalar përfaqëson grupe qelizash të cilat nuk ndahen, por kanë mbetyr të
vogla për një kohë të gjatë. Rritja e madhësisë së tyre në diferencë kohë me qelizat e tjera rreth tyre
ndikon në rritjen e organeve. Ato janë karakteristike e nyjeve të këcellejve të gramorëve, të
mënyrës së rritjes së thekëve dhe kanë ndikim të madh në ngritjen e bimës së rrezuar. (Fig.31)

Indi meristemoid eshte një grup qelizash i vendosur në organe e ndryshme të bimës që marrin pjesë
në formimin e qimeve të thjeshta, qimeve gjëndrore, në disa tipe të gojëzave, etj. Mjaft autorë nuk i
konsiderojnë ato si pjesë të indit meristematik.(Fig. 32)

Fig. 31 Meristemi Interkalar Fig. 32 Meristemoide

2. -Indet meristematikë sekondarë kanë origjinë të ndryshme nga ato të indeve meristematikë
primarë. Ato quhen sekondarë sepse nuk formohen nga embrionale por nga qeliza të rritura që kanë
pasur një funksion tjetër. Qelizat e parenkimës dhe të kolenkimës fitojnë aftësine për tu ndarë dhe
kthehen në meristem sekondar ose në kambium. Funksioni kryesore i këtij indi është rritja në
trashësi e bimëve mbas vitit të parë të jetës. Ato gjithashtu marrin pjesë në mbrojtjen dhe në
sherimin e plagëve. Indet meristematikë sekondare sipas vendodhjes dhe funksionit që ato kryejnë
ndahen në tre grupe: Kambiumi, Felogjeni dhe Qelizat e Shërimit të Plagëve.

Origjinën e kambiumit është kryesisht nga qelizat parenkimatike të cilindrit qëndror. Qelizat e
kambiumit si dhe prokambiumit ndahen sipas skemës së mëposhtme (Fig. 33)

Kambiumi formon indin përçues sekondar. Rënja e gjetheve shoqërohet edhe me humbjen e
funksionit të tufave që përçonin lendët në të. Me daljen e gjetheve të reja lind nevoja e formimit të
tufave që përçojnë ujin dhe kriprat minerale drejtë gjetheve si dhe tufave që transportojnë lendët
organike nga gjethja për në pjesët e tjera të bimës. Në formimin e tufave përçuese të reja marrin
pjesë qelizat e kambiumit. Qelizat e saj ndahen dhe formojnë dy qeliza, njera nga ato rikthehet në
qelizë kambiumi ndërsa tjetra për nga brëndesia formon qelizën e ksilemës. Qeliza kambionale

21
ndahet përsëri në dy qeliza, njera rikthehet si qelizë kambiumi ndërsa tjetra për nga jashtë formon
qelizën e floemës. Në ketë rast flasim teorikisht për raportin 1/1 të ndarjes ksilemë - floemë. (shih
Fig. 33). Por në bimë të ndryshme ky raport ndryshon shumë. Në natyrë verehet se qelizat që
formojnë drurin ose ksilemen janë në numër shumë herë të madhe se ato të lëvores. Prandaj raporti
i ndarjes ksilemë - floemë mund të jëtë 1/3, 1/5 deri 1/18. Tashmë është e njohur se 95% e ujit të
thithur nga bima transpirohet dhe vetem 5% e tij merr pjesë në formimin e lëndës organike, prandaj
sasia dhe madhësia e qelizave përçuese të ujit duhet të jetë më e madhe se e atyre që transportojnë
lëndët organike.

Fig. 33 Skema e mënyrës së ndarjes të qelizave të kambiumit dhe prokambiumit

Felogjeni bën pjesë në indin meristematik sekondar. Ai e ka origjinën nga ndarja e qelizave të
parenkimës ose të kolenkimës së lëvores. Këto qeliza ndahen pothuajse si ato të kambiumit.
Felogjeni formon nga jashtë indin e mbulimit sekondar ose tapën si dhe nga mbrendësia formon
felodermën. Feloderma përfaqëson në vetvete qeliza të gjalla parenkimatike. Emërtimi i saj tregon
origjinën nga qelizat e felogjenit.

Veprimtaria e kambiumit dhe e felogjenit është në varësi të kushteve ekologjike të jetës si dhe llojit
të bimës. Tek bimët dykotiledone tropikale veprimtaria e kambiumit është thuajse e pa ndërprerë.
Në bimët që rritën në zonat ku sezonet e vitit janë të dallueshme qartë veprimtaria e kambiumit
është sezonale. Në periudhën e dimrit aktiviteti i tij për formimin e tufave përçuese reduktohet
shumë.

Në indin e mbulimit sekondar përfshihen edhe qelizat që marrin pjesë në shërimin e plagëve. Nëse
bima goditet mekanikisht apo sulmohet nga agjentët e ndryshëm që shkaktojnë plagë si insektet,
brejtësit, etj. atëherë qelizat parenkimatike ose të kolenkimës poshtë vendit të plagës ngacmohen
dhe rifitojnë aftësinë për tu ndarë duke u kthyer kështu në një felogjen. Tapa e krijuar poshtë
plagëve izolon bimën dhe e mbron atë nga agjentët e jashtëm abiotik ose biotik.

Indet e Mbulimit

Indet që marrin pjesë në mbrojtjen e bimëve nga efektet negative të mjedisit si: rrezatimet diellore,
avullimi i tepërt i ujit, ekspozimi ndaj temperaturave ekstreme, forcës së erës, goditjeve mekanike,
hifeve të kërpudhave patogjene, baktereve, etj. quhen Inde Mbulimi. Ato janë inde të përhershëm të
bimës. Ashtu si tek indet meristematike, në varësi të origjinës ontogjenetike të tyre ato ndahen në
inde mbulimi primarë dhe në inde mbulimi sekondarë.

Në indet e mbulimit primarë bëjnë pjesë indet e vitit të parë të bimës si; epiderma e rrënjës,
rizoderma ose epiblema, epiderma e kërcellit, e gjethes. Në indet e mbulimit sekondarë bëjnë pjesë
indet mbas vitit të parë të bimës si tapa dhe ritidoma.

22
Epiderma përbehet nga qeliza të gjalla. Ato zakonisht janë një shtresore, por në mjaft raste paraqitet
me shumë se një shtresë. Epidermat shumështresore i takojmë në bimët që rriten në temperatura
dhe ekspozim të lartë të diellit. Qelizat e epidermës zakonisht janë të vogla dhe qëndrojnë të
ngjeshura me njera tjetren prandaj në to nuk ka hapësira ndërqelizore. Qelizat epidermike të bimëve
të ndryshme variojnë në formë dhe në madhësi. Tek bimët monokotiledone ato janë të zgjatura,
ndërsa tek shumica e bimeve dikotiledone kanë parete dredha-dredha. (shih Fig. 33).

Përgjithësisht epiderma nga jashtë mbulohet me kutikulë. Kutikula është prodhim sekretor i
qelizave të epidermës. Qelizat e epidermës prondisin jashtë pareteve qelizore celulozoike një
produkt organik i cili quhet kutin (omega hidroxi acid dhe derivatete e tyre). Kutina në kontakt me
oksigjenin e ajrit oksidohet, ngurtësohet dhe formon një shtresë me disa nënshtresa ose kutikulën.
Kutikula është produkt i organeve të vjetra të bimës, ajo nuk laget dhe lot rolin e pasqyrës duke e
mbrojtur bimën nga rrezatimi i tepërt diellor. Epiderma është shtresë e hollë dhe hiqet me lehtësi
nga gjethja. Muret e tyre qelizorë janë kryesisht celulozoikë. Tek bimët farëveshur qelizat e
epidermës nuk kanë kloroplaste. Plastet takohen vetëm në qelizat e gojëzave. Muret qelizorë
lateralë dhe të brendshme të qelizave të epidermës kanë pore. Funksionet kryesore të epidermës
janë rregullimi i shkëmbimit të ujit dhe të gazrave. Këto funksione realizohen kryesisht nëpërmjet
mekanizmave të specializuara të epidermës që tek gjethja quhen gojëza, ndërsa tek kërcelli quhen
thjerëza.

Gojëzat ndodhen kryesisht në sipërfaqen e poshtme të gjethes dhe shumë më pak në sipërfaqen e
sipërme të saj. Në varësi të kushteve ekologjike të bimës gojëzat e sipërfaqes së sipërme edhe mund
të mungojnë. Ato janë të pranishme në sipërfaqen e sipërme vetëm në bimët ujore në ato raste kur
sipërfaqja e poshtëme e tyre është në kontakt me ujin (Nuphar luteum, Nymphaea alba). Gojëzat
përfaqësojnë elementë me specializim të lartë të epidërmës. Ato përbëhen nga dy qeliza mbyllëse të
cilat kanë në mes të tyre një të çarë ose hapsirë gojëzore. Këto dy qeliza rrethohen nga qeliza
shoqëruese ose roje me forma e madhësi të ndryshme (shih Fig 34). Qelizat mbyllëse të gojëzave
zakonisht kanë formën e gjysëm hëne. Forma dhe përmasat e tyre ndryshojnë duke sjellë kështu
edhe ndryshimin e përmasave të hapsirës gojore.

Hapsira gojore hapet ose mbyllet në varësi të presionit të turgorit në qelizat mbyllëse të gojëzave, të
sasisë të dioksidit të karbonit në atmosferën e të faktorëve të tjerë. Pra, gjatë ditës, kur qelizat e
gojëzave janë të përfshirë në fotosintezë, presioni i turgorit në qelizat e gojëzave është i madh dhe
hapsira gojore hapet, e kundërta ndodh gjatë natës ku hapsira gojëzore mbyllet.

Fig. 34 Epiderma e gjethes me gojëza

Një fenomen i ngjashëm me hapjen dhe mbylljen të gojëzave ditë – natë vërehet edhe gjatë
sezoneve të vitit. Në sezonet e thata të vitit një pjesë e gojëzave qendrojnë të mbyllura ose ulin
transpirimin duke e ruajtur ujin në brendësi të organizmit.

Në shumë specie që rriten në zona me lagështi të tepërt, sidomos në pyjet tropikale, ka gojëza të
gjethes përmes së cilave uji del jashtë në formë pikash. Këta gojëza quhen hidatode. Këtë fenomen
e vërejmë edhe në disa bimë të dhomës në kohen kur presioni atmosferik ka zbritur dhe është bërë
koha gati për shi si tek lule shqiponja - Monstera dilicioza, Philodendron dhe Araceae të tjera.
“Lotet” e "Bimëve që qajnë" në emërtimin shkencor quhet gutim (Guttation). Hidatodet që i

23
prodhojnë ato ndodhen në buzët e llapës se gjethes (degëzave tek Equisetum) dhe nuk kanë
mekanizëm për hapjen dhe mbylljen e tyre (shih Fig 35).

Fig. 35 Epiderma me hidatode. Fenomeni i gutimit tek këputja e arave dhe luleshtrudhja

Në epidermën e gjetheve të disa bimëve takohen qime të ndryshme, kutikulë, shtresë dylli, etj. Këto
zhvillime mbi epidermë kanë funksion mbrojtës ndaj kushteve të pafavorshme të jetës.

Qimet ose trikomat janë zhvillime të epidermës. Ata mund ta mbulojnë të gjithë bimën ose disa
pjesë të saj. Qimet mund të jenë të gjalla ose të vdekura. Qimet marrin pjesë në uljen e avullimit të
ujit, në mbrojtjen e bimeve nga mbinxehja, nga të ngrenit e kafshëve dhe nga ndryshimet e papritur
të temperaturës. Prandaj bimët e mbuluara me qime i takojmë gjithnjë në ambiente ranore, në
rajone të thata, në zonat malore, në rajone polare të globit si dhe tek bimët e keqia të arave.

Qimet janë njëqelizore dhe shumëqelizore. Qimet njëqelizore mund të jenë në formë gungëzash ose
papillae. Ato takohen zakonisht në petalet e luleve dhe i japin sipërfaqes së tyre pamjen e një
kadifeje si tek Viola tricolor. Qimet njëqelizore përgjithësisht janë të vdekura. Ato mund të jenë të
thjeshta ose pa degëzime. Qimet njëqelizore mund të kenë degëzime me forma të ndryshme. Tek
lule patatja janë lineare, tek Verbascum janë formën shkurreje, tek Elaeagnaceae janë në formë ylli,
tek Labiatae kanë pamjen e tufave masive, tek ulliri duken si ombrelle. (shih Fig. 36).

Fig. 36 Qime epidermike njëqelizore të thjeshta, të degezuara dhe qime shumë qelizorë

Në gjethe takohen qime që prodhojnë substanca eterike. Qime të tilla quhen qime gjendrore. Ato i
takojmë tek speciet e Fam. Labiatae, Omblelliferae, etj. Qimet gjendrore janë pjesë e mekanizmit
të kapjes së insekteve në bimët insektengrenëse si Pinguikula, Dianea, Drosera (shih Fig. 37).

Fig. 37 Qime epidermik gjëndrore, bimët insektngrënëse Pinguikula, Dianea, Drosera

Qimet e hithrës (Urtica dioica) kanë maje silicore të brishtë dhe një xhep të mbushur me përbërje të
acid formik, acetilkoline, histamine, serotonin, moroidin, leukotriene, të cilat irritojnë lëkurën e
njeriut. Qimet thumbuese të hithrës, gjëmbat e trëndafilit (Rosa), gjëmbat e ferrave, gjëmbat e

24
frutave të ombrellorëve, të Datura, gështenjave (Castanea), etj, që kanë pak a shumë rritje nga
qelizat sipërfaqësore të epidermës quhen emergjenca ose jashtërritje (shih Fig. 38).

Fig. 38 Qime thumbuese – emergjenca (Datura, Castanea, Rosa, etj.)

Epiblema (rizoderma) është epiderma primare dhe njështresore e rrënjëve. Ajo e ka origjinën nga
shtresa e jashtme e meristemit primarë apikal të rrënjës ose nga dermatogjeni. Epiblema mbulon
fundet e rrënjëve të reja. Nëpërmjet saj realizohet thithja ujit dhe e ushqimit mineral të bimëve nga
toka.

Fig. 39 Qime thithëse të epidermës së rrënjës ose rizoderma

Që të realizohet ushqyerja e rrënjëve duhet të shpenzohet një energji e caktuar. Prandaj në epibleme
ka shumë mitokondri. Qelizat e epiblemës kanë mure të holla, një citoplazmë të trashë dhe janë pa
gojëza e kutikule. Epiblema është kalimtare. Me rritjen e rrënjëve në thellësi ajo zevendësohet
vazhdimisht. (shih Fig. 39).

Periderma është një kompleks i ndërlikuar shumështresor i formuar nga indet e mbulimit
sekondarë. Në këto inde bëjnë pjesë tapa, felogjeni dhe feloderma. Periderma është karekteristikë e
kërcellit dhe rrënjëve të bimëve shumëvjeçare dikotiledone dhe gjimnosperme të cilat janë të afta të
trashen vazhdimisht. Periderma takohet edhe në disa bimë monokotiledone dhe dikotiledone
njëvjeçare. Kërcelli në vjeshtën e vitit të parë të jetës së bimës drunjëzohet. Ai fillon të ndryshojë
ngjyrë dhe nga i gjelbër bëhet kafe në gri, Ky ndryshim tregon se epiderma është zevendësuar me
peridermën. Peridema i bën me rezistente bimët ndaj kushteve negative të dimërit. Ajo formohet
nga qelizat e parenkimës poshtë epidermës të cilat rifitojnë aftësinë për tu ndarë (shih kambiumi)
dhe kthehen në felogjen.

Felogjeni ka aktivitet të dobët meristematik. Ai ndahet dhe formon qeliza në të dy anët e saj.
Felogjeni nga jashtë formon qelizat e tapës ndërsa nga brenda qelizat e gjalla të felodermës. Qelizat
e tapës janë me të shumta në numër se qelizat e felodermës. Ato janë qeliza të vdekura, të
mbushura me ajër, të shtrira në gjatësi, të ngjeshura me njëra tjetren, pa pore, muret e tyre janë të
ngopura me suberinë dhe qelizat e tyre janë rezistente ndaj ajrit dhe ujit. (shih Fig. 40) Qelizat e
tapës kanë ngjyrë kafe deri në të verdhë. Ngjyra e tyre varet nga prania e substancave taninë.
Ngjyra e bardhë e tapës tek meshtekna kushtëzohet nga prania e betulinës. Tapa është material
shumë i mirë izolues ndaj temperaturës, energjisë elektrike, ndaj tingujve, lagështirës, etj. Shtresat
me të medha të tapës gjenden tek dushku i tapës (Quercus suber) i përhapur gjërësisht në vendet e
Mesdheut. Afërsisht në çdo 10 vjet në plantacionet me dushkun e tapës hiqet një shtresë tape me
trashësi rreth 10 cm. (Fig. 42).

Thjerzat (lenticellae) janë hapje në tapë ose gojëzat e tapës apo ”vrima ventilimi“ të specializuara
për shkëmbimin e gazit dhe ujit nga indet e gjalla më në thellesi të bimës. Nga jashtë ngjajnë si
25
farat e thjerëzave nga e cila kanë marrë edhe emërtimin. Thjerezat konsiderohen si zëvendësueset e
gojëzave në kërcell. Format dhe madhësitë e tyre janë të ndryshme. Thjerëzat tek bima e panjës
(Betula pendula) janë shumë të ngushta dhe arrijnë një gjatësi deri 15 cm.

Fig. 40 Periderma (tapa, felogjeni, feloderma) tek bliri

Megjithatë sasia e thjerëzave në bimë është shumë më e vogël se e gojëzave. Brenda thjerëzave
ndodhen grupe qelizash të rrumbullakëta, me parete të holla, pa klorofilë e me hapësira të mëdha
ndërqelizore. Kjo shtresë qelizore në brendësi të thjerëzës ka suberifikim të dobët. Origjina e saj
është parenkimatike dhe konsiderohet si një ind plotësues.(shih Fig. 41).

Fig. 41 Thjerëzat (lenticels) tek kërcelli

Korja ose ritidoma është një kompleks mbulimi i fuqishëm me qeliza të vdekura jashtë peridermës.
Ajo formohet në kercejtë dhe rrënjët e bimëve drunore shumëvjeçare. Në kore ka plasaritje në
forma të gjatësore të shumllojshme. Ajo i mbron trungjet e pemëve nga dëmtimi mekanik, djegiet
nga dielli, temperaturat e ulëta, nga depërtimi kërpudhave dhe baktereve patogjene.

Rritja e kores është rezultat i zhvillimit të felogjenit i cili ndodhet poshtë peridermës. Në bimët
drunore dhe shkurrore korja zhvillohet kur rritja e kërcellit arrin një gjatësinë të caktuar. Tek pisha
ajo zhvillohet në gjatësinë 8 -10 m, ndërsa tek lisi mbas 25 – 30 m. Korja është pjesë e lëvores ose
e indit të mbulimit sekondar.(Fig. 42).

Fig. 42 Kore (ritidoma) tek Quercus suber

26
Indet Parenkimatikë - Themelorë

Indet themelorë ose parenkimat, zëjnë hapësirën më të madhe në mes të gjithë indeve të tjera të
përherëshme të kercellit, rrënjës dhe organeve të tjera të bimëve. Indet themelorë përbëhen nga
qeliza të gjalla me forma e madhësi të ndryshme. Këto qeliza kanë mure të holla, citoplazmë të
qëndrueshme dhe pore të thjeshta. Ndonjëherë muret e tyre trashen me celulozë dhe linjifikohen.
Parenkima është pjesë përbërëse e levorës së kercellit, të rrenjëve, rrezeve palcore, rizomave, tulit
me lëng të frutave dhe gjetheve. Ajo shërben si depo rezervë ushqyese e embrionit të fares.
Parenkima e organeve të ndryshme të bimës kryen funksione të ndryshme. Për këtë arësye ajo
ndahet në disa nëngrupe si: Inde themelorë asimilues, rezervë, ujëmbajtës dhe ajërmbajtës.

Indet e asimilimit, përfaqësojnë qeliza parenkimatike me klorofil, shpesh ato quhen klorenkima.
Klorenkima përfaqëson inde në të cilat kryhet procesi i fotosintezës. Qelizat e tyre kanë parete të
holla, përmbajnë kloroplaste dhe bërthamë. Kloroplasti si dhe citoplazma janë të shpërndarë
uniformisht. Klorenkima është e vendosur direkt nën epidermë. Klorenkima përqëndrohet kryesisht
në gjethet dhe kërcejtë e rinj të bimëve të gjelbra.

Në gjethet e bimëve mesofite (bimë që jetojnë në kushte mesatare lagështie e temperature) qelizat e
klorenkimës kanë forma të ndryshme. Ato ndahen në klorenkimë gardhore ose palisadike dhe në
klorenkimë lakunore. Qelizat e klorenkimës ose parenkimës gardhore vendosen në anë e sipëme të
gjethes. Ato janë me forma cilindrike të zgjatura dhe me hapësira shumë të vogla ndërqelizore.
Klorenkima lakunore vendoset në anë e poshtme të gjethes. Forma e qelizave është pak a shumë e
rrumbullakosur. Ndërmjet qelizave ka lacuna ose hapësira të mëdha ndërqelizore e të mbushura me
ajër. (shih Fig. 43).

Fig. 43 Indi i asimilimit (parenkima e asimilimit tek gjethja)

Aerenkima ose indi ajërmbajtës përfaqëson shtresa me qeliza parenkimatike të cilat kanë hapësira
ndërqelizore shumë të mëdha ndërmjet tyre ose lakuna. Ajo është karakteristikë e bimëve që jetojnë
në ujë, e bimeve pranë ujit, e bimeve ligatinore si xunkthi - Scirpus, Juncus, Nuphar, Numphaea,
Potamogeton, Hydrocharis, etj. Aerenkima gjendet edhe në rrënjët dhe rizomat e bimëve që janë të
zhytura në baltë dhe ku sasia e oksigjenit është i varfër (Fig. 44).

Fig 44. Aerenkima tek zambaku i bardhë i ujit (Numphaea alba)

27
Aerenkimat thithin ajrin atmosferik nëpërmjet gojzave të gjetheve dhe e përcjellin deri në organet
nënujore. Një funksion të tillë thithës të ajrit e lozin rrënjët ajrore të cilat quhen pneumatophore.
Pneumatoforet përmbajnë shumë gojëza të ngjashme me gjethen dhe thjerza si të kërcellit. Ato
takohen në rrënjët ajrore të disa bimëve të mangroveve si Monstera, Philodendron, Banyan, Ficus,
etj. Aerenkima ndihmon mbajtjen vertikale të bimëve në ujë dhe të gjethes mbi siperfaqën e ujit.

Parenkima ujëmbajtëse rezervon ujin në gjethen dhe kërcellin e bimëve mishtore ose succulente si
tek Cactaceae, Aloe, Agave, etj. Ato janë të zakonshme në bimët e tokave të kripura si Salicornia,
Anabasis, Halocnemum, Salsola, Tamarix, etj. Përgjithësisht parenkimat ujëmbajtëse janë
karakteristike e bimëve të rajoneve të thata. Gjethet e gramoreve kanë gjithashtu qeliza ujëmbajtëse
të mëdha me substanca mukoze për ruajtjen e lagështirës. Qeliza ujëmbajtëse të zhvilluara mirë
gjenden edhe tek myshqet Sphagnum. (shih Fig. 45).

Fig. 45 Parenkima ujëmbajtëese tek Aloe, kastraveci (Cucumis sativus), Sphagnum

Parenkima e rezervës përfaqëson inde në të cilat në një periudhë të caktuar të zhvillimit të bimës
depoziton produkte si proteina, karbohidrate, yndyrna, etj. Qelizat e indeve të parenkimës së
rezervës janë të gjalla dhe zakonisht kanë parete të holla. Indet e rezervës gjëndën me shumicë në
tuberet, zhardhokët, në rrënjë, në palcën e kërcellit, në endospermë, në embrionin e farave, në
parenkimën e indeve të përçimit tek fasulja, tek Araceae, etj. Ajo gjendet edhe në rezervuaret e
vajrave të resins, vajrave etirike si në gjethet e dafinës, në drurin e kamforit, etj. (shih Fig. 46).

Fig. 46 Parenkima e rezervës

Indet e rezervës përveç funksionit të tyre kryesor plotësojnë edhe funksione të tjera. Ato në prani të
dritës mund të formojnë klorofil e të konvertohet në klorenkimë ose ind parenkimatik asimilues siç
ndodh tek patatja, karota, qepa, etj. Mbi bazën e këtyre ndryshimeve bazohet edhe teoria e
transformimit të plasteve (fig.11).

Bimët në gjendje të caktuara fiziologjike mund të transformojnë indet e rezervës në inde

meristematike sekondare. Në raste të tjera ato mund ti trashin paretet qelizorë me celulozë dhe të
kthehen në kolenkimë. Rënia e gjetheve në fund të vjeshtës është rezultat edhe i veprimtarisë së
qelizave të parenkimës së rezervës të cilat marrin pjesë në mbylljen e tufave përçuese të bishtit të
gjethes. Ndërprerja e komunikimit me bimën e kthen gjethen në një organ të vdekur dhe ajo do të
rrëzohet.
28
Indet Mekanikë

Indet Mekanikë ose të Mbështetjes përfaqësojnë armaturën e bimëve që sigurojnë qëndrueshmerinë

ose stereom (Greqisht –“stereos” – i ngurtë, i qëndrueshëm). Funksioni kryesor i tyre në bimë është
që të sigurojë rezistencën ndaj ngarkesave statike dhe dinamike. Në përputhje me funksionet që ata
kryejnë në organet e ndryshme të bimës pësojnë edhe përshtatje në strukturat e tyre. Zhvillimin më
të madh ato e marrin në kërcellin e bimëve tokësore. Qelizat e indit mekanik mund të gjendet në
periferi të kërcellit ose në cilindri qëndror. Në rastet kur indi mekanik nuk shpërndahet uniformisht
por depozitohet në zona të veçanta të periferisë së kercellit atëherë formohen kërcej me kënde.
Indet mekanike të rrënjës zakonisht përqëndrohen në qendër e saj. Veçoria e strukturës së qelizave
të indit mekanik është trashësia e madhe e mureve qelizorë e cila i jep këtyre indeve qëndryshmeri.
Zhvillimin me të madh të indve mekanike e gjejmë në bimët drunore. Indet mekanik në varësi të
ndërtimit të qelizave, të mënyrës dhe përbërjes kimike të trashjeve të mureve qelizorë i ndajmë në
dy grupime: kolenkima dhe sklerenkima.

Kolenkima konsiderohet si indi primar i mbështetjes. Ai përbëhet nga qeliza të gjalla të njejtit lloj
(ind i thjeshtë) të cilat kanë bërthamë, citoplazmë dhe kloroplaste. Muret e tyre qelizorë trashen me
celulozë në mënyra të ndryshme. Nga mënyra e trashjes dhe e lidhjes së qelizave ndërmjet tyre
dallojmë tre lloje të kolenkimës: kolenkimë këndore, lamelare dhe lakunore (shih Fig. 47).

Nëse trashja e mureve me celulozë bëhet vetëm në këndet e kontaktit ndërmjet qelizave atëhere
quhet kolenkimë këndore. (Fig. 47.A) Nëse trashja e mureve bëhet uniformisht dhe paralel me
sipërfaqen e kërcellit quhet kolenkimë lamelare (petëzore). (Fig. 47.B) Qelizat e kolenkimës
këndore dhe lamelare vendosen ngjeshur me njera tjetren dhe nuk formojnë hapsira ndërqelizore.
Nëse kolenkima ka hapësira ndërqelizore të vogla (meate) ose të mëdha (lacuna) dhe trashja me
celulozë është bërë rreth këtyre hapsirave atëherë quhet kolenkimë lakunore. (Fig. 47.C)

Fig. 47 A – Kolenkima këndore B - Kolenkima lamelare. C - Kolenkima lakunore.

Kolenkimat janë produkt i evolucionit të qelizave parenkimatike prandaj në mjaft raste ato
plotësojnë funksionet e njera tjetres. Ato gjenden zakonisht në një largësi nga një deri në tre shtresa
poshtë epidermës. Sasia e shtresave të kolenkimës luhatet nga një deri në shumë shtresa. Këto
shtresa janë në varësi të llojit të bimës dhe kushteve ekologjike në të cilën ajo jeton. Kolenkima
shpërndahet në formën e një rrethi në periferi të kërcejve të rinj. Ajo i rrethon dellëzimet e mëdha të
gjethes nga të gjitha anët. Qelizat e gjalla të kolenkimës gjatë zhvillimit të bimës janë në gjendje të
rriten në gjatësi pa penguar zhvillimin e qelizave të reja. Qelizat e kolenkimës përveç funksionit të
tyre kryesor kryejnë edhe funksione të tjera. Ato realizojnë procesin e fotosintezës dhe me raste
mund të transformohen në parenkimë ose në meristem sekondar.

Sklerenkima është indi mekanik më i zakonshëm. Ai është i përbërë nga qeliza të vdekura me parete
qelizorë të drunjëzuara e të trashura në mënyrë të barabartë. Në qelizat e tyre ka një numër të madh
poresh të vogla në formë të çarash. Qelizat e sklerenkimës janë prozenkimatke. Ato janë mjaft të
gjata dhe me funde me maje (shih Fig. 48). Fortësia e membranave të qelizave të sklerenkimës
është e ngjashme me atë të çelikut. Kjo fortësi e sklerenkimës është e lidhur me praninë e ligninës
në muret e qelizave të saj. Sklerenkima është pothuajse në të gjitha organet vegjetative të bimëve të
larta tokësore. Tek bimët ujore apo në oranet e bimëve të zhytura në ujë sklerenkima është e
29
përfaqësuar dobët. Në fibrat e lëvores të bimës së lirit sklerenkima trashet me celulozë. Nisur nga
origjina e formimit ato ndahet në sklerenkimë primare dhe sklerenkimë sekondare. Sklerenkima
primare zhvillohet gjatë vitit të parë të jetës së bimëve. Ajo e ka origjinën nga meristemi primarë
lateral (prokambiumi) ose nga pericikli. Sklerenkima sekondare zhvillohet mbas vitit të parë të jetës
së bimëve nga indet meristematikë sekondarë ose kambiumi.

Fig. 48 Fibra sklerenkime (liberore dhe libriforme)

Qelizat e sklerenkimës mbasi kanë arritur madhësinë e qelizës së rritur dhe i kanë trashur paretet e
tyre atëherë vdesin. Bazuar në formën e ndërtimit të qelizës sklerinkimat ndahen në dy tipe:
Sklerenkima fibrore dhe skleride. Sklerenkima fibrore përbëhet nga qeliza të vdekura. Ato kanë
parete të trasha, funde të mprehta, membranë të drunjëzuar dhe një numër të madh poresh. Në
varësi të vendodhjes së tyre në bimë ato ndahen në: Fibrat e lëvores ose liberore dhe fibrat e drurit
ose libriforme. Ndërsa fibrat rreth tufave përçuese quhen perivaskulare. Sklerinkima perivaskulare
është karakteristike e tufave përçuese të kërcellit të bimëve monokotiledone (Fig.49).

Fig. 49 Fibrat e sklerenkimës perivaskulare tek bimët monokotiledone

Skleridet janë elementë strukturore të indit mekanik të cilat qendrojnë të veçuara ose të bashkuara
në grupe. Ato vendosen ndërmjet qelizave të gjalla të organeve të ndryshme të bimës si në: lëvoren
e farave, në fruta, në gjethe dhe në kërcell. Funksioni kryesor i sklerideve është mbrojtja dhe
rezistenca e organeve bimore nga shtypjet ose goditjet. Format dhe përmasat e sklerideve janë të
ndryshme. Në varësi të formave të tyre quhen Brachysclereide, Macrosclereide, Astrosclereide, Osteosclereide,
Trichosclereide (Fig. 50).

Fig. 50 Skleride në forma të ndryshme, Brachysclereide, Astrosclereide, Macrosclereide, Osteosclereide

30
Indet e Përçimit

Indet e përçimit janë inde të perbërë (komplekse) të cilat marrin pjesë në transportin e lëndëve
ushqyese në dy drejtime, nga rrënja në gjethe dhe e kundërta. Linja e transportin të ujit dhe kriprave
minerale realizohet nëpërmjet enëve të ksilemës të cilat quhen trakeide dhe trake. Këto enë i marrin
lëndët e thithura nga rrënja dhe nëpërmjet kërcellit i transportojnë deri në gjethe. (shih Fig. 51 )

Linja e transportit të produkteve organike të prodhuara nga gjethet për në pjesët e tjera të bimës
realizohet nëpërmjet enëve speciale të floemes të cilat quhen gypa me shosha. Përhapja e tyre është
në të gjithë bimën, ato kalojnë nëpërmjet kërcellit dhe arrijnë deri në organet nëntokësore të saj.
(shih Fig. 51 )

Fig. 51 Elementët përçues të ksilemës (trakeide, trake) dhe floema (gypi me shosha)

Indet e përçimit të bimëve shpesh janë krahasuar me sistemin e qarkullimit te gjakut. Ato kanë një
forcë të madhe shpërndarje boshtore dhe rrrezore dhe degëzohen si një rrjetë duke ju dërguar çdo
qelize të gjallë substancat e nevojshme për jetën. Në çdo organ bimor ksilema dhe floema
shpërndahen së bashku në rreshta në forma tufash të cilat quhen tufat e përçimit.

Indet e përçimit sipas origjinës së formimit të tyre ndahen në Inde përçimi primare dhe Inde
përçimi sekondare. Indet e përçimit primar e kanë origjinën nga prokambiumi dhe shërbejnë gjatë
vitit të parë të jetës së bimëve. Indet përçimit sekondarë e kanë origjinën nga indi meristematik
sekondar ose kambiumi. Ato fillojnë veprimtarinë mbas vitit të parë jetës së bimëve dhe janë shumë
të fortë e të qëndrushëm.

Ksilema (druri)

Ksilema përbëhet nga enët përçuese trakeide, trake dhe nga qelizat shoqëruese të indeve të tjera.
Trakeidet janë qeliza gjatësore ose prozekimatike me funde me maje. Gjatësia mesatare e qelizave
luhatet 1 - 4 mm. Komunikimi i trakeideve me qelizat fqinje bëhet nëpërmjet poreve të rrethuara
ose nga poret e thjeshta. Muret e qelizave të tyre janë të trashura në mënyrë të pabarabartë. Sipas
mënyrës së trashjeve të mureve qelizore dallohen disa tipe trakeidesh: trakeide me unaza, me
spirale, me shkallë, me rrjetë dhe trakeide poroze (shih Fig. 52). Trakeidet poroze kanë gjithmonë
pore te rrethuara (shih Fig. 53). Trakeide ndodhen në të gjitha bimët e larta. Ato takohen që tek
këputjet e arave (Equisetum), likopsidët (Lycopsida) dhe fiernat (Pteropsida). Ndërsa tek bimët
farëxhveshur ato janë elementet e vetëm përçues të ksilemes. Trakeidet kryejnë dy nga funksionet
me kryesore në bimë: transportin e ujit dhe mbajtjen e forcisë mekanike të organeve.

Trake quhen elementët e vërtetë përçues të transportit të ujit tek bimët farëveshura (Angiospermae).
Trakea përfaqëson në vetvete tuba të plotë, të përbërë nga segmente të veçanta, midis këtyre
segmenteve ndodhen pore ose hapsira të mëdha përmes së cilave lëvizin lëngjet kryesore nga rrënja
në drejtim të gjethes. Ato formohen në bimën e re mbasi kanë dalë dy gjethet e para.

31
Fig. 52 Llojet e trashjeve dhe pore anësore në elementet trakeale: 1 – me unaza; 2-4 - me spirale; 5-në formë rrjete;
6 - me shkallë; 7 – pore të rrethuara; 8 - pore të rregullta

Fig. 53 Modelime të trakeideve me pore të rrethuara tek pishat

Trakete ashtu si dhe trakeidet përfaqësojnë një sistem të mbyllur. Secila nga fundet e pjerrta të
trakeve ose trakeideve takohen me njera tjetren. Elementët e trakeve janë më të gjëra se ato të
trakeideve, Përmasat e diametrit të tyre në bimë të ndryshme luhaten nga 0,1 deri 0,7 mm. Gjatësia
e trakeve përgjithësisht arrin disa metra. Por tek kërcejtë e lianave ato arrijnë në disa dhjetëra
metra. Në fazat fillestare të formimit trakete janë qeliza të gjalla. Ato mbasi arrijnë rritjen vdesin.
Enët përçuese të ksilemës sipas origjinës ontogjnetik klasifikohen ne protoksilemë (trakeide) dhe në
metaksilemë (trake). Besohet se traketë në rrugen e evoluimit të tyre e kanë origjinën nga trakeidet.

Trakete dhe trakeidet përveç membranës primare në shumicen e rasteve kanë një trashje të dytë në
formën e unazave, spiraleve, shkalle, etj. Trashja e dytë ose membrana sekondare formohet nga
brendësia e mureve të enëve përçuese. Në rastin e trashjes me unaza të mureve të brendshme të
enëve përçuese, unazat janë të veçuara dhe të vendosura në distancë nga njëra-tjetra. (shih. Fig. 54).
Në enët me spirale membrana sekondare vendoset në brendësi të qelizave në formën e një spiraleje.
Në enët me rrjetë membrana sekondare formon trashje në në disa zona që të kujtojnë celulat e
rrjetës. Në enët me shkallë zonat e trashura dhe të patrashura alternohen me njera tjetren duke
formuar pamjen e një lloj shkallë.

Fig. 54 Trake me unaza tek portokalli (2500x)

Trakeidet dhe trakete janë elementë të ksilemës që vendosen në forma të ndryshme në bimë.
Membrana sekondare trashet dhe ngopet me linjinë dhe i jep bimëve një forci shtesë. Në prerjen
tërthore të rrënjëve dhe kërcellit të bimëve shumëvjeçarë ato formojnë unazat e rrathëve vjetorë të
drurit. Enët përçuese të drurit janë të shpërndarë pak a shumë në mënyrë të barabartë në gjithë
ksilemën. Ato ndërthuren me elementët plotësues të ksilemës dhe i japin drurit forci të ndryshme.

Në elementët plotësues të ksilemës bëjnë pjese parekimat e rezervës, fibrat e sklerenkimës si dhe
me raste elementët pronditës. Në parekimat e rrezeve bëjnë pjesë edhe qelizat që formojnë rrezet
palcore. Rrezet palcore përbëhen nga qeliza të gjalla e me mure të holla. Ato marrin pjesë dhe në
transportin horizontal të lëndëve ushqyesve. Në ksileme ka dhe jetojnë edhe qelizat e parenkimës së

32
drurit. Ato shërbejë si një vend për të ruajtur substancat rezervë si dhe marrin pjesë në transporti e
lëndëve. Të gjithë elementët e ksilemës e kanë origjinën nga kambiumi.

Floema është pjesë përbërëse e indit të përçimit. Ajo merr pjesë në transportin e glukozës dhe të
substancave të tjera organike ose produkteve të fotosintezës nga gjethet për në pjesët e tjera të
bimës. Pikat më të rëndësishme të përdorimit dhe depozitimit të lëndëve të asimilimit janë në konin
vegjetativ, zhardhokët, rizomat, rrënjët, frutat, farat, etj.). Floema sipas origjinës së formimit
klasifikohet në floemë primare dhe floemë sekondare. Floema është një ind përçimi kompleks i cili
përbëhet nga elementët përçues të floemës dhe nga elementët plotësues të floemës. Në elementët
përçues të floemës bëjnë pjesë gypat me shosha. Sipas origjinës ontogjnetik ato klasifikohen në
protofloemë dhe në metafloemë. Elementët përçues të protofloemës janë me parete të pjerrta, me
shumë pllaka me shosha dhe me shosha (pore) të vogla. Ndërsa elementët e metafloemës janë me
parete transversale të drejta, me pak pllaka me shosha dhe me shosha të mëdha. Gjatë vitit të parë të
jetës në bimët farëveshura janë të pranishme të dy tipet, si protofloema ashtu dhe metafloema. Në
vazhdim e vitet në bimë formohen vetëm metafloema (Fig 55).

Në elementët plotësues të floemës bëjnë pjesë qelizat shoqe, parenkima e floemës, fibrat liberore
dhe në mjaft raste takohen edhe elementë pronditës ose sekretor. Nëse floema formohet nga
prokambiumi quhet floemë primare. Nësë ajo formohet nga kambiumi quhet floemë sekondare.
Gypat me shosha janë qelizat të gjalla por u mungon bërthama. Në kontakt me këto qeliza
qëndrojnë qelizat shoqe. Funksioni i tyre është të mbrojë citoplazmën e gypit me shosha nga
kougolimi si dhe ti zevendzojnë ato në rastet kur humbasin funksionin.

Fig. 55 Ndërtimi i floemes

Gypat me shosha komunikojne me qelizat rreth tyre nepërmjet poreve. Gypat me shosha mbyllen
gjatë sezonit të dimrit dhe me renjen e gjetheve. Kjo mbyllje realizohet nepërmjet hyrjes në poretet
e gypit me shosha të pjesëve të qelizave të parenkimës së floemes. Ato formojnë në brendësi të
gypit me shosha parete ndarëse që bllokojnë lëvizjen vertikale të lëndëve. Këto parete ndarëse
quhen corpus callosum.

Ksilema dhe floema pavarsisht pozicionit në të cilin ndodhen në organet e bimës ato organizohen
së bashku dhe formojnë tufa e përçimit. Fibrat e sklerenkimës mund të jenë të shpërndara në
brendësi të tufave ose mund ti rrethojnë ato. Tufat përçuese të bimeve gramore janë të rrethuara me
sklerenkimë perivaskulare. Tufat përçuese ndahen në disa tipa: Tufa përçues kolaterale të hapura
quhen ato tufa kur ndërmjet floemës dhe ksilemës ndodhen qelizat parenkimatike ose të kambiumit.
Tufa përçuese bikolaterale të hapura quhen tufat e ngjashme me ato kolaterale por me ndryshimin
se ksilema e tyre rrethohet nga dy floema. Tufat kolaterale të mbyllura quhen tufat në të cilat nuk
ka kambium ndërmjet ksilemës dhe floemës. Tufat koncentrike amfibazale quhet rasti kur ksilema e
ka rrethuar floemën. Në rastin e kundërt ku floema e ka rrethuar ksilemën quhen tufa koncentrike
amfikribralni. Tufat rrezore janë karakteristikë kryesore e rrënjëve të shumë bimëve. (Fig. 56)

33
Fig. 56 Skema e klasifikimit të tufave përçuese.

Për të ilustruar një tufë përçuese kolaterale të hapur mund të marrim shemullin e organizimit të saj
tek bima e misrit (Fig. 57)

Fig. 57 Tufa përçuese kolaterale tek misri

Indet prondites

Indet e pronditjes ose sekretorë përfaqësojnë në vetvete struktura speciale të formuara nga bima që
kanë aftësinë e nxjerrjes nga ajo e produkteve të metabolizmit në formë pikash. Këto produkte të
metabolizmit quhen sekrecione. Nëqoftëse sekrecionet nxirren nga bima në mjedisin e jashtëm
atëherë ato quhen inde sekretorë të jashtëm. Nëqoftëse këto substanca prodhohen dhe mbesin
brenda indeve të bimës quhen inde sekretorë të mbrendshëm. Si rregull këto qeliza janë
parenkimatike të gjalla e me parete të holla. Formimi i lëndëve sekretore lidhet me veprimtarinë e
membranave të mbrendshme si dhe me aktivitetin e aparatit të Golgit. Funksionet kryesore të
lëndëve sekretore janë mbrojtja e bimëve nga kafshët, nga pickimet e insekteve, hifet e kërpudhave
dhe nga mikrorganizmat e ndryshëm infektive për bimën. Lëshimi në atmosferë i komponimeve të
paqëndrueshme të këtij indi ndihmon pastrimin e ajrit nga bakteret patogjene. Indi pronditës
konsiderohet si një ind artificial. Qelizat e këtij indi kanë forma, ndërtim, funksion, vendodhje dhe
origjina të ndryshme. Mjaft elementë përbërës të këtij indi studjohen si pjesë e indeve të tjera të
bimës.

34
Ind sekretor i brendshëm (shih Fig.58) përbëhet nga: Qeliza Pronditëse ose idioblastet të cilat janë
qeliza të veçuara që depozitojnë vajra, rezin, balsame, etj. Në këto qeliza shpesh grumbullohen
kristale të oksalatit të kalciumit, mukus, terpene, etj.

Zgavra sekretore kanë forma, madhësi dhe mënyra formimi të ndryshme. Ato janë karakteristike e
gjetheve dhe frutave të agrume, etj.

Kanalet rrëshinor janë karakteristike e pishave, bredhit, etj. Rreshira ka veti antiseptike dhe mbron
bimë nga lagështia e tepërt. Ajo përdoret gjërësisht në industrinë e plastikës, farmaceotikë, etj.

Enët qumështore mund të jenë të tjeshta ose të përbëra. Lëngu i qumështit mund të jetë i bardhë si
tek luleradhiqe, ngjyrë kafe në të verdhë si tek kërpi, ngjyrë të kuqe-portokalli si tek kelidonium. Ai
përbëhet nga uji, karbohidratet, acidet organike, proteinat, alkaloidet, vajrat esencial, rrëshirat,
mukozën, goma e karotenoidet. Në disa enë qumështore ka niseshte, tek Ficus ka proteina, çikorja
përmban sheqer. Druri tropikal i papasë përmban sheqerna, yndyrna, enzimat. Nga enët qumështore
të Havea brasiliensis grumbullohet kauçuku.

Fig.58. Indi sekretor i brendshëm

1. Ind sekretor i jashtëm (shih Fig. 59) përbëhet nga struktura që vendosen në sipërfaqen e
organeve të bimëve dhe sekretojnë produktet e tyre në mjedisin e jashtëm. Ai përbëhet nga:
Qime gjendrore, Nektarorët, Hidatodet, Osmoforët

Qimet gjëndrore janë zgjatime një ose shumë qelizore të epidermave të bimëve. Forma, ndërtimi e
produktet e pronditjes së tyre janë të ndryshme. Ato janë karakteristike e bimëve insektengrënëse.

Nektarorët janë qeliza që prodhojnë nektar. Ato mund të vendosen në lule ose në bishtin e gjethes
si tek lulesahati. Zakonisht vendosen në shtratin lulor, në bazën e petalit, të thekut, në shporin e
lules. Përbërja kimike e nektarit është komplekse. Ai përmban glukozë, fruktozë, saharozë, jonet K
+, Na +, Ca2 +, Mg2 +, PO43-, acide organike, vitaminat, aminoacidet dhe proteinat, ndonjëherë
lipide si dhe hormonet steroide të nevojshme për funksionet riprodhuese në insekte

Hidatodet janë gojëzat që nxjerrin ujë në formë pikash. Fenomeni quhet gutim. Ai ndodh në kushtet
e ambientit me lagështirë dhe kur transpirimi i ujit nga gojëzat është i vështirë.

Osmoforët janë qelizat që prondisin vajra eterikë të cilat avullojnë me shpejtësi dhe shërbejnë për të
tërhequr insektet pjalmues të lules. Erat e tyre janë të specifike për bimët e trandafilit, karajfilit, etj.

Fig.59. Indi sekretor i jashtëm

35
KREU III. ORGANET E BIMЁVE TЁ LARTA. RRЁNJA

Organet vegjetative të bimëve të larta

Në organet vegjetative të bimës bëjnë pjesë rrënja, kërcelli dhe gjethja që së bashku formojnë
trupin e bimëve të larta. Trupi i bimëve të ulëta (algat, likenet, kërpudhat) është i thjeshtë dhe
quhet tal (thallus). Tali nuk formon organe vegjetative. Trupi i bimëve të larta është një strukturë e
ndërlikuar morfologjike dhe anatomike. Bimët e larta gjatë rrugës së evolucionit të tyre që nga
myshqet e deri tek bimet me lule kanë ardhur duke u ndërlikuar dhe specializuar vazhdimisht.
Organet mbitokësore të bimës formojnë boshte të degëzuara të cilat kanë çuar në rritje e kontaktit të
sipërfaqes së bimës me mjedisin rrethues. (Fig. 60)

Fig.60 Organet vegjetative të bimëve

Boshtet e degëzimeve të bimëve janë të shumëllojshme. Degëzimi quhet dikotomik në ato raste kur
sythi i majes i kërcellit ndahet paralel me boshtin duke formuar dy sythe të rinj nga të cilat do të
formohen dy degëza të reja identike me njera tjetren. (shih Fig. 61, 7). Ky lloj degëzimi takohet në
shumë alga, në myshqe, në disa fierna, ndërsa tek angiospermat e takojmë në disa palma. Sythet e
majes së kërcellit formojnë degëzime të tipeve izotomike dhe anizotomike.

Quhet izotomik ai degëzim i cili formohet nga dy sythe. Njeri nga sythet gjendet në majen e
kërcellit ndërsa sythi tjetër ndodhet direkt poshtë majes së tij. Këto dy sythe zhvillohen
njëkohësisht dhe formojnë dy degëza anësore të barabarta me njera tjetren.

Quhet anizotomik rasti kur dy sythet e majes zhvillohen njëkohësisht dhe formojnë degëzime të
dallueshme ndërmjet tyre (shih Fig. 61, 1, 2). Degëzimi me i zakonshem i kërcellit në bimë është ai
anësor ose lateral. Në këtë degëzim boshti kryesor formon boshte të tjera anësore. Ky lloj degëzimi
është mjaft i përhapur në rrënjët dhe kërcejtë e bimëve të larta (shih Fig. 61, 3-8).

Fig. 61 Llojet e degëzimeve dhe të sistemit të boshteve: 1, 2 – Degëzim dikotomik; 3 - 8 – degëzim anësor; Sistemi i
boshteve: 1 - izotomik; 2 - anizotomik; 3-5 - monopodial i kundjrejte: (3) i përkundërt (4) dhe qerthullor (5), boshtet 6-
8- Simpodial (cimë)(6 - monochasium 7 - dichasium, 8 - pleiochasium)

36
Degëzimit lateral i kërcejve shfaqet në dy tipe: monopodial dhe simpodial. Gjatë degëzimit
monopodial (shih Fig. 61, 3, 5) boshti kryesor i bimës rritet vazhdimisht në gjatësi vetëm nga një
syth i majes. Bima gjatë rritjes së saj merr formën e një koni ku degëzat anësore kanë zhvillim më
të dobët se ato të boshtit kryesor. Ndonjëherë në bimët me degëzim monopodial verehet fenomeni i
dikatomisë së rremë. Në këtë degëzim sythi i majes që përgjigjet për rritjen në gjatësi të këcellit
dështon. Funksionet e këtij sythi i merr sythi poshtë tij. Nga ky syth do të zhvillohet një degëz
pothuajse e njejtë me të sythit të majës. Prandaj boshti kryesor merr formën e një degëzim
dikatomik. Ky fenomen quhet dichasium dhe është karakteristikë e bimëve të vjeshtullës,
jargavanit, gështenjë së kalit, etj. (shih Fig. 61, 7)

Degëzimi monopodial është karakteristikë e bimëve barishtore farëzhveshura dhe farëveshurave.

Degëzimi simpodial është shumë i përhapur në bimë. Sythet e majes të kërcellit në këtë lloj
degëzimi vdesin periodikisht. Rolin e rritjes së degëzave do e marrin një ose disa sythe anësore të
cilat do të "udhëheqin" rritjen e degëzave të reja (shih Fig. 61, 6-8). Mbas një farë kohe edhe këto
sythe do të vdesin. Sythet e tjera poshtë tyre marrin funksionet e rritjes së kërcellit në gjatësi e
kështu me rradhë.

Tipet e degëzimeve janë produkti i një rruge të gjatë e të ndërlikuar të evolucionit që nga tali i
algave e deri në bimët me lule. Dalja e bimëve në tokë është shoqëruar me një luftë të gjatë për
mbijetesën e organeve bimore në ambientin me ajër. Mendohet se fillimisht këto bime kanë
formuar kërcellin. Më pas me zhvillimin e pjesëve ajrore të bimëve dhe nevojës për sasi me të
madhe të ujit evolucioni ka sjellur transformin e kërcellit dhe formimin e rrënjëve. Nevojat e bimës
per transpirimin e ujit dhe marrjen më të mire të dritës kanë krujuar përshtatje të kercellit i cili
transformohet në gjethe.

Rrënja dhe Sistemi Rrënjor

Morfologjia e rrënjës

Rrënja është organi kryesor i bimëve të larta. Funksionet me të rendëshme të rrënjëve janë:

Të thithë nga toka ujin dhe kripërat minerale të tretura në të dhe ti transportojë ato në kërcell, në
gjethe dhe në organet riprodhuese. Funksioni i thithjes kryhet nga qimet e rrënjës dhe nga mikorizat
(mycorrhizae - simbiozë e rrenjëve të bimëve me hifet e kërpudhave) të vendosura në zonën e
thithjes së rrënjës.
Rrënja krijon një lidhje të fuqishme të bimës me tokën dhe siguron qëndrimin vertikal të kërcellit.
Rrënjët ushtrojnë presionion rrënjor. Ato së bashku me procesin e transpirimit marrin pjesë në
përcjelljen e ujit dhe kriprave minerale për në pjesët e tjera të bimës. Kjo lëvizje e ujit kryhet
nëpërmjet enëve të ksilemës së rrënjës ose të indit të përçimit të rrënjës.
Në rrënjë depozitohen shumë substancat ushqyese dhe rezervë si niseshte, inulina, etj .
Rrënja është një nga organet më të rendësishëm të bimës në të cilën zhvillohet biosinteza e
alkaloideve, hormoneve dhe e substancave të tjera biologjikisht aktive.
Në zonën meristematike apikale të rrënjës sintetizohen hormone si giberelinat, etj. që janë të
domosdoshme për rritjen dhe zhvillimin si të rrënjës ashtu dhe të pjesëve ajrore të bimëve.
Rrënjët hyjnë në mardhënie simbiotike me mikroorganizmat e tokës si bakteret dhe kërpudhat.
Me ndihmën e rrënjëve bëhet e mundur shumimi vegjetativ i shumë bimëve.
Nga kërcelli i Monstera (lule shqiponjës), Philodendron, etj. dalin rrënjë ajrore të cilat marrin pjesë
në frymëmarrjen e bimëve. Ato janë të zakonëshme në bimët epifite.
Rrënjët ajrore quhen pneumatophoreve kur ato dalin nga thellësia e ujit mbi sipërfaqen e tij. Këto
rrënjë janë karakteristike e bimëve që jetojnë pranë ujëra tropikale ose e bimëve të mangroveve si
Banyan, Ficus, Pandanus etj.
Rrënjët kanë aftësinë të pësojnë metamorfoza ose ndryshime të formës. Nga trashja e rrënjëve
kryesore mund të formohen rizoma si tek karrota, majdanozi, etj, Trashjen e rrënjëve anësore e

37
vërejmë në tuberet e rrënjës së dahlias, të kikirikut, etj. Por rrënjët mund të shkurtohen shumë si tek
bimët bulbore, qepa, etj.
Rrënjët e bimëve epifite mund të kryejnë edhe funksionin e fotosintezës. Në disa bimëve rrënjët
parazitojnë brenda trupit të një bime tjetër dhe thithin prej saj lëndet organike si tek Cuscuta ose
lëndët inorganike si tek Viscum etj. Nga kërcelli i disa bimëve kacavjerrëse dalin rrënjë që i
shërbejnë asaj për tu kapur në substrakt si në rastin e Hedera. Rrënjë të tilla quhen rrënjë mitake.
Rrënjët janë një strehë shumë mire për zhvillimit të krimbave nematodë. Shkenca që i studion ato
quhet Nematodologji.

Rrënja është organi boshtorë i bimëve. Ajo zakonisht ka formë cilindrike, simetri rrezore dhe
zotëron orientimin gjeotropik. Rrënja rritet për në thëllësi të tokës nëpërmjet indit meristematik
apical. Maja e këtij indi mbulohet dhe mbrohet nga qelizat parenkimatike të kësulës. Rrënjët
degëzohen vazhdimisht. Tërësia e rrënjëve të një bime formon sistemin rrënjor të saj. Sistemi
rrënjor është një kompleks i ndërlikuar. Në varësi të raportit të zhvillimit të rrënjës kryesore me ato
anësore mund të dallohen disa tipe rrënjësh.

Tipet e rrënjëve dhe sistemet rrënjore. Në embrionin e një fare mund të dallohen fillesat e të gjitha
organeve të bimës. Rrënja kryesore zhvillohet nga rrënja embrionale, ajo qëndron në qendër të
gjithë sistemit rrënjor të bimës. Kërcelli i bimës është vazhdim i kërcellit emrional ose i hipokotilit.
Që të dyja së bashku formojnë boshtin e rendit të parë. Zona e kufirit ndarës midis rrënjës kryesore
dhe kërcellit quhet qafa rrënjë. Kjo është zona e tranzicionit të tufave përçuese nga rrënja në
kërcell. Trashësia e saj është e ndryshme si nga rrënja ashtu dhe nga kërcelli. Zona embrionale nga
qafa e rrënjës e deri tek gjethet e para embrionale ose kotiledonet quhet hipokotil (hypocotyl) (shih
Fig. 62).

Fig. 62 Vendndodhja organet në bimët dykotiledone.

Rrënjët anësore dalin nga rrënja kryesore sipas një rregulli të përcaktuar qartë (n-1). Kur rrënja
kryesore është me e zhvilluar se rrënjët anësore atëherë sistem rrënjor quhet boshtor (shih Fig. 69,
A, B), Origjina e formimit të rrënjëve anësore është nga pericikli prandaj quhen endogjene ose me
origjinë të mbrendëshme. Nëse rrënja kryesore e bimës gjatë zhvillimit të saj do të dështojë atëherë
rrënjët anëzore të saj marrin një zhvillim të vrullshëm . Prerja e majes së rrënjës kryesore ka hyrë
në teknikën e kultivimit të fidanave. Ky proces quhet pikerim (nga frengjishtja рiquet – maje, me
zbrite) dhe shërbën për të forcuar zhvillimin e rrënjëve anësore të sistemit.

Boshti kryesor i rrënjës tek bimët dykotiledonet zhvillohet me shumë se tek rrënjët e bimëve
monokotiledonet. Një sistem i tillë quhet boshtor. Tek bimët monokotiledonet boshti i rrënjës
embrionale vdes shpejt dhe zhvillimin e sistemit rrenjor e marrin rrënjët anësore. Një sistem i tillë
rrënjor quhet xhufkor ose fijëzor. (shih Fig. 63,C, D), Edhe sistemi rrënjor xhufkor ka origjinë
endogjene. Rrënjët të cilat formohen në kercell ose në gjethe quhen rrënjë mitake.

Aftësia e bimëve për të zhvilluar rrënjët mitake është përdorur gjerësisht për shumimin vegjetativ të
bimëve. Ky shumim është i njohur si praktika e shumimit të kercellit dhe gjetheve me shartim.

38
Shumimi me kalema tek shelgu, plepi, panja, hardhia, etj. shumimi me bishtin e gjethes si tek
Saintpaulia ionantha (vjola arabike) dhe të disa lloje begonjash etj. Shartimi i rizomave ose I
kërcejve nëntokësor është i përhapur në shumimin e shumë bimë mjeksore dhe zbukuruese të tilla
si Convallária majális dhe tek mjaft përfaqësues të familjes Liliaceae.

Fig. 63 Llojet e rrënjëve: Forma: A, B - Boshtore; B, D – xhufkore; 1 - Rrënja kryesore; 2, 3 - Rrënjët anësore; 4 –
Qafa e rrënjes (Baza e fidaneve)

Bimët e larta me spore nuk kanë rrënjë të vërtetë por vetëm disa zgjatime rrënjore të cilat dalin nga
rizomat. Bimë të tilla janë likopodium, këputjet e arave dhe fiernat. Edhe në mjaft bimë barishtore
dikotiledone zgjatimet rrënjore dalin nga rizomat e tyre.

Sistemi rrënjor futet në thellësi të ndryshme të tokës. Sipas disa raporteve rekordi i depërtimit të
rrënjëve në toke arrin deri në 120 m!? Tërësia e sistemit rrënjor të bimëve formon një rrjetë
nëntokësor e cila ndikon në parandalimin e erozionit të tokës. Gjatësia totale e rrënjëve të sistemit
rrënjor në bimë të ndryshme është i ndryshëm. Disa rrënjë arrijnë gjatësinë deri në disa qindra
kilometra. Për shembull, gjatësia e të gjitha qimeve të rrënjëve të një bime gruri arrin deri në 20
km. Gjatësia totale e rrënjëve të rendit të parë, të dytë dhe të tretë tek thekra është më shumë se 180
km dhe po të përfshijme edhe rrënjët e rendit të katërt arrin deri 623 km!?. Rritja e rrënjëve është e
vazhdushme gjatë gjithë jetës së bimës por ndikimin i rrënjëve të një bime në jetën e një bimë tjetër
pranë saj është vogël. Zhvillimi i sistemit rrënjor i bimëve në toka të ndryshme dhe në zona të
ndryshme natyrore është I ndryshëm. Rrënjët e graminorit Aristida karelini si dhe i disa
përfaqësuesve të familjes bishtajore në shkretëtira ranore arrijnë në një thellësi deri 40 m.

Bimët që kanë një cikël jetesë shumë të shkurtër quhen efemere. Ato kanë një sistem të cekët
rrënjor të përshtatur për të thithur me shpejtësi të madhe ujin e rreshjeve të fillimit të pranverës. Kjo
sasi uji është e mjaftueshme për të përfunduar me shpejtësi të gjitha fazat vegjetative të jetës së
bimëve. Në terrene me baltë ajërimi i tokës është më i dobët. Bimët që rriten në këto kushte e
shtrijnë sistemin rrënjor në thellësinë 10 – 15 cm në tokë. Një faktor shumë i rëndësishëm në
shpërndarjen e sistemit rrënjor në tokë është lagështira. Rrënjët orientohen të shkojnë drejtë zonave
me lagështi më të lartë e ndonjëherë në drejtim të rezervarëve të ujit. Rrënjet që rriten në toka me
lagështirë përgjithësisht kanë degëzim të dobët të sistemit rrënjor. Zhvillimi i sistemit rrënjor,
thellësia e depërtimit të rrënjëve në tokë dhe i karakteristikave të tjera përshtatëse të rrënjëve janë
në varesi të mjedisit në të cilen rrritet bima. Një ndikim të madh në këtë zhvillim kanë dhe faktoret
trashëgues të përshtatshmërisë të çdo specie bimore.

Zonat e zhvillimit të rrënjëve të reja. Në rrënjët e reja dallohen: 1) Zona e ndarjes, e cila është e
mbështjellë nga kësula; 2) Zona e rritjes; 3) Zona e thithjes, e paisur me qime thithëse të rrënjës; 4)
Zona përcjellëse (shih Fig. 64).

Zona e ndarjes është maja vegjetative e rrënjës ose indi meristematik primar apikal. Nga jashtë ajo
është e mbuluar me kësulen e rrënjës. Qelizat e kësules kanë funksion mbrojtës. Ato prodhojnë një
mukus që e bëjnë këtë majë të rreshqiteshme pra reduktojnë forcën fërkuese të rrënjës me tokën.
Kësula përveç mbrojtjes mekanike të meristemit apikal përgjigjet edhe për kontrollin e
gjeotropizmit pozitiv në rrënjë. Ajo nxit rritjen e rrënjëve dhe depërtimin e tyre në tokë. Kësula e
rrënjës përbëhet nga qeliza parenkimatike të gjalla të pasura me kokrra niseshte.

39
Fig. 64 Struktura dhe zonat e rrënjës

Nën kësulë ndodhet zona e ndarjes ose koni vegjetativ i rrënjës. Ajo bën pjesë në indin
meristematik primar apikal. Si rezultat i ndarjeve aktive të kësaj zone formohen të gjitha zonat e
tjera të indeve të rrënjës. Në rrënjët e reja zona e ndarjes arrin një gjatësi deri në 1mm. Ajo dallohet
nga zonat e tjera të rrënjës nga ngjyra në të verdhë dhe shkëlqimi më i madh i qelizave.

Zona e rritjes ka pamje transparente dhe shtrihet në disa milimetra. Ajo përbëhet nga qeliza të cilat
nuk ndahen por rriten në drejtimin gjatësor të qelizave. Kur qelizat fillojnë të rriten në madhësi
atëherë vakuolat bëhen të dukshme dhe shoqërohen nga një turgor i lartë. Në zonën rritjes fillojnë
të formohen indet e përhershëm të rrënjës si dhe fillon diferencimi i indeve të përçimit primar.

Zona e thithjes. Gjatësia e saj është 5-20 mm. Zona e thithjes është e paisur me qimet rrënjore ose
qimet thithëse. Qimet thithëse janë zgjatime të qelizave të epidermës së rrënjës në të cilat bërthama
mungon. Me ndihmen e tyre bëhet thithja e ujit dhe e kriprave minerale të tokës. Sa më e madhe të
jetë sasia e qimeve thithëse në rrënjë aq më e madhe është sipërfaqja thithese e rrënjës. Në 1 mm
sipërfaqe të rrënjës mund të gjenden rreth 400 qime rrënjore. Qimet thithëse të rrënjëve nuk janë
jetëgjata. Ato jetojnë 10 - 20 ditë dhe pastaj vdesin. Gjatësia e një qime thithëse në rrënjët e bimëve
të ndryshme luhatet nga 0.5 -1.0 cm. Qimet e reja të rrënjëve formohen mbi zonën e rritjes. Ndërsa
kur qimet e vjetra vdesin atëherë qimet e reja do të formohen mbi zonën e thithjes. Zona qimeve
rrënjore nuk është gjithnjë e njejtë në bimë. Ajo ndryshon në varësi të rritjes së rrënjëve. Ky
ndryshim i krijon mundësi bimëve të thithin ujin dhe kriprat minerale nga horizonte të ndryshme të
thellësisë së tokës.

Zona përcjellëse ose zona e rrënjëve anësore shtrihet mbi zonën e thithjes. Kjo zonë përgjigjet për
transportin e ujit dhe tretësirave të kriprave. Enët përçuese të ksilemës së rrënjës i pëcjellin ato për
në pjesët mbitokësore të bimës. Ndërmjet zonave të rrënjës nuk ka kufij të qarte ndarës. Ato janë të
dallushme në mikroskop por kanë kalime graduale ndërmjet tyre.

Ndërtimi anatomik i rrënjës

Ndërtimi i parë anatomik i rrënjës

Ndërtimi i parë anatomik i rrënjës fillon në zonën thithjes. Origjina e të gjitha indeve të kësaj zone
është nga meristemi primar. Ndërtimi i parë i rrënjës takohet në të gjitha bimët me fara. Në bimët
njëkotiledonet ai ruhet gjatë gjithë jetës. Në bimët dykotiledone ndërtimi i pare anatomik i rrënjës
është funksional vëtëm gjatë vitit të pare të jetës së bimëve. Në vitin e dytë të jetës ai do të
zevendsohet me ndërtimin e dytë anatomik për arrësye të akivizimit të indit meristematik sekondar
ose kambiumit.

Në prerjen tërthore të rrënjës mund të dallohen tre zona kryesore: 1. Rizoderma është epiderma me
qimet thithese ose epiblema; 2. Levorja e parë; 3. Cilindri qëndror Rizoderma ose Epiblema
40
vendoset në periferi të rrënjës. Ajo është e përbëre nga qeliza të gjalla të cilat zgjatën nga jashtë dhe
formojnë qimet thithëse të saj. Nën epibleme shtrihet lëvorja e parë. Qelizat periferike të lëvores
janë të mëdha, të mbyllura plotësisht dhe të afta që mund të drunjëzohen ose të tapëzohen. Kjo
shtresë qelizore quhet ekzodermë. Disa qeliza të ekzodermës nuk tapëzohen. Ato mbesin me parete
të holla dhe lejojnë kalimin e ujit dhe substancave të tjera ushqyese për në lëvoren e rrënjës.
Zhvillimi i ekzodermës në bimë të ndryshme është i ndryshëm. (Fig. 65)

Ekzoderma rrethon nga jashtë levorën e parë e cila quhet mezoderma. Mezoderma përfaqëson në
vetvete parenkimën e lëvores. Qelizat e saj janë të mëdha me parete të holla dhe me hapsira
ndërqelizore. Bimët që rriten në toka të ngjeshura dhe me lageshti kanë nevojë për ajër prandaj
mezoderma e tyre ka hapsira të mëdha ndërqelizore. Ato marrin pjesë në formimin e indeve ajrorë
të rrënjës ose të aerenkimave.

Fig. 65 Skema e ndërtimit të lëvores së parë të rrënjës tek bimët dykotiledonet

Mezoderma ose levorja primare merr pjesë në transportin e ujit dhe kriprave e tretura në të që
kalojnë nga epiblema për në cilindrin qëndror. Në parenkimën e lëvores primare bëhet depozitimi i
substancave ushqyese të rezervës.

Fig. 66 Struktura e ndërtimit të parë anatomik të rrënjës tek dykotiledonet

Shtresa e brendshme e lëvores primare quhet endoderma. Në moshë të re endoderma përbëhet nga
qeliza të gjalla e me mure të holla. Në një fazë të mëvonshëm muret e tyre fillojnë të trashen në
mënyrë të pabarabartë. Tek bimët dykotiledone trashja e mureve të endodermës bëhet në paretet
radiale në formën e rripave të Kasperit. (Shih Fig. 67).

Endoderma e bimëve njëkotiledone trashet në tre paretet e brendshme të qëlizës. Në pamjen

transfersale ajo merr formën e një patkoi ose të germës U. Në shumicën e bimëve njëkotiledone
rripat e Kasperit dallohen vetem në fazat fillestare të formimit të endodermës. Disa nga qelizat që
kanë rripat e Kasperi vazhdojnë të mbeten të gjalla. Paretet e tyre celulozikë janë të hollë dhe
lejojnë kalimin e lëndëve ndërmjet lëvores dhe cilindrit qëndror. Këto qeliza quhen qeliza
përcjellëse. Ato vendosen gjithnjë përballë qelizave të ksilemës.

41
Fig. 67 Skema e ndërtimit të endodermës me rripat e Kasperit tek bimët dykotiledone.

Endoderma është e përbërë nga qeliza të ngjeshura që e rrethojnë cilindrin qëndror si një unazë.
Sipërfaqja e brendshme e mureve primarë të endodermës të bimëve njëkotiledone pëson ndryshime
të vazhdueshme. Në tre anët e murit të saj depozitohet suberina, më pas në muret sekondarë
formohen shtresa të trasha celulozoike të cilat mbas një farë kohe linjifikohen ose drunjëzohen.
Shtresa e jashtme e mure të tyre nuk trashet. Këto ndryshime të endodermës nuk vërehen tek bimët
farëzhveshura dhe dykotiledone. (Shih Fig. 68).

Fig. 68 Skema e ndërtimit të rrënjës dhe endodermës me qeliza në formë patkoi tek bimët njëkotiledone.

Kufiri i jashtëm i cilindrit qendror quhet pericikli. Pericikli përbëhet nga një shtresë qelizash
meristematike të gjalla që kanë formë parenkimatike. Nga pericikli fillojnë të zhvillohen rrenjët
anësore. Në disa bimë pericikli formon bazat e sytheve mitake. Kjo shtresë qelizore është
konsideruar si “shtresa rrënjëformuese“. Tek bimet dikotiledone pericikli angazhohet pjesërisht për
formimin e kambiumit dhe felogjenit dhe rrjedhimisht në trashjen e rrënjës. (Fig. 69)

Fig. 69 Formimi i rrënjëve të dyta nga pericikli

Pericikli është kufiri i jashtëm i cilindrit qëndror. Ai rrethon tufat përçuese të tipit rrezore të rrënjës.
Pericikli përgjigjet për formimin e qelizave të meristemit lateral ose të prokambiumit që më pas do
fillojnë të formojnë floemen e parë të alternuara me ksilemen e pare. Floema e parë dhe ksilema e
parë vendosen sipas nje rrethi centripetal. Kjo formë arrihet për arësye se qelizat e ksilemës rriten

42
me shpejt se ato të floemës. Gjithashtu qelizat e ksilemës shtrihen drejtë zonës qëndrore të rrënjës.
Strukturat e grupuara të indeve të përçimit quhen tufa perçuese radiale ose rrezore. Qelizat e
ksilemës shpërndahen nga qendra në drejtim të periferisë në formën e një “ylli“ që tek
dykotiledonet janë 2-5 rreze ndërsa tek njëkotiledonet kanë një numër me të madh (10-13 rreze në
disa raste edhe me shumë se 20 rreze) (Fig. 70). Druri ose ksilema duke qenë në qendër të rrënjës
plotesojnë jo vetëm funksionet e përcjelljes së ujit dhe substancave ushqyese por dhe funksionet
mekanike të cilat ndikojnë në dhënjen e forcisë së rrënjës. Struktura e parë e rrënjës ruhet gjatë
gjithë jetës në bimët njëkotiledone dhe fiernat.

Fig. 70 Llojet të ndryshme të strukturës së cilindrit qëndror primar tek bimët: A. Dykotiledone (Tetrarki) dhe tek bimët
B. Njëkotiledone (Poliarki)

Në rrënjët e shumë bimëve dykotiledone nga pericikli formohen sythet anësor ose sythet mitakë të
cilët kanë origjinë endogjene. Mbas një fare kohe ato do të zhvillohen në kërcell dhe do të formojnë
rrënjët mitake. Nëpërmjet këtyre rrënjëve shumohen shumë bimë. Në kopshtari njihet si shumimi
me kalema si tek plepi, shelgu, hardhia, kumulla, qershia, jargavani, trandafilat, etj. Nëse bima
mëmë vdes atëhere këto sythe dalin në vete dhe formojnë bimën e re. Bazuar në këtë cilësi të tyre
ato përdoren gjërësisht në shumimin vegjetativ të bimëve.

Ndërtimi i dytë anatomik i rrënjës

Me termin ndërtimi i dytë anatomik i rrënjës kuptojmë formimin e strukturave anatomike

sekondare të rrënjës mbas vitit të parë të jetës së bimëve. Strukturat anatomike sekondare sjellin
trashjen e rrënjës. Ato janë produkt i aktiviteti të indit meristematik sekondar të kambiumit dhe
felogjenit. Strukturat anatomike sekondare të rrënjës janë karakteristikë e bimëve farëzhveshura
dhe e bimëve dykotiledone shumëvjeçare. Veprimtaria e kambiumit fillon me parapërgatitjet e
bimës për sezonin çeljes së gjetheve të reja.

Kambiumi i rrënjës formohet pjesërisht nga qelizat parenkimatike të tufës përçuese rrezore dhe
pjesërisht nga qelizat e periciklit. Qelizat parenkimatike që ndodhen ndërmjet floemës dhe ksilemës
së parë rifitojnë aftësinë të ndahen me mitozë dhe kthehen në kambium. Këtë aftësi ndarje e marrin
edhe disa qeliza të periciklit të cilat ndodhen ndërmjet endodermës dhe tufës përçuese të ksilemes
së parë. Qelizat e parenkimës dhe të periciklit bashkohen së bashku dhe formojnë kambiumin aktiv.
Kambiumi fillon të ndahet duke formuar nga jashtë floemë dhe nga brendësia e cilindrit qëndor
ksilemë. Qelizat kambionale të zonës së periciklit formojne disa qeliza të mëdha parenkimatike të
shëndritëshme të cilat vendosen ndërmjet fillesave të indeve të përçimit sekondar. Këto qeliza do të
japin fillesat e rrezeve palcore sekondare. Ato shërbejnë për transportin anësor të lendëve në bimë
ose për lidhjen e pjesës qëndrore të cilindrit të rrënjës me lëvoren. Kambiumi nëpërmjet ndarjeve të
njëpasnjëshme të qelizave do të realizojë edhe rritjen e rrënjës në trashësi. Qelizat e ksilemës

43
sekondare drejtohen nga qendra e cilindrit qëndror ndërsa floema në drejtim të periferisë. Qelizat e
floemës sekondare shtyjnë në drejtim të periferisë qelizat e floemës primare. Gjatë formimit të
strukturave sekondare të rrënjës ndodh transformimi i tufave përçuese të strukturës primare.
Ksilema dhe floema primare nga tipi rrezor i organizimit të cilindrit qëndror primar pësojnë
ndryshime dhe kthehen në tufa përçuese kolaterale (Fig. 71).

Qelizat e floemës primare gjatë trashjes së rrënjës shtyhen për nga jashtë dhe shtypen. Gjatë kësaj
kohe qelizat e periciklit ndahen vazhdimisht në të gjithë perimetrin e cilindrit qëndror. Nga këto
ndarje formohen shumë shtresa me qeliza parenkimatike. Shtresa e jashtmë e tyre formon qelizat e
felogjenit ose të indit meristematik sekondar. Qelizat e felogjenit ndahen vazhdimisht. Ato nga
jashtë formojnë qelizat e tapës kurse nga brenda qelizat shumë shtresore të felodermës.

Fig. 71 Struktura e ndërtimit të dytë anatomik të rrënjës tek dykotiledonet

Tapa përbëhet nga qeliza të vdekura. Muret e qelizave të saj janë të trashura me suberinë. Suberina
gjatë vendosjes në muret sekondarë izolon të gjitha kontaktet e komunikimit qelizor. Praktikisht ajo
formon një izulim shumë të mirë. Qelizat e parenkimës të vitit të parë të rrënjës kanë mbetur jashtë
qelizave të tapës dhe janë të destinuara të vdesin.

Feloderma përbëhet nga qeliza parenkimatike të gjalla të cilat e kanë origjinën nga felogjeni. Ato
ndahen vazhdimisht, rriten dhe formojnë zonën parenkimatike të levorës së dytë. Në këto qeliza
bëhet depozitimi i nishestës dhe i substancave të tjera ushqyese si tek karrota, majdandozi, etj.
Substancat ushqyese të rezerves mund të grumbullohen edhe në parenkimen e ksilemës së dytë si
tek rrepa, etj., (Fig. 72).

Tek panxhari kambiumi është i organizuar në disa unaza të mbyllura të vendosura në zona njera pas
tjetrës. Ato formojnë tufa përçuese shtesë dhe parenkime të rezervës. Substancat ushqyese
depozitohen në këto parenkima dhe rrënja trashet shumë (Fig.72). Rrënjët që kanë ndërtim të dytë
anatomik mbulohen nga jashtë me peridermë.

Periderma fillon të formohet përpara se të shkaterrohet lëvorja primare. Ajo merr formën e një
shtrese të hollë në zonat në thellësi të rrënjës.
44
Fig. 72 Depozitemi i lëndës rrezervë në rrënjën e karrotës dhe panxharit të sheqerit.

Korja formohet vetëm në rrënjët e shumëvjeçare të bimeve drurore. Lenticels (thjerzat)

përgjithesisht nuk takohen në rrënjët e shumicës së bimëve. Në bimet bishtajore ato shfaqen shpesh
në bazën e rrënjës anësore. Në rrënjët e bimëve të zhytura në ujë dhe me oksigjen të dobët në tokës
ndodhen lenticels hipertrofide (thjerza me përmasa voluminoze ose mbi normalen).

Specializimi dhe Metamorfozat e Rrënjës

Rrënjët e disa bimëve përveç funksionit kryesor përmbushin edhe funksione të tjera të veçanta. Në
përputhje me këto funksione ato përshtasin dhe ndryshojnë formën e strukturën e tyre. Pra pësojnë
metamorfoza (Shih Fig. 73). Metamorfozat zakonisht gjenden në ato bimë rrënjët e të cilave
kthehen në rezervë të lëndëve ose bëhen “mishtore”. Këto rrënjë kënë sasi të madhe të qelizave të
parenkimës së rezerves. Origjina e kësaj parenkime mund të jetë e ndryshme. Në disa bimë me
sistem rrënjor boshtor rrënja kryesore mund të shërbejë për depozitimin e lëndëve rezervë. Rrënjë
të tilla kanë dimensione shumë të mëdha dhe quhen rizoma si tek karrota , majdanozi, etj. Disa
rizoma zhvillimin me të madh e merrin në zonën ku bashkohet rrënja me kërcellin ose pranë
hipokotilit. Në këto raste rrënja mbetet si zgjatim i hollë në fundin e rizomës si tek rrepa, rafanusi,
etj. Rizomat formohen edhe në zonën e degezimeve anësore të rrënjës (dahlia, disa orkidace etj.)

Rrënjët e frymëmarrjes (pneumatophore) i kanë bimët që jetojnë në tokë me oksigjen të varfër apo
në brigje të përmbytura. Këto rrënjë i takojme tek Taxodium distichum, disa lloje Ficus, Pandanus
si dhe në bimët e mangroveve.

Fig. 73 Modifikimet e rrënjëve

45
Rrënjët mbështetëse janë gjetur në disa bimë tropikale si Ceiba pentandra. Këto rrënjë shtrihen nga
baza e trungut dhe shërbejë si mbështëtese e trungut të lartë të bimës.

Rrënjë xhufkore mishtore. Këto rrënjë janë të zakonshme në shumë bimë bulbore dhe në rrënjët e
rizomave (shih Fig. 73). Në kushtet e pafavorshme të jetesës së bimës rrënjë të tilla shkurtohen në
bazë. Ato kanë aftësinë të futen në tokë në thellesi optimale për të ruajtur jetën e tyre nga
teperaturat e dimrit si tek disa Liliaceae, Ficaria, etj.

Rrënjët asimiluese takohen në disa bimë orkide epifite tropikale (jëtojne mbi bimë të tjera por nuk
janë parazite). Bimë të tilla i kanë rrënjët e mbuluara me shumë shtresa epibleme ose velomen. Këto
rrënjë ndonjëherë kryjne funksione fotosintetike. Ato mund të marrin pjesë edhe në thithjen e
lagështise atmosferike. Rrënjë të tilla formojnë një mbulesë higroskpike (ujë hithëse) me qeliza të
vdekura. (shih Fig. 73).

Rrënjët e bimëve bishtajoreve, të eleagnaceve, etj. jetojnë në simbiozë me bakteret e gjinisë

Rhizobium. Këto baktere janë të afta për të fiksuar azotin atmosferik. Si rezultat i kësaj
bashkëjetese në rrënjët e këtyre bimëve formohen noduse (gungëza) me një sasi të madhe (shih Fig.
74). Komponimet azotike të sintetizuara nga bakteret azotofiksuese i japin ushqim azotik bimës si
dhe pasurojnë tokën me azot. Ndërsa bakteret marrin substancat organike që gjenden në rrënjët e
bimëve të larta.

Një fenomen gjërësisht i përhapur në natyrë është simbioza e rrënjëve të bimëve të larta me
kërpudhat e tokës. Kjo bashkëjetesë e tyre quhet mikorizë (mycorrhiza). Hifet e kërpudhave i
mbështjellin rrënjët dhe pjesërisht depërtojnë në to. Nëse hifet do të vendosen ndërmjet qelizave të
rrënjës atëherë bashkëjetesa quhet mikorizë e jashtme. Nëse hifet kërpudhave hyjnë në brendësi të
qelizës së rrënjës atehere quhet mikoriza e mbrendshme (Shih Fig. 74). Në natyrë zakonisht
dominon mikoriza e jashtme e cila zhvillohet kryesisht jashtë rrënjës dhe pjesërisht brenda saj.
Hifet mund të arrijnë edhe zonën thithëse të rrënjës. Në këtë rast ato plotësojnë funksionin e
qimeve thithëse dhe ndihojnë bimë në thithjen e ushqimit mineral. Si këmbim, hifet e kërpudhave
marrin ushqimin organik të bimës. Përveç kësaj, kërpudha gjatë gjithë jetës së tyre i japin tokës
mbeturina minerale, zbërthejnë mbetjet bimore në tokë, prodhojnë grupin e vitaminave B të cilat
ndihmojnë në rritjen e rrënjëve.

Fig. 74 Noduset e baktereve azotofiksuese në rrënjët e bishtajoreve

Enzimat e sekretuara nga kërpudhat kontribojnë për të lehtesuar rrënjët që të thithin substancat
ushqyesve të cilat treten me veshtërsi. Kërpudhat mikorizale sot pëdoren gjërësisht në praktikën
bujqësore për pasurimin e tokës me “pleh mikorize“. Në vendin tonë praktika të tilla sapo kanë
filluar dhe janë në fazen eksperimentale

Rrënjët e bimëve parazite. Bimët e larta kalojnë edhe në gjendje parazitizme. Ato mund të jenë
parazitë ndaj lëndeve organike si p.sh. Cuscuta ose parazitë ndaj ujit dhe kriprave minerale si tek
Viscum. Bimët parazite si në rastin e Viscum konsiderohen si gjysëm parazite. Bimët parazite
shkaktojnë dëme shumë të mëdha në kulturat bujqësore. (Fig. 75)

46
Fig. 75 Rrenjët e bimëve parazite

Rrugët e transportit në bimëve. Tokës. Elementet e të ushqyerit mineral të bimëve

Lëvizjet vertikale të lëngjëve në bimë. Procesi i fotosintezës ndikon që në bimë të krijohen dy rryma
apo drejtime të levizjeve të lëngjeve. Drejtimi i ujit së bashku me kriprat minerale të tretura në të
fillon nga rrënja, transportohet nga kërcelli dhe transpirohet nga gjethja. Enët e këtij transporti
quhen ksilema. Drejtimi tjetër i transportit të produkteve të asimilimit quhet floema. Ajo fillon
rrugëtimin kryesisht nga gjethja dhe nëpërmjet floemës transportohet për në të gjitha pjesët e
bimës. (Fig.76).

Fig. 76 Rrugët kryesore të transportit të lëngjeve në bimë

Uji së bashku me substancat e tretura në të thithen nga toka nëpërmjet qimeve thithëse të rrënjëve.
Këto lëndë lëvizin brenda enëve të ksilemës së rrënjës e të kërcellit nëpërmjet ushtrimit të forcës
osmotike ose nga presioni rrënjor. Ky presion arrihet në atë moment kur përqendrimi i substancave
organike dhe minerale brenda qelizave të qimeve të rrënjëve është më i lartë se ai i mjedisit të tokës
që e rrethon. Ndryshimi i përqendrimeve brenda dhe jashtë qelizës së rrënjës formon një raport
hipotonik. Si rezultat, uji jashtë qelizorë hyn në drejtim të brendësisë së qelizave të qimeve rrënjore
për të barazuar koncentrimet. Qelizat e qimeve thithëse vendosen në raporte hipotonike me qelizat e
kontaktit me të. Raportet hipotonike vendosen edhe qeliza të cilat qëndrojnë në kontakt me njera
tjetren. Këto raporteve hipotonike ndërmjet qelizave të njëpasnjëshme të parenkimës së lëvorës së
rrënjës detyrojnë uji do të kalojë deri në tufat përçuese të ksilemës. Uji përmes ksilemës së rrënjës
vazhdon rrugën nëpër kërcell e më pas deri në gjethe.

Uji largohet nga gjethet nëpërmjet transpirimit. Substancat minerala që ishin të tretura në ujë
mbesin në pjesët e sipërme të bimës. Qelizat e indeve të sipërme të bimës rezultojnë me koncentrim
më të lartë se në pjesët e poshtme të bimës. Rritja e koncentrimit në qelizat e sipërme të bimës

47
ndihmon për vazhdimin e thithjes së ujit nga toka. Ky koncentrim ndikon në rritjen e fuqisë thithëse
të qimeve rrënjëre, në rritjen e presionit rrënjor, forcon bashkëveprimin e molekulave të ujit me
muret e enëve përçuese si dhe në fuqinë thithëse të gjetheve. Gjethet nëpëmjet transpirimit marrin
pjese në tërheqjen graduale të ujit nga rrënjët.

Toka është burimi kryesor i ushqimit të bimëve. Ajo siguron mbështetjen fizike të bimës, furnizon
bimën me ujë e substanca minerale dhe krijon një ambient të ajrosur për sistemin rrënjor. Toka
është një shtresë e shkriftë sipërfaqësore e kores së tokës e cila siguron pjellorinë. Ky trup natyral i
veçantë është mjedisi i jetës për shumë organizma. Toka është komponent kompleks i rëndësishëm
i biosferës. Ajo formohet si rezultat i procesit të erozionit dhe tokëformimit.

Me erozion kuptojmë procesin e shkatërrimit të shkëmbinjëve sipërfaqësorë. Erozioni mund të jetë

fizik, kimik dhe biologjik. Me tokëformim kuptojmë ndikimin e faktorëve biologjike në formimin e
tokës. Ajo realizohet nëpëmjet bashkëjetesës së bimëve me kafshët, kërpudhat dhe bakteret. Si
rezultat i veprimtarisë jetësore të këtyre organizmave formohet humusi ose toka bujqësore.

Tokat humusore përmbajnë elementët më themelorë të ushqimit të bimëve. Në të bëjnë pjesë

elementet e azotit, fosforit, squfurit, kaliumit etj. Përbërja kimike e humusit është komplekse. Ajo
përmban fenole dhe acide organike të cilat i japin tokës një ngjyrë të errët. Sasia e humusit në tokë
është në varësi të kushteve klimaterike. Kompleksi i ndërlikuar i substancave organike të humusit
është në bashkëpunim të ngushtë me komponimet e tjera minerale të tokës. Në tokat e zeza sasia e
humusit luhatet nga 9-12% të përbërjes së saj. Ajo nganjëherë arrin deri në 30%.

Në varësi të origjinës, moshës absolute dhe relative, kushteve klimatike etj. formohen toka të
llojeve të ndryshme. Toka zotëron një seri vetish kimike dhe fizike. Rol përcaktues në vetive fizike
të saj lot struktura mekanike e materialit mëmë te tokës. Në vetitë fizike të tokës bëjnë pjesë
densiteti, shkalla e bymimit, poroziteti, shtresëzimi dhe specifikat e sipërfaqes. Në vetitë kimike
përfshihet llojshmeria e përbërjes të elementëve kimike te saj.

Tokës ka veti strukturore ose veti mekanike që shfaqen në plasticitetin, palëvizshmërinë, tkurrjen,
bymim, shkallën e lidhjes dhe maturimin e saj. Ajo zotëron vetinë e lidhjes me ujin që është
përcaktuese e përmbajtjes së lagështisë, të përshkueshmërisë së ujit, të kapacitetit të kullimit si dhe
shpejtësisë së avullimi. Tokës është akumulatore e nxehtesisë.

Tokat ndryshojnë sipas karakteristikave morfologjike të tyre. Ato shprehen në karakteristikat e

strukturës së përgjithshme të profilit të tokës, në fortësinë e profilit, në ngjyrën, përbërjen
mekanike, qëndrushmerinë, mënyrës së shtimin dhe shkallë e mbeturinave apo mbetjeve.
Prodhimtaria e tokës është në varësi të karakteristikave të saj. Toka është mjedisi më i pasur i jetës.
Deri në thellësinë rreth 40 cm të 1 ha livadh llogariten afërsisht 200 kv rrënjë si dhe mund të korret
20 - 30 kg / ha bar. Siç shihet bari është në sasi 10 herë më pak se masa e rrënjëve në tokë.

Kafshët që jetojnë në tokë kontribojnë për të rritur pjellorinë e tokës. Për shembull, krimbat e tokës
riciklojnë tokën duke e kaluar atë nëpërmjet zorrëve. Numri i krimbave në tokë llogaritet në 5
milion për 1 ha. Ndikimi i shirave në tokë është shumë i madh. Rrëketë e shiut drenazhojne tokën,
përmirësojne sasinë e ujit dhe të këmbimit të gazrave në të. Nëpërmjet shiut lehtësohet depërtimi në
thellësi të tokës i baktereve dhe i kërpudhave. Toka përmban sasi të konsiderushme uji dhe
substancash të tretura në të. Bimët thithin nga toka sasi të madhe uji. Bima e misrit gjatë sezonit të
vegjetacionit avullon deri në 200 kg ujë. Sistemi rrënjor i bimëve zhytet vazhdimisht në thellësi të
tokës për të thithur ujin dhe kriprat minerale të tretur në të. Përbërjen kimike të tokës e gjejmë
pjesërisht në përbërjen kimike të bimës.

Elementët e të ushqyerit mineral të bimëve mund të përcaktohen me ndihmen e analizave kimike.

Për të bërë analizën kimike të tyre paraprakisht bimët thahen. Difernca e peshës ndërmjet pjesëve të

48
njoma dhe të thata është treguesi i sasisë së ujit që ato pëmbajnë. Më pas këto pjesë digjen. Gjatë
djegies substancat organike si azoti, oksigjeni, karboni, hidrogjen largohen në formën e gazit. Masa
e mbetur e hirit përbën rreth 5% e peshës së thatë të bimëve. Në analizën kimike të hirit të bimës
gjenden elementët kalium, fosfor, kalcium, squfur, magnez, etj. Bimët në varësi të tokave ku ato
rriten përmbajnë në organizmin e tyre elementë kimikë të ndryshëm. Dominimin i një elementi
kimik në masën e thatë të bimës na jep mundësi të gjykojmë në mënyrë indirekte mbi llojin e tokës
në të cilën ajo jeton. Për këtë arësye disa bimë konsiderohen si indikator të tokës. Bimët kanë
preferenca të ndryshme ndaj elementëve kimikë. Bima e dushkut, e blirit, etj. konsiderohen si
kalciumdashëse. Në hirin e lëvores së dushkut gjendet deri në 90% kalcium. Përqendrimi i
elementeve kimikë në bimë ndryshon edhe sipas moshës së saj.

Makroelementet me kryesor të bimëve janë azoti, fosfori, kaliumi, squfuri, kalciumi, magnezi. Nëse
në toka ka mungesa të këtyre elementeve atëherë ne i shtojmë ato nëpërmjet plehrimit kimik.

Mikroelementë janë janë biologjikisht aktive dhe të nevojshëm për zhvillimin normal të bimëve,
Mungesa e ndonjë mikroelementi shkakton çrregullime në rritjen dhe zhvillimin e bimëve. Ato
ndikojnë në rritjen e rezistencë së bimëve ndaj efekteve negative të mjedisit, në mbrojtjen ndaj
sëmundjeve dhe dëmtuesve. Por ato marrin pjesë edhe në thithjen e makroelementëve nga bima,
Prania e molibdenit forcon hyrjen e kalciumit në bimë. Mungesa e manganit zhvillon sëmundjen e
klorozës (chlorosis) tek bimët frutore. Nëpërmjet përcaktimit të kërkesave të bimëve për ujë dhe
substanca minerale arrijmë të krijojmë terrene artificiale me solucione të përgatitura sipas
kërkesave që ajo ka. Kultivimi i bimëve në këto terrene ujore quhet hidroponi.Kjo metodë kultivimi
është e dobishme e me rendimente të mëdha.

KREU IV. KЁRCELLI

Kërcelli është organi kryesor i bimëve të larta. Ai përbëhet nga degëzime ose bisqe në të cilat
vendosen gjethet dhe sythet. Funksioni kryesor i kërcellit është ushqimi ajror. Organet e
riprodhimit të bimëve konsiderohen si degëza të transformuara të kërcellit gjatë evolucionit.
Vendi i lidhjes së gjethes me kercellin quhet nyje, zona ndërmjet dy nyjeve quhet ndërnyje.
Ndërnyja së bashku me nyjen, gjethen dhe sythet quhet metamer (Fig.77). Pra metameri është një
bosht gjatësor ndërsa degëza përbëhet nga një seri metamerësh.

Fig. 77. Degëza (bisku): A - Sythi (fazat e zhvillimit të mbrendshëm); B – Degëza (bisku) në rritje pas zhvillimit nga
sythi; D - Degëza e zhvilluar; C- Skema e strukturës së sythit: 1- Luspat (gjethe të transformuara) mbrojtëse; 2 –
Fillesat e gjethes së gjelbër; 3 - Ndërnyje; 4 – Sythi apikal; 5 – Sythe anësore; 6- Nyje; 7- Sqetulla e gjethes

Degëzat në varësi të distancës ndërmjet dy nyjeve ndahen në degëza të gjata dhe në të shkurtëra
(fig 78). Në degëzat e shkurtëra tek molla formohen frutat. Degë të tilla quhen pjellore ose dega
frutore. Degëzat e shkurtëra të disa bimëve barishtore dalin shumë pak mbi sipërfaqen e tokës.
Gjethet e tyre vendosen shumë pranë njera tjetres dhe shtrihen mbi siperfaqen e tokes. Ky lloj
gjethëzimi quhet rozetë. Degëzat e gjata i takojmë kryesisht në bimët drunore.

49
Degëza kryesore e kërcellit quhet boshti kryesor ose boshti i parë. Ai e ka origjinën nga embrioni.
Degëzat anësore formohen nga sythet anësorë të boshtit kryesor të bimës. Ato konsiderohen si
boshte të dyta, të treat, etj. Në boshtet anësorë shprehen të gjitha karakteristikat e bimës së rritur.

Pjesa e kërcellit të bimëve frutore dhe të kultivuara që nga qafa e rrënjës e deri tek degëzimi i parë
quhet trunk (ose bole) (Fig. 82 C). Degëza kryesore që drejton rritjen mbi degëzimet anësore quhet
lidër. Ajo drejton rritjen e degëzave anësore dhe konsiderohet si skileti i fidanave. Në përgjithësi,
çdo kulturë bimore ka karakteristikat specifike në formimin e degëzimeve, të gjetheve, të frutave
dhe natyrisht edhe emrin e vet.

Fig. 78 Kërcelli (bisku); A- Degëza të shkurtëra, B- Degëza të zgjatura 1 - Ndërnyje; 2 - Rritje vjetore; C- Trunk
(trungu)

Sythi

Sythi përfaqëson një degez në miniature. Koka e lakrës është një kërcell me gjethe por njëkohësisht
është edhe një syth shumë i madh. Tek shumica e bimëve me lule rritja e kërcellit në lartësi
realizohet nëpërmjet sythit apikal ose konit vegjetativ të majes. Në mjaft raste sythi mbështillet me
një mbrurojë të fortë. Sythet anësorë ose axillarë japin degëza anësore me të njejten strukturë si të
mëparshmet. Ato vendosen në sqetullen e gjethes dhe kanë të njëjtën strukturë si sythet apikale.
Koni vegjativ përfaqëson indet e formimit primarë. Ai mbrohet nga kushtet e mjedisit nëpërmjet
gjetheve rudimentare të cilat quhen luspa. (shih Figurën 79.).

Sythet anësorë mund të qendrojnë për një periudhë të gjatë në gjendje gjumi. Për këtë arësye ata
quhen sythe të fjetur si në rastin e lofatës (Cercis siliquastrum) (Fig. 83C). Sythet e fjetur qendrojnë
në këtë gjendje gjatë gjithë kohës së rritjes së boshtit. Ato vendosen në brendësinë të tij pavarësisht
rritjes në trashësi në vite. Këto sythe mbas krasitjeve, mbas periudhave të acarta, dëmtimeve nga
kafshët, dobësimit të rritjes së kurorës të bimëve, etj. dalin nga gjendja e fjetur dhe fillojnë
aktivitetin në trungjet e vjetra të bimëve. Në fillesat e jetës dy gjethet e para të bimëve janë shumë
të mëdha ndërsa sythet shumë të vogla. Në hortikulturë (shkenca e shfrytëzimit të pemëve,
perimeve dhe luleve) verehet se sythet e majes marrin shumë lëndë ushqyese, degëzat zgjaten
shumë dhe numri i sytheve lulore reduktohet. Atëherë nëpërmjet krasitjeve bëjmë heqjen e sytheve
apikalë. Pas krasitjes sythet e fjetur do të zhvillohen dhe japin degëza të reja. Nëpërmjet krasitjeve
arrijmë të krijojmë kurorat e dëshëruara të drureve dhe shkurreve dekorative.

Fig. 79 Sythi, A - Në prerjen gjatësore. B – Struktura e lakrës: 1 – Pika apikale; 2 – Fillesat gjethore; 3 – Fillesat e
sytheve anësore; C- Sythi i fjetur (Cercis siliquastrum - lofata); D- Luspa

50
Krasitja e meristmit apikal të boshtit kryesorë të bimëve stimulon rritjen e degëzimeve anësore.
Përdorimi i kësaj teknike ndihmon në rritjen rendimentit të prodhimit bujqesor. Këtyre bimëve
mbasi arrijnë në një lartësi i këpusim sythin e majes. Këtë proces e bëjmë vazhdimisht gjatë
kultivimit të trangujve, domateve, etj. Nga ky proces përftohet një sasi më e madhe prodhimi
krahasuar me bimët në të cilat ai nuk kryhet.

Sythet janë të tipeve të ndryshme. Disa nga ato gjatë zhvillimit të tyre janë të papërcaktuara. Sythe
të tillë i marrin funksionet sipas gjendjes fiziologjike të bimës. Ato në varësi të koncentrimit të
hormonit bimor auksinë në një rast mund të japin gjethe, në rastin tjetër degëza ose lule. Sythe të
tillë quhen sythe të përzierë ose autonomo-gjeneruese. Sythet të cilat janë të specializuar për të
formuar degëza ose gjethe quhen sythe vegjetativë. Sythet e specializuar për të formuar vetëm lule
quhen sythe lulor.

Sythet të cilat në dimër qendrojnë në një gjendje qetësie quhen sythe dimërorë. Ato mbulohen me
luspa të veçanta dhe marrin një ngjyrë të errët. Këto luspa kanë pamje lëkurore dhe përfaqësojnë në
vetvete gjethe të transformuara në organe mbrojtëse. Luspat mbulojnë pjesët e brendshme të
sytheve dhe i mbrojnë nga kushtet negative të dimrit, nga avullimi, nga luhatjet e temperaturës, nga
rreshjet etj. Sythe të tillë quhen sythe të mbyllura (shih Fig.79 D; 80 A). Shpesh luspat e tyre
mbulohen me qime ose me substanca rrëshinore, sekrecione ngjitëse, etj. Këto formacione rrisin
funksionet mbrojtëse të luspave. Bimët e një specie kanë veçori individuale të formës, të lules, në
numrin e sytheve, në llojet e qimeve (ose mungesen e tyre) e në makanizma të tjerë mbrojtëse ndaj
efektet negative të mjedisit.

Sythet e disa bimëve si jargavani, verri, boronica etj. nuk kanë shkallë tipike mbrojtje si ato që
përshkruam mësipër. Sythe të tillë quhen sythe të hapura (shih Fig. 80 B). Sythet e hapura i gjejmë
edhe në bimët me lule të cilat jetojnë të zhytura në ujë (shih Fig. 80, B).

Fig. 80 Tipet e sytheve A -të mbyllura; B – të hapura.

Sythet vendosen në degeza në mënyrë të veçuar ose të grupuar. Sythet e veçuara mund të jenë
apikalë dhe anësorë të kundrejta si tek gështenja e kalit, panja, jargavani, spirea, etj. ose apikalë
dhe anesorë të alternuar si tek shelgu, ulmusi, plepi, lajthia, etj. (shih Fig. 81).

Fig. 81. Shpërndarja e tipeve të sytheve: A-D – Sythe të veçuar, (E - G) Sythe të grupuara; (А-B)- Sythe të kundrejta
(А - Aesculus hyppocastanum; B- Acer platanoides);(C-D)- Sythe të alternuara (C - Salix alba, D- Ulmus scabra); E -
Seriale (Aristolochia sp); F- Kolaterale (Daphne sp.); G - Qerthullore (Prunus domesticd); 1 – Sythi i majes; 2 – Sythe
anësore

51
Sythet e grupuara mund të jenë seriale si tek aristolokia etj., kolaterale dhe qerthullore. Në varëesi
të vendosjes së sytheve në kërcell do të jenë edhe llojet e gjethëzimeve. Gjethezimet më të
zakonshme janë kundrejta, spiralore, qerthullore.

Veçoritë e rritjes së kërcellit, shumëllojshmëria e tyre

Në kushte ekologjike të përshtatshme rritja dhe zhvillimi i fidaneve ose degëzave ka karakter
periodik. Sythet dhe degëzat e vitit të pare të jetës rriten në pranverë ose në verë. Më pas ato
zhvillojnë sythet dimrorë. Këto sythe mbas periudhës së dimrit zhvillohen e rriten deri në fund të
sezonit verë – vjeshtë. (Fig. 82)

Fig. 82 Zhvillimi i sistemit monopodial tek Bredhi:A - Filizi i vitit I. B – Filiz 4-vjeçar; C - Filiz 6-vjeçar, fillimi i
degëzimeve; D – Bima 12-vjeçare, E - Degëzim monopodial i rregullt.

Periudha nga fillimi i rritjes së bimës deri në fund të sezionit quhet vegjetacion. Fidanat që rriten në
një sezon të vetëm quhen rritje vjetore. Rritja vjetore në bimët tropikale nuk është sezonale. Ajo
bëhet disa herë gjatë vitit prandaj periudhat e pushimit janë të shkurtëra. Kërcejtë rriten në gjatësi
nga meristemi apikal dhe lateral. Në rastin kur rritja e bimës në gjatësi bëhet gjatë gjithë jetës
vetëm nga një meristem apikal, atëherë ndërtimi i kërcellit quhet monopodial, si tek bredhi, ahu,
panja, lisi, tërfili i bardhë, etj. Sythi apikal i mjaft bimëve mbas një farë kohe ndërpret aktivitetin
ose vdes. Në këte rast rritjen në gjatësi të kërcellit e marr sythi anësorë i cili ndodhet poshtë sythit
apikalit. Edhe ky syth mbasi zhvillon një nyje të re vdes si ai i mëparshmi. Kjo mënyrë rritje
vazhdon në vite. Si rezultat do të përftohet një kërcell me origjinë nga sythe të ndryshme.
Pavarësisht nga gjatësia e kërcellit, ky lloj degëzimi quhet simpodial, si tek bliri, shelgu,
meshtekna, etj. (Fig. 83).

Fig. 83 Sistemi i formimit të këcejve dhe tipet e degëzimeve.

Degëzimet e bimëve primitive janë dikotomike, tipike këto për myshqet, disa fierna, gingko, etj, Ai
formohet si rezultat i ndarjeve përpendikulare të sythit të majes. Nga kjo ndarje formohen dy sythe
të barabartë që me pas do japin dy degëzime të barabarta. (Fig 83.).

Bimët paraqesin shpërndarje hapsinore të degëzimeve në shumëllojshmeri formash. Zhvillimin me

të shpejtë zakonisht e marrin degëzimet e drejta ose vertikale të cilat përbëjnë rritjen ortotrope, siç
ndodh tek bimët e meshteknës, lisit, etj. Por degëzimet e kërcejve të disa bimëve mund të shtrihen

52
mbi sipërfaqen e tokës. Degëzime të tilla quhen stolone. Takohen kërcej të cilat gjatë zhvillimit të
tyre kërkojnë të mbështeten ose të përdridhen në një bimë tjetër. Këto kërcej quhen përdredhës.
Disa bimë kacavirren mbi bimë të tjera dhe leshojnë rrënjë mitake. Ato quhen kërcej kacavjerrës.

Specializimet dhe Metamorfozat e Kërcellit

Format dhe karakteristikat e ndërtimit të kërcellit varen nga funksionet që ai do të kryejë. Kërcelli
është organi themelor i bimës. Funksionet më kryesore të tij janë transporti i lëndëve, asimilimi,
funksionet e mbeshtetjes, të reserves së lëndëve, etj. Gjatë luftës për ekzistencë ato pësojnë
specializime dhe nganjëherë ndryshime nga forma normale e tyre. Pra ato pësojnë metamorfoza.

Kërcejtë e një bime në varësi të gjatësisë së rritjes ndahen në kërcej të gjatë dhe në të shkurtër.
Kercejte e gjatë kryejnë kryesisht funksione vegjetative dhe asimiluese. Kercejte e shkurtër janë
përgjegjes për prodhimin e luleve dhe rrjedhimisht të frutave. Në disa kërcej ndërnyjet janë shumë
të shkurtra dhe gjethet dalin shumë pranë njera tjetrës. Forma të tilla i gjejmë zakonisht në bimët
barishtore malore, në ato të rajoneve polare dhe në shumë bimë të keqia të arave si Saxifraga,
gjethe delli (Plantago), luleradhiqe (Taraxacum officinale), etj. (Fig. 84C). Ato rriten vetëm disa
milimetra në vit dhe gjethet e tyre formojnë një lloj rozete. Kërcej të tillë quhen kërcej rozetë.
Sythet e majes të këtyre bimëve vendosen në një nivel me sipërfaqen e tokës e cila ju siguron atyre
mbrojtjen nga erërat e forta, nga shtypjet mekanike, nga reshjet e borës, nga ngricat, etj. Sythe të
tillë quhen hemikriptofite. Bimët drunore me kërcej të shkurtër kanë degëza me ndërnyje të
shkurtra. Në to dallohen “plagë“ të shumta të cilat përfaqësojnë gjurmët e rënies së gjetheve. Ato
janë karakteristike e drurëve frutorë të mollës, dardhës etj.

Kërcejtë e disa bimëve rriten duke u zvarritur mbi sipërfaqen e tokës. Ato mund të jenë me ose pa
gjethe. Në rastin kur kërcejtë janë zvarritës mbitokësorë pa gjethe ato quhen stolone. Kërcej të tillë
gjenden tek luleshtrydhja ( Fragaria vesca). Kërcejtë zvarritës mbitokësorë me gjethe dallohen tek
ajuga (Ajuga reptans). Nga kërcejtë zvarritës formohen rrënjë dhe fidana të rinj. (Fig. 84).

Fig. 84 A-Kërcej zvarrites pa gjethe ose stolone të luleshtrydhes (Fragaria vesca). B- Kërcej zvarrites me gjethe -
Ajuga reptans: C - Kërcej rozetë të lulerradhiqes (Taraxacum officinale)

Kërcejtë mund të zhvillohen edhe si zvarritës nëntokësorë. Në këto kërcej bëjnë pjese rizomat,
bulbi i qepës dhe tuberet. Rizomat e kërcejve janë të ngjashme me ato të rrënjëve. Nga nyjet e
kërcejve rizomë formohen sythe të cilat me pas japin bimë të reja. Ato i gjejmë tek bimët e violës,
gramit, fiernat, etj. Nje copë rizomë është e aftë të formojë bimë e re. (Fig. 85).

Fig. 85. Metamorfozat e kërcejve A,B –Rizoma e gramit (Agropyrum repens) C- Rizomë e violës (Viola tricolor);
D- Bulbi i qepës (Allium cepa); E- Tuberi i patates (Solanum tuberosum) , F – bulbi i Crocus vernus

53
Rizomat janë të zakonshme në bimët e këqija të arave dhe luftohen me veshtërsi. Shembull është
bima e gramit. Në kërcejt shumë të shkurtër nëntokësor bëjnë pjesë bulbi i qepës, hudhra, etj. Këto
tipe kërcejsh mund të kthehen në depozita të lëndës rezerve si p.sh. tuberet e patates, etj. (Fig 85).

Metamorfozat e kërcejve e të gjetheve fillojnë në sythe. Ato marrin formën e gjëmbave dhe lozeve.
Gjëmbat në bimët e kaktuseve, lozet e bizeles janë metamorfoza të gjethes. Por gjëmbat e murrizit,
të glediçes, drizës, kumbullave të egra, lozet e hardhisë, të kungullit, kastravecit janë metamorfoza
të kërcellit (shih Figurën 86, D, ). Bimët që i kanë kërcejtë nën ujë nuk kanë gjëmba.

Fig. 86 Metamorfozat e këcellit: A- Gjëmba tek kullumbria (Prunus spinosa); B- Gjëmba tek glediçja (Gleditsia
triacanthos): C- Lozet tek hardhia (Vitis vinifera); D- Loze tek kastraveci (Cucumis sativus)

Kërcelli mund të transformohet e të marri fomën e gjethes dhe të kryejnë funksionet e saj. Ato
quhen filoklode dhe i gjejmë tek Ruscus aculeatus, Opuntia dhe Cactacae te tjera, etj. Disa kërcej
bëhen mishtorë. Ato përveç funksionit asimilues kryejnë funksionet e rezervës së ujit. Këto kërcej
janë karakteristike për bimët e familjes Cactaceae, Salicorniae, etj. Për bimë të tilla përdoret termi
sukulente. Ato përgjithësisht janë banorë të tokave me pak ujë ose të tokave të kripura. (Fig 87)

Fig. 87 A-Filoklode tek Ruscus aculeatus; Kërcej sukulentë tek bimët: B - Euphorbia lacteal; C - Opuntia ficus-indica;
D - Salicornia europae; E- Specie të Fam Cactaceae

Tipet e Kërcellit

Kërcelli është organi kryesor i bimëve të larta. Ai përbëhet nga nyje e ndërnyje dhe kryen disa
funksione të rëndësishme për bimën:
Funksini përçues. – Në kërcell bëhet transporti i lëngjeve që ngjiten nga rrënja për në gjethe si dhe i
produkteve të prodhuara nga gjethja që zbresin poshtë për në pjesë të tjera të bimës.
Funksioni mekanik ose i fortësise. – Kërcelli është i specializuar për të mbajtur në hapsirë degët,
gjethet dhe frutat. Ajo i përballon presioneve të forcës së erës, të reshjeve, goditjeve mekanike etj.
Kërcelli ka funksion rezervë. - Kërcelli i disa bimëve kthehet në një organ të specializuar rezervë.
Kërcelli ka funksoni asimilues. - Në bimët barishtore dhe sukulente ose mishtore si tek kaktuset, në
disa bimë qumshtore, etj. kërcelli lot një rol të rëndësishëm asimilues për bimën.

Gjatësia e jetës së kërcellit lidhet me formën jetësore të bimës. Sipas klasifikimit të botanistit Danez
Christen Raunkiaer, të gjithë bimët e larta bazuar në mënyren e dimrimit të sytheve ndahen në
grupet ekologjike të mëposhtme.(Fig. 88)

54
Fig. 88 Format jetësore sipas klasifikimit te Raunkiaer: A = Phanerophyte; B = Chamaephyte; C = Hemikryptophyte;
D = Geophyte; E = Therophyte

Fanerofite (Phanerophyte) – Në këtë grupim përfshihen bimë të cilat i kanë sythet të ngritura
shumë nga sipërfaqja e tokës. (Të gjitha drurët dhe shkurret).

Kamefite (Chamaephyte) – Bimë të cilat i kanë sythet të vendosura jo shumë lart mbi sipërfaqen e
tokës. (Shkurret shumëvjeçare të ligatinave, shkurret alpine, bimësia e tundrës dhe habitateve të
tjera ekstreme).

Hemikriptofite (Hemicryptophyte) - Në këtë grupim bëjnë pjesë ato bimë sythet e te cilave janë të
vendosura në një nivel me sipërfaqen e tokës. (Bimë me gjethe në formë rozetë dhe me kërcell
shumë të shkurtër).

Geofite(Geophyte) - Bimë të cilën i kanë sythet të vendosura në thellësi të ndryshme të tokës.

(Bimët me bulb, me rizoma, etj).

Helofite (Helophyte)- Bimë barishtore dyvjeçare të tokave kënetore të cilat pas një dimri të ashpër i
mbijetojnë vetëm sythet si tek Acorus calamus, Typha sp. etj. Për bimë të tilla përdoret edhe
emërtimi limnodofite (limnodophyte). Disa bimë helofite janë banorë të ujrave prandaj quhen
hidrofite (hydrophytes) si tek Lemna, Zostera ose mund të jenë geofite si p.sh.Iris pseudacorus.

Hidrofite (Hydrophyte) - Janë bimë vaskulare që janë përshtatur për të jetuar në mjedise ujore. Për
shkak se jetojnë mbi ose nën sipërfaqen e ujit ato pësojnë përshtatje të shumta speciale. Bimët ujore
mund të rritet vetëm në ujë ose tokë ngopur me të. Nëse bimët rriten në kushte masatare lagështie
quhen mezofite (mesophytes). Bimët të cilat jetojnë në toka të thata quhen kserofite (xerophyte).
Karakteristikë e bimëve hidrofitet është struktura anatomike e rezervë së ajrit.

Kriptofite (Cryptophyte) - Ky term përdoret në ekologjinë bimore për të prezantuar bimë të cilat i
kanë sythet nën tokë ose në ujë. Në këtë grupim përfshihen edhe tipat ekologjike të Raunkiaerit të
emërtuara si bimë Geofite, Helofite dhe Hidrofite. (Fig. 89)

Fig. 89. Skema e bimeve Kriptofite (Cryptophytes)

Terofite (Therophyte)- Bimët njëvjeçare që e përfundojnë shpejt ciklin e tyre të jetës në kushte të
favorshme dhe mbijetojnë në sezonin e pafavorshëm të ftohtit apo të thatësirës në formën e farës.
Bimët e shkretëtirës janë terofite.

55
Epifite (Epiphyte) - Janë bimë që rritet mbi një bimë tjetër jo si parazite por si mbështetje fizike.
Ato ndonjëherë vendosen edhe mbi objekte të tjera, mbi ndërtesa të cilat janë të pasura me lagështi.
Bimët epifite ushqehen nga lagështia e ajrit, e shiut dhe nga mbeturinat që grumbullohen rreth saj.
Në zonat me klimë të butë epifitë janë bimët e myshqeve, likopodët, likenet dhe algat. Epifitet e
tropik përfaqësohen nga fiernat, kaktuset, orkidet etj. Disa autore i kane quajtur ato “bimët e ajrit".

Format e kërcejve të bimëve janë të shumëllojshme. Por ato sipas formës klasifikohen në dy grupe
të mëdha. Në bimë barishtore dhe në bimë drunore. Bimët barishtore mund të jenë njëvjeçare,
dyvjeçare dhe shumëvjeçare. Bimët barishtore njëvjeçare mund të kënë jetëgjatësi shumë të
ndryshme brenda vitit. Bimët e Draba verna dhe disa Cruciferae jetojnë disa javë. Jetëgjatësia e
bimëve Atriplex, Galeopsis, Tagetes, etj. luhatet nga 3 deri në 6 muaj.

Bimët barishtore dyvjeçare përgjithësisht kanë kërcej shumë të shkurtër. Gjatë vitit të parë të jetës
nga këto kërcej formohen gjethet në formë rozete. Gjatë vitit të dytë formohen degëzat ajrore, lulet,
frutat dhe pastaj bima vdes.

Bimët barishtore shumëvjeçare jetojnë tre e me shumë vite. Pjesët mbitokësore të kërcellit vdesin
gjatë dimrit. Prandaj lënda rezervë e këtyre bimëve depozitohet në kërcejtë nëntokësorë.

Jetëgjatësinë me të madhe e vërejmë në bimët drunore. Bima më jetëgjatë llogaritet të jetë qiparisi
meksikan (Taxodium mucronatum) i cili jeton rreth 10,000 vjet, Dracaena dhe Baobabi jetojnë
rreth 6000 vjet, Sequoia jeton rreth 5000 vjet, ulliri jeton mbi 3000 vjet, gështenja dhe dëllinja
jetojnë rreth 2000 vjet, lisi dhe bredhi deri në 1200 vjet, bliri rreth 1000, molla deri në 200, etj.
(shih Fig. 90).

Fig. 90 Drurët shumëvjeçare. A- Taxodium mucronatum; B- Baobabi (Adansonia); C- Sequoi

Format jetësore të bimëve nuk janë të njejta për çdo rajon gjeografik. Ato janë në varësi të kushteve
ekologjike të mjedisit. Forma më e zakonshme jetësore është bashkëjetesa e drurëve me shkurret,
me nënshkurret e me bimët barishtore. Në zonat e larta malore, në tundër, në stepat arktike
mbizotërojnë format jetësore të shkurreve e të nënshkurreve.

Kërcejtë kanë forma të ndryshme. Në prerjen tërthore ato mund të kenë formë të rrumbullakosur
ose cilindrike si tek plepi, bliri, shelgu, mështekna, etj. Në disa raste ato kanë formë trekëndëshe si
tek Carex, fomë katrore si tek Fam. Labiatae, shumëkëndore tek Cactaceae, etj. Tek disa bimë të
Familjes Cactaceae, Euphorbiaceae, etj. kërcejtë marrin formë të shtypur. Tek trungu i baobabit
marrin formën e një shisheje. Disa kërcej të drithërave, të ombrellorëve, etj. janë bosh nga brenda).
(shih Fig. 91).

Kërcejtë kanë gjatësi të ndryshme. Disa orchide australiane kanë një kërcell me gjatësi disa
milimetra. Kërcelli i eukaliptit (Eucalyptus deanei) arrin gjatësi 70 m dhe diametër deri në 6 m. Tek
sekuoja gjigande (Sequoiadendron giganteum) ose druri mamuth kërcelli arrinë në lartesi më
shumë se 100 m dhe perimetër 30-36 m. Lianat tropikale arrijnë deri në 300 m gjatësi.

56
Fig. 91. Format e kërcejve: A –Kërcell i rrumbullakët; B – Kërcell i rrafshë; C - Trekëndëndorë; T - Katrorë; F –
Shumëkëndorë; G – Me valëzime; I – I rrudhosur; J- Brazdorë; K – Me flatra.

Struktura Anatomike e Kërcellit

Struktura anatomike e kërcellit është e lidhur me funksionet që ai kryejë. Kërcelli është organi
vegjetativ i bimëve i cili lidh rrënjët me gjethet në një sistem bashkeveprues. Ai nëpërmjet indeve
të përçimit siguron lëvizjen vertikale të lëndëve ushqyese nga rrënjët tek gjethet dhe e kundërta.
Indet mekanike sigurojnë qëndrushmerinë mekanike të kërcellit. Indet e mbulimit realizojnë
mbrojtjen e bimëve nga kushtet negative të mjedisit. Në parenkimën e kërcellit depozitohen lëndë
ushqyese. Indet meristematike të kërcellit kanë aftësinë e rritjes në gjatësi dhe trashësi. Rritja në
gjatësi bëhet nëpërmjet meristemit apikal ndërsa rritja në trashësi bëhet me anën e meristemit
lateral. Tek bimët dykotiledone meristemi primar lateral ose prokambiumi zevendësohet me
meristemin sekondor ose kambiumin dhe felogjenin. Në bimët monokotiledone meristemit primar
lateral ruhet gjatë gjithë jetës. Strukturat anatomike të kërcejve të bimëve barishtore dhe drunore
janë të ndryshme.

Ndërtimi i parë anatomik i kërcellit

Ndërtimi parë anatomik i kërcellit si tek monokotiledonet ashtu dhe tek dikotiledonet formohet si
rezultat i diferencimit të qelizve të meristemit primarë apikal (shih. Indet Meristematikë). Shtresa e
jashtme e qelizave të indit meristematik primarë apikal (tunika) formon indin e mbulimit primarë
ose epidermën. Nga diferencimi i qelizave të korpusit të indit meristematik primar apilkal formohen
qelizat e lëvorës së parë dhe të cilindrit qëndror. Në mes tyre ndodhet prokambiumi.

Ndërtimi i parë anatomik i kërcellit tek bimët monokotiledone.

Në prerjen tërthore të kërcellit të bimëve monokotiledone dallohet qartë ndërtimi i tufës përçuese.
Tufat përçuese të këtyre bimëve janë kolaterale të mbyllura. Pra ndërmjet floemës dhe ksilemës nuk
kanë kambium. Këto tufa janë paralele me njera tjetren dhe shpërndahen pa ndonjë rregullsi në të
gjithë trashësinë e kërcellit. Si shembull mund të merret ndërtimi anatomik i kërcellit të misrit.
(shih Fig. 92).

Kërcelli mbulohet në sipërfaqe nga një epidermë njështresore e cila mbas një farë formon një
shtresë kutikule dhe drunjëzohet. Direkt nën epidermë ndodhet lëvorja primare. Shtresat e saj nuk
janë shumë të qarta. Ajo përbëhet nga një shtresë e hollë me qeliza parenkimatike të gjalla e të
pasura me kloroplaste. Me në thellësi nga qelizat e parenkimës ndodhet cilindri qëndror i cili nuk
është shumë i qartë. Ai nga jashtë mbështillet nga sklerenkima e cila e ka origjinën nga pericikli.
Sklerenkima i jep kërcellit fortësi. Zona qëndrore e cilindrit qëndror përbëhet nga qeliza të mëdha
parenkime. Ndërmjet këtyre qelizave ka hapsira ndërqelizore si dhe tufa përçuese të shpërndara pa
ndonjë rregullsi. Forma e tufave përçuese është ovale. Të gjitha pjesët e ksilemës janë në drejtim të
qendrës së tufës, ndërsa pjesët e floemës në drejtim të periferisë. Tufa përçuese rrethohet nga jashtë
nga indi mekanik ose sklerenkima.

57
Fig. 92 Prerja tërthore e kërcellit të misrit; 1- Epiderma, 2-Sklerenkima, 3-Parenkima, 4 –Tufa përçuese kolaterale e
mbyllur

Sasia më e madhe e sklerenkimës ndodhet në tufat përçuese që janë pranë periferisë së kërcellit.
Forma dhe struktura e indeve përbërëse të tufës përçuese të misrit jepet në figurën e mëposhtme.
(Fig. 93) Përgjithsisht tufat përçuese tek monokotiledonet janë paralele me njera tjetren. Dëgëzimi i
tufave bëhet në zonën e nyjeve të kërcellit. Një pjesë e tufes përçuese del nga kërcelli dhe hyn në
gjethe ndërsa pjesa tjetër e kësaj tufe vazhdon vertikalisht nëpër kërcell. Në zonën e ndërnyjeve
tufat përçuese shpërndahen paralelisht me njera tjetrën. (Fig. 94)

Fig. 93 Tufa përçuese e kërcellit të misrit; 1. Sklerenkima mbështjellëse e tufës përçuese 2. Protofloemë 3. Gypa me
shosha 4. Qeliza shoqe 5. Parenkimë e floemës 6.Metafloemë 7. Trake 8. Fibra të ksilemës 9. Enë me unaza ose
protoksilemë. 10. Parenkima e ksilemës 11. Hapsira ajrore e ksilemë

Karakteristikat me kryesore të kërcellit të bimëve monokotiledone mund të përmblidhen në 6 pika:

1- Ndërtimi i parë anatomik i kërcellit tek bimët monokotiledone ruhet gjatë gjithë jetës së bimës .
2- Indi i mbulimit është vetëm epiderma. 3- Lëvorja e parë dallohet me veshtërsi. Ajo përfaqësohet
nga parenkima me kloroplaste ose klorenkima. 4- Cilindri qëndror dallohet me veshtërsi. Ai fillon
nën klorenkimë dhe paraqitet me disa shtresa sklerenkime me origjinë nga pericikli. 5- Tufat
përçuese janë të shpërndara pa ndonjë rregullsi. 6- Tufat përçuese janë kolaterale të mbyllura.

Fig. 94 A- Kërcell i misrit: B, C – Degezimet e tufes percuese ne nyjen e kercellit te misrit.

58
Kërcelli i bimëve ujore, zhardhokeve dhe tubereve. Bimët të cilat jetojnë në habitate ujore
shoqërohen me ndriçim të varfër, me mungesën e dioksidit të karbonit e të oksigjenit. Për bimë të
tilla uji lot rolin mbajtës ose mbështetës. Të gjithë këto faktorë ndikojnë në strukturën e veçantë
anatomike të kërcellit të tyre. Karakteristikat e ndërtimit anatomik të kërcejve të bimëve ujore
mund të përmblidhen:

1) Lëvorja është e diferencuar dobët; 2) Qelizat e lëvores shpesh herë përmbajnë klorofil dhe
kryejnë procesin e fotosintezës; 3) Në kërcell nuk ka gojëza. Nëse ato janë të pranishme kanë
zhvillim shumë të dobët; 4) Lëvorja primare zën pjesën me të madhe të kërcellit; 5) Lëvorja
primare është e ndërtuar nga një parenkimë me lakuna të mëdha e me mure të holla; 6) Cilindri
qëndror është i vogël; 7) Palca ose parenkima e qëndres së cilindrit qëndror ka zhvillim të dobët ose
mungon; 8) Enët përçuese menjëherë mbas formimit shkatërrohen dhe në qendër të kercellit
zhvillohen tufa ajërmbajtëse; 9) Muret e ksilemës linjifikohen dobët; 10) Hapësirat e mëdha
ndërqelizore mbushen me ajër duke formuar kështu indin aerenkima (Fig.95).

Fig. 95 Aerenkima tek kërcelli i junkus (Juncus effusus)

Struktura anatomike e kërcellit nëntoksor (rizoma) ka karakteristikat e mëposhtme: Gojëzat në

lëvore zhvillohen shumë pak ose mungojnë. Shtresa e jashtme e përidermës suberifikohet ose
tapëzohet. Lëvorja primare zhvillohet relativisht mirë dhe në qelizat e parenkimës së saj mund të
depozitohen substanca rezervë.

Në rizomat me rritje sekondare parenkima zhvillohet fuqishëm; Nuk ka kufi të dukshëm midis
lëvores primare dhe cilindrit qëndror. Në ndonjë rast endoderma bëhet e dukshme. Në nyjet e
rizomave të monokotiledoneve dallohen tufa përçuese koncentrike.

Në zhardhoke, zhvillohet një parenkime me mure të holla dhe me sasi me të madhe të lëndëve
rezervë se tek rizomat. Përgjithësisht indet me parete të drunjëzuara zhvillohen dobët. Indi
mbizotërues në zhardhokë është parenkima e rezervës së nishestes sidomos tek tuberi i patates.
Periderma e zhardhokëve formohet relativisht herët. Kur zhardhokët plagosen formohet menjëherë
tapa e plageve. Në lëvoren primare të tubereve të disa varieteteve të patateve vërehet prania e
qelizave idioblaste. Këto qeliza përmbajnë kristale, vaj, lateks, goma, rrëshirë, taninë, pigmente, etj.

Tipet e ndërtimit anatomik të kërcellit. Ashtu si tek rrënja edhe tek kërcelli struktura e ndërtimit
të parë anatomik është e organizuar në lëvore dhe në cilindër qëndror. Por në ndryshim nga rrënja
tek kercelli nuk ka një kufi të qartë ndërmjet lëvores dhe cilindrit qëndror. Përgjithsisht kërcejtë e
vitit të parë mbulohen me epidermë, kanë gojëza, nën epidermë ndodhet kolenkima, me në thellësi
të saj shtrihet parenkima, një pjesë e së cilës mund të jetë klorenkimë. Endoderma dallohet pak me
veshtërsi dhe është njështresore. Ajo ka tejdukshmeri me të madhe së qelizat e tjera të parenkimës
dhe është e pasur me kokrra nisheste. Te gjithë këto shtresa qelizore përbejnë lëvoren.

Cilindri qëndror nuk ka kufi të qartë me lëvoren. Tufat përçuese janë të tipit kolateral. Ato
mbulohen nga jashtë me sklerenkimë. Në varësi të aktivitetit të prokambiumit mund të formohen
unaza të plota tufash përçuese ose zona të veçuara me këto tufa. Në brendsi të kërcellit ndodhet
parenkime ose palca. Struktura e ndërtimit të parë anatomik të kercellit është në varesi të llojit të
bimës dhe kushteve ekologjike në të cilën jeton ajo. Një rol të rëndësishëm në këtë organizim ka
indi meristematik primar lateral ose prokambiumi. Nga mënyra e organizimit të prokambiumit
formohen disa tipe të ndërtimit anatomik të kercejve. Studiues të ndryshëm i kanë grupuar këto

59
struktura të kërcejve nga 4 deri në 13 tipe anatomike. Tipet me përgjithsuese të ndërtimeve
anatomike të kërcejve paraqiten si me poshtë:

1. Prokambium unazor i plotë. Prokambiumi mund të jetë në formën e një unaze të mbyllur. Nga
periferia drejtë qendrës formohet floema. Nga qendra drejtë periferisë formohet ksilema. Zona
ndërmjet floemës dhe ksilemës ruan karakterin meristematik dhe diferencohet në kambium. Në
bimët farëzhveshur dhe dykotiledone kambiumi formon elementet përçues të strukturës sekondare
të kërcejve. Shpesh në brendësi të ksilemës primare dallohen zona të prokambiumit të cilat
zhvillojnë floemën si tek Vinca, Convolvulus, etj. (Fig. 96)

Fig. 96 Prerje transversal e kërcellit të Convolvulus arvensis L

2. Prokambiumi unazor i ndërprerë. Prokambiumi mund të shtrihet në kërcell në formën e një

unaze të ndërprerë. Nga zhvillimi i tij formohen tufat përçuese kolaterale të veçuara. Ndërmjet
këtyre tufave përçuese ndodhet parenkima nga e cila do të formohen rrezet palcore primare. Indi
mekanik mund të shpërndahet në formën e unazave të ndërlikuara poshtë endodermës si tek
Aristolochia ose në formën e grupimeve masive mbi tufën përçuese si tek Ranunculus. Mbas
zhvillimit të kambiumit si rezultat i ndarjeve intensive të qelizave parekimatike të rrezeve palcore
në nivelin e kambiumit formohet kambiumi ndërtufor. (Fig 97)

Fig. 97. Struktura e ndërtimit anatomik të Aristolochia clematitis: A - Epiderma; B - Lëvorja primare; C - Cilindri
qëndror 1 - Kolenkima; 2 - Parenkima; 3 – Qeliza me nisheste(endoderma); 4 - Sklerenkima e periciklit; 5 – Parenkima
e periciklit; 6 – Tufa përçuese kolaterale të hapura; 7 –Kambiumi tufor; 8 – Kambiumi ndërtufor; 9 – Parenkima e
rrezeve palcore; 10 - Parenkima e palcës (a - Floema primare, b- Floema sekondare, c - Ksilema sekondare, d - Ksilem
primare)

3. Prokambiumi fillion të formojë tufat përçuese të gjurmës gjethore në disa sona të veçanta ngjitur
me unazën e sklerenkimës. Në një stad të mëvonshëm, në këtë sektor të sklerenkimës, në drejtim
për nga jashtë saj, do të formohet kambiumi. Ai më pas bashkohet me kambiumin e tufave përçuese
dhe formon një unazë të ndërlikuar kambionale që do të formojë ksilemen dhe floemen. Ky tip
kërcelli është shumë i përhapur në bimet dikotiledone barishtore, veçanarisht tek bimët kryqore dhe
ombrellore. (Fig 98)

60
Fig 98 Ndërtimi anatomik i kërcellit tek Anthriscus sylvestris (Apiaceae)

4. Diferencimi i indeve të kercellit fillon në cilindrin qendror në formën e unazave meristematike.

Këto qelizat dallohen nga qelizat e periciklit dhe të rrezeve palcore sepse kanë përmasa me të
vogla. Disa grupe të qelizave të kësaj unaze pësojnë një rritje intensive dhe kthehen grupe
prokambionale të cilat me pas do të formojnë tufat përçuese kolaterale të gjurmës gjethore
(Aristolochia macrophylla, Ricinus communis, Helianthus, etj.). (Fig 99)

Fig. 99 Struktura e kërcellit të lulediellit (Helianthus annuus L)

Pra prokambiumi përcakton si do të jenë indet primarë të përçimit (ksilema dhe floema): Ndërtimi i
parë anatomik i kërcellit tek bimët monokotiledone ruhet gjatë gjithë jetës, kurse tek dikotiledonet
dhe gjimnospermët kalon në ndryshime sekondare të cilat do të formojnë ndërtimin e dytë anatomik
të kërcellit.

Struktura e ndërtimit të dytë anatomik të kërcellit

Ndertimi i dytë anatomik i kërcellit është karakteristike kryesisht për bimet dykotiledone
shumëvjeçare dhe gjimnospermë. Ky ndërtim mund të jetë dy, tre ose katër tipesh.

Struktura anatomike e kërcellit të bimëve barishtore dykotiledone. Indet e përçimit në ndërtimin e

parë anatomik të kërcellit janë të vendosura në formë unazore përreth cilindrit qëndror. Ato mund
të kenë ndërtim tufor apo si unazë e coptuar ose si një unazë e plotë. Tufat përçuese mund të jenë
kolaterale ose bikolaterale të hapura. Tufat përçuese ndahen nga njera tjetra nga rrezet palcore.
Këto rreze kanë origjinë nga qelizat parenkimatike. Indi mekanik vendoset nga periferia e kërcellit.
Sklerenkima hyn në përbërjen e periciklit ndërsa kolenkima bën pjesë në lëvoren primare.

Tek dykotiledonet dhe gjimnospermët ndëtimi i parë anatomik i kërcellit ndryshon nga ai i
ndërtimit të dytë. Strukturat primare formohen si rezultat i veprimtarisë së meristemit apikal ndërsa
ndërtimi i dytë nga veprimtaria e indit meristematik sekondar. Në bimët dykotiledone ndërtimi i
parë anatomik i kërcellit nuk është jetëgjatë. Me fillimin e veprimtarisë së kambiumit formohen
strukturat e dyta të cilat mund të jenë të tipeve të ndryshme. Për bimët që kanë ndërtim anatomik
tufor të cilindrit qëndror, prokambiumi ndodhet në brendësi të tufës përçuese.(Fig 100) Nga

61
prokambiumi formohet kambiumi tufor, si rezultat i veprimtarisë së tij formohet floema dhe
ksilema sekondare. Qelizat e parenkimës që shpërndahen ndërmjet tufave përçuese formojnë
kombiumin mestufor i cili do të diferencohet në parenkimën e rrezeve palcore. Në këtë mënyrë
kambiumi tufor dhe mestufor bashkohen dhe formojnje një unazë kambionale të ndërlikuar. Tufat
përçuese vendosen sipas një rrethi. Por megjithatë ndërtimi tufor ruhet.

Ndërtimi tufor i dytë i kërcellit në shumicën e rasteve nuk shoqërohet me rritje të dukshme të
kërcellit sepse edhe kambiumi mbas një periudhë të shkurtër vdes. Në kërcejtë me ndërtim tufor ka
epidermë me gojëza të bollshme, lëvore primare, shtresat e jashtme të saj kanë ind mekanik
kolenkime dhe me në thellësi parenkime me kloroplaste. Shtresa e mbrendshme e levorës së parë
është endoderma e cila përbëhet nga qeliza të mëdha e të pasura me kokrra nisheste. Në mbrendësi
nga lëvorja primare ndodhet cilindri qëndror, shtresa e jashtme e të cilit si rregull është pericikli
njështresor si dhe indi mekanik sklerenkima.

Në kërcejtë barishtorë takohen edhe struktura anatomike që ndryshojnë nga viti i parë në të dytin.
Kështu i njejti kërcell në ndërtimin e parë anatomik ka ndërtim tufor ndërsa në ndërtimin e dytë
anatomik paraqitet si një unazë e plotë. Ky ndryshim vjen si rezultat funksionimit të kambiumit
tufor e ndërtufor. Tufa e reja përçuese sekondare shtrihen dhe zgjerohen ndërmjet tufave përçuese
primare. Dalëngadalë tufat përçuese lidhen së bashku në një unazë të ndërlikuar të përbërë nga
floema, kambiumi dhe ksilema. Këtë ndërtim e kanë shumë bimë barishtore (shih. Fig 100).
Pavarësisht ndërtimit sekondar të tufave përçuese, lëvorja e këtyre kërcejve në shumicën e rasteve
ruan ndërtimin e parë anatomik.

Struktura anatomike e kërcejve të bimëve shumëvjeçare drunore. Ndërtimi i dytë anatomik.

Në prerjen tërthore të kërcejve shumëvjeçarë të bimëve dikotiledone dallohen me lehtësi rrathët

vjetorë. (Fig. 100)

Fig. 100. Ndërtimi anatomik i kërcellit tek bliri (Tilia cordata). 1. Ksilema 2. Mbeturina të epidermës 3. Tapa
4.Kolenkima 5. Parenkima e lëvores 6. Endoderma (4-6 lëvorja e parë) 7. Zana e periciklit 8.Floema e parë 9. Fibra
liberore 10. Floema e dytë 11. Rrezet palcore (7-11 Lëvorja e dytë) 12. Kambiumi 13. Druri i vjeshtës 14. Druri i
pranverës (13-14 Rrathët vjetorë) 15. Druri i vitit të dytë (13, 14, 15, 16 Ksilema- druri) 16. Druri i vitit të pare 17.
Zona perimedulare (rreth palcore) 18. Parenkima e palcë

62
Indi i mbulimit të kërcellit të blirit në vitin e parë përfaqësohet nga epiderma. Në vjeshtë kërcelli
drunjëzohet dhe epiderma zevendësohet me tapën. Nën epidermë zhvillohet kambiumi i tapës ose
felogjeni i cili nga jashtë formon tapën dhe nga brenda felodermën. Këto tre inde mbulimi formojnë
kompleksin e mbulimit sekondar i cila quhet periderma. Qelizat e epidermës gradualisht mbas 2- 3
viteve çahen dhe vdesin. Nën peridermë shtrihet lëvorja primare. Shtresat e jashtme të saj
përfaqësohen nga qeliza të kolenkimës të pasura me kloroplaste dhe me në thellësi të saj shtrihen
qelizat e parenkimës me klorofilë. Në qelizat e parenkimës ka shumë kristale druze. Endoderma
dallohet me veshtërsi. Pericikli nga jashtë është i sklerifikuar dhe mbulon floemen. (Fig. 101)

Fig. 101. Struktura e levorës në ndërtimin e dytë anatomik të kërcellit tek bliri (Tilia sp.)

Pjesën me të madhe të kercellit në ndërtimin e dytë anatomik e përbejnë indet që formohen si

rezultat i veprimtarise së kambiumit. Të gjithë indet që shtrihen nga jashtë kambiumit quhen kore.
Korja përfshin elementët e ndërtimit të parë dhe të dytë anatomik. Struktura sekondare e kores
përbëhet nga floema (në emërtimin pupullor përdoret termi levore) dhe rrezet palcore. Floema merr
formë trapezoidale. Rrezet palcore marrin formë trekëndshi. Ato ngushtohen duke u drejtuar për
nga qëndra e kërcellit deri sa lidhen me palcën.

Rrezet palcore depërtojnë ndërmjet qelizave të ksilemës. Ato janë rrezet palcore primare dhe
përçojnë lendët nga periferia në drejtim të qendrës dhe e kundërta. Rrezet palcore janë qeliza
parenkimatike të cilat në periudhen e vjeshtës grumbullojnë lëndë rezervë që do ti duhen bimës në
pranveren e ardhshme për rritjen degëzave të reja. Kambiumi formohet edhe në rrezet palcore
sekondare por ai nuk jep tufa përçuese. (Fig. 102)

Fig. 102. Struktura e levorës dhe e parenkimës së rrezeve palcore në ndërtimin e dytë anatomik të kërcellit tek bliri
(Tilia sp.)

Në floemë ndodhen fibrat e sklerenkimës të cilat quhen fibrat liberore. Ato janë qeliza të vdekura
prozenkimatike me parete të trasha e të drunjëzuara. Floema përbëhet nga gypa me shosha, qelizat
shoqe dhe parenkima e floemës. Në parenkimen e floemës grumbullohen substancat rezervë si
karbohidrate, yndyrna, etj. Këto substanca i shërbejnë bimës në pranveren e ardhshme për rritjen e
degëzave të reja.

63
Në gypat me shosha lëvizin substancat organike që formohen si rezultat i proçsit të fotosintezës.
Në krasitjet pranverore ky lëng shpesh del jashtë. Pranë kambiumit grumbullohen shumë qeliza të
reja të floemës. Ato janë të mëdha dhe shtyjnë qelizat e vjetra të floemës në drejtim të periferisë. Si
rezultat përftohet një formë trapezoidale e floemës. Kambiumi organizohet në formën një unazë të
plotë me qeliza me kënde të drejta, me parte të holla dhe me bërthamë të madhe. Qelizat e vjeshtës
së kambiumit kanë parete të trasha dhe aktiviteti i tij ndërpritet. (Fig. 103)

Fig. 103. Struktura e floemes në ndërtimin e dytë anatomik të kërcellit tek bliri (Tilia sp.)

Nga kambiumi në drejtim të qendres së kërcellit formohet druri ose ksilema. Ajo përbëhet nga enët
përçuese, parenkima e ksilemës dhe fibrat libriforme. Fibrat libriforme janë qeliza të sklerenkimës
me parete të trasha, me maje të ngushta dhe të linjifikuara ose të drunjëzuara. Ksilema në vazhdim
të viteve depozitohet në formën e rratheve të cilat quhen rrathët vjetorë. Këto rrathë bëhen të
dallushëm nga diferenca në madhësi ndërmjet ksilemes së vjeshtës të një viti me parë me ato të
qelizave shumë të mëdha të ksilemës prenverore.

Qelizat e ksilemës të pranverës dhe verës janë shumë me të mëdha se ato të vjeshtës. Kjo diferencë
e dukshme është e lidhur me levizjet e sasive të ndryshme të ujit dhe kriprave minerale gjatë
sezoneve të ndryshme të vitit. Në periudhen e pranverës dalin gjethet e reja dhe proceset
fiziologjike të bimëve janë në nivelet me të larta. Po kështu edhe transpirimi është me i lartë
prandaj edhe elementët përçues të këtij sezoni janë me të mëdha.

E kundërta ndodh në fundin e vjeshtës. Gjethet fillojnë të bien, transpirimi zvoglohet prandaj edhe
elementët e ksilemës të vjeshtës janë me të vogla.( Fig. 104)

Fig. 104. Struktura e ksilemës në ndërtimin e dytë anatomik të kërcellit tek bliri (Tilia sp.)

64
Në pjesen qendrore të kërcellit ndodhet palca. Ajo përbëhet nga qeliza parenkimatike të cilat
rrethohen nga enë të vogla përçuese të ksilemës së parë. Funksioni i saj është rezevë.( Fig. 105)

Fig. 105. Struktura e palcës në ndërtimin e dytë anatomik të kërcellit tek bliri (Tilia sp.)

Struktura anatomike e kërcejve të Gymnospermae. Ndërtimi anatomik i kërcejve të bimëve

gjimnospermeve është shumë i ngjashëm me atë të bimëve dykotiledene drunore, megjithatë ka
edhe disa dallime. Në levoren dhe drurin e halorëve të bredhit, pishës, etj. formohen kanalet e
rrëshirës. Tek selvia rrëshira grumbullohet në qeliza të mëdha të parenkimës së levores ose në
rrezet palcore. Floeme e pishes përbëhet nga gypa me shosha dhe nga parenkima e lëvores.Qelizat e
gypave me shoha nuk shoqërohen nga qelizat shoqe dhe fibrat libërore. Enët përëçuese të drurit
përbëhen vetëm nga trakeide të cilat shpërndahen në rradhë të barabarta dhe kanë një numër të
madh poresh të rrethuara. (shih Fig. 106)

Fig. 106 Kërcelli i pishës (Pinus sylvestris) në prerjen tërthore: 1 - Tapa; 2 - Parenkima e lëvores primare; 3 - Floema;
4 - Kambiumi; 5 - Ksilema; 6 - Trakeide pranverore; 7 - Trakeide të vjeshtës; 8 – Kanale rrëshinore; 9 - Palca; 10 -
Rrezet palcore

Parenkima e ksilemës dhe fibrat e sklerenkimës zakonisht mungojnë, kufiri në mes të drurit të
pranverës dhe të vjeshtes të një viti me parë janë të dallushme në mënyrë të qartë duke formuar
kështu rrathet vjetore. Kanalet rreshinorë të degëzave vertikale dhe horizontale lidhen së bashku
dhe formojnë një sistem të vetëm për bimën. Këto kanale rrethohen nga qeliza mbrojtëse të kanalit
rrëshinor brenda së cilës ndodhen qelizat parenkimatike me parete të holla që quhen qeliza
epiteliale. Qelizat epiteliale prodhojnë dhe levizin rreshirën në brendësi të kanalit rrëshinor. Kjo
mënyrë e organizimit të kanaleve rreshinorë lejon grumbullimin me lehtësi të rrëshirës.

65
KREU V. GJETHJA

Morfologjia e Gjethes

Rrënja dhe kërcelli rriten në gjatësi nga indi meristematik primar apikal. Gjethja është organi
anësor me rritje të kufizuar që zhvillohet jo nga maja por kryesisht nga baza e saj. Gjethet e fierit
bëjnë përjashtim sepse rritja e tyre bëhet si tek kërcelli, pra nga maja. Gjethja e bimës së velvitsias
(Welwitschia) është organ i përhershëm me rritjen të pakufizuar.

Gjethet kanë jëtëgjatësi të ndryshme. Në bimët drunore jetëgjatësia e gjetheve është shumë më e
vogël se sa jetëgjatësia e kërcejve. Në bimët monokotiledone jetëgjatësia e gjetheve dhe e kërcejve
janë pothuajse të njëjta dhe zgjasin 45-120 ditë. Në bimët drunore gjithmonë të gjelbra ato zgjasin
nga 1 - 5 vjet. Gjethet e konifereve të Taxus dhe bredhit jetojnë deri në 10 vjet. Bima e
shkretëtirave së Namibisë Welwitschia ka vetëm dy gjethet të përkundërta të cilat vdesin së bashku
me bimën në moshën 90-100 vjeçare. (shih Figurën 107)

Gjethja kryen funksione të rëndësishme: 1) Fotosintezën ose sintezën e lëndëve organike nëpërmjet
përdorimit të energjisë së diellit. Shpesh janë konsideruar si termocentrale të ajrit; 2) Transpirimin
e ujit në formë avulli; 3) Shkëmbimin e gazrave. 4) Ndonjëherë gjethet bëhen organi ku
depozitohen lëndët rezervë.

Pjesët kryesore të gjethes janë: llapa e gjethes, bishti i gjethes, ndajgjethëzat dhe baza e gjethes.
Pjesët e gjethes në bimë të ndryshme marrin nivele të ndryshme zhvillimi ose edhe mund të mos
zhvillohen. Rolin kryesor në procesin e fotosintezës zakonisht e luan llapa e gjethes. Pjesët e tjera
të gjethes kanë funksione të ndryshme. Baza e gjethes e mbulon kërcellin dhe mund të mbrojë
sythin e ri anësore. Ajo ndonjëherë bëhet kërcell pushtuese si në kërcellin e gramoreve, të
bishtajoreve, etj.

Ndajgjethëzat mbrojnë gjethet e reja kur ato janë në gjendje sythi. Ato mund të bien mbas rritjes së
llapës ose qendrojnë me të edhe kur gjethja është e rritur. Ato nganjëherë zhvillohen shumë dhe
marrin pjesë aktive në fotosintezë. Ndajgjethëzat tek trëndafili qëndrojnë gjatë gjithë periudhës së
vegjetacionit. Tek bima e bizeles (Pisum sativum) ato rriten fuqishëm dhe marrin pjesë në
fotosintezë dhe në transpirim. Ndajgjethëzat tek Lathyrus aphaca mund të zëvendësojnë llapën e
gjethes. (Fig.110). Tek bima e Fagopyrum (Fam.Polygonaceae), tek lëpjeta (Rumex acetosa)
ndajgjethëzat formojnë një këllef mbrojtës. Të dushqet dhe gështenjat ndajgjethëzat kanë formën e
kapakeve mbrojtës të sytheve. Ato me daljen e gjethet e reja bien. Në bimët me lule të familjeve
Brassicaceae, Asteraceae, Lamiaceae, etj. ndajgjethëzat mungojnë.

Fig. 107 A. Pjesët e gjethes: 1 - Llapa; 2 - Bisht i gjethes; 3 – Ndajgjethëzat; B- Welwitschia; C-Pisum sativum D-
Lathyrus aphaca

Bisht i gjethes nxjerr dhe orienton llapën e gjethes në dritë. Ato vendosen në kërcell në mënyrë të
tillë që jo vetëm të lejojnë depertimin e dritës por ndihmojnë që gjethet të mos ti bëjnë hije njera
tjetres. Kjo depërtushmeri e dritës arrihet nëpërmjet: a) gjatësisë dhe harkimeve të ndryshme të
bishtit të gjethes; b) madhësisë së llapes së gjethes; c) ndjeshmërisë së gjetheve ndaj dritës.

66
Formimi i gjetheve, Heterofilia. Gjethet janë të ndryshme në formë, në madhësi, në jetëgjatësi, në
ngjyrë, etj. Ato janë mjaft të ndjeshme ndaj dritës dhe luhatjeve të saj. Forma dhe madhësia e
gjetheve varet nga lloji i bimës si dhe nga kushtet ekologjike në të cilën ajo jeton. Gjethet ndahen
në tre grupe formacionesh. Në gjethe të poshtmet, të mesit dhe të majes. Formacionet e gjetheve të
poshtme mund të jenë të pazhvilluara ose të kenë pësuar metamorfoza (ndryshime nga forma
normale). Në këtë grupim bëjnë pjesë gjethet kotiledone, gjethet ose luspat mbrojtëse të sytheve,
gjethet në formë luspe të rizomave dhe të kërcejtë nëntokësorë.

Gjethet e sipërme janë kryesisht braktet dhe gjethet e tjera të transformuara në organe mbrojtëse.
Ata janë përgjithësisht të pazhvilluara. Në to mungon bisht i gjethes dhe nganjëherë kanë ngjyra të
ndryshme.

Gjethet e mesme janë gjethet vegjetative të cilat kryejnë procesin e fotosintezës. Formacionet e
gjetheve të mesme janë të ndryshme në bimë. Ato variojnë në madhësi, në formë dhe në
vendodhjen e tyre në këcell. Struktura e ndërtimit anatomik të gjethes është e ndryshme. Ajo varet
nga kushtet ekologjike në të cilën rriten bimët, por edhe nga mosha si në rastin e eukaliptit. Tek
Hedera vërejmë ndryshime të formave gjetheve të reja nga ato të vjetrat. Bima e zhabinës së ujit, e
sagitarias, etj. kanë gjethe të ndryshme në të njejten bimë. Gjethet e zhytura në ujë ato i kanë të
rripëzuara ndërsa gjethet mbi siperfaqen e ujit i kanë normale. Gjethjet e lule shqiponjës janë të
plota ose të çara. Ndryshimet e formave të gjetheve të së njejtë bimë quhen hetrofili. (Fig. 108)

Fig. 108 Heterofilia: A – Gjethe nënujore të zhabinës së ujit; B – Gjethe notuese e së njëjtës zhabinë; C – Gjethet
nënujore të sagitaria dhe të sipërfaqes në formë shigjete (n - sipërfaqja e ujit); D – lule shqiponja (Monstera deliciosa).

Klasifikimi i gjetheve. Gjethet vegjetative ose gjethet e mesme në varësi të specieve bimore e të
kushteve ekologjike në të cilat jetojnë paraqesin llojshmeri të madhe tiparesh morfologjike. Nisur
nga mënyra e vendosjes së tyre në një bosht ato ndahen në gjethe të thjeshta dhe gjethe të përbëra.
Gjethet e pëbëra kanë disa gjethëza të vendosura në një bosht. Për të dalluar gjethet e thjeshta nga
ato të përbërat duhet të shohim mënyrën e rënjes së tyre. Nëse gjethet bien veç e veç nga boshti
atëherë quhen gjethe të thjeshta. Nëse ato bien në grup së bashku me boshtin atëherë quhen gjethe
të përbëra. (Fig. 109)

Fig. 109. A - Gjethe të thjeshta; B – Gjethe të përbëra

Gjethet e thjeshta përgjithësisht janë mbizotëruese në botën bimore. Klasifikimi i tyre bazohet nga
një seri tiparesh: 1. Nga forma e gjethes; 2. Nga karakteristikat e majes së gjethes; 3. Nga tiparet e
bazës së gjethes; 4. Nga forma e buzëve të gjethes; 5. Nga mënyrat e dellëzimit të gjethes.

1.Gjethet e thjeshta sipas formës së tyre ndahen: 1 - Halore; 2 - Lineare; 3 - Gjatore; 4 - Eliptike e
zgjatur; 5 - Ovale; 6 – E rrumbullakosur; 7- Vezake; 8 – Vezake e përmbysur; 9 - Rombike; 10 -
Spatulore; 11 – Në formë zemre; 12 – Në formë veshke; 13 - Shigjetore; 14-Heshtake (Fig. 110)
67
Fig. 110 Gjethet e thjeshta sipas formes: 1 - Halore; 2 - lineare; 3 - gjatore; 4 - eliptike e zgjatur; 5 - ovale; 6 – e
rrumbullakosur; 7- vezake; 8 – vezake e permbysur; 9 - rombike; 10 - spatulore; 11 – në formë zemre; 12 – në formë
veshkave; 13 - shigjetore; 14-heshtake

2. Gjethet sipas karakteristikave të majes mund të klasifikohen si: thumbore, bishtakrepe, me

maje, majegjatë, maje ngrënë, maje shytë, etj. (Fig. 111)

Fig. 111 Klasifikimi i gjetheve sipas formës së majes: A- thumbore; B- bishtakrepe (helikoidale); C- me maje: D- maje
gjatë; E – maje ngrenë; F – maje shytë

3. Sipas tiparit bazë e gjethes klasifikohen: Llapë e zgjatur, bazë ngushtë, bazë rrethore, bazë e
shkrurtër, maje ngrënë, maje shytë, në forme zemre, sagitate, heshtake, peltate, kërcell pushtuese,
etj. (Fig. 112)

Fig. 112 Klasifikimi i gjethes sipas bazës: A- Llapë e zgjatur; B- bazë ngushtë; C- bazë rrethore: D- bazë shkrurtër;
E – maje ngrënë; F – maje shytë; G- në fermë zemre; H- sagitate; I- heshtake; M- peltate; N- kërcell pushtuese

4- Gjethet sipas formës së buzeve mund të klasifikohen si: Me buzë të plota; me dhembë të
rrumbullakosur; dhëmbëzuar në formë sharre; me dhëmbë; e vringëlluar, etj. (Fig. 113)

Fig. 113 Klasifikimi i gjethes sipas buzëve A- me buzë të plota; B- Me dhëmbë të rrumbullakosur; C – Dhëmbëzuar në
formë sharre; D- Me dhëmbë; E, F – E vringëlluar

68
5- Gjethet sipas dellëzimeve të tyre mund të klasifikohen; Dellëzim paralel, i harkuar, pëllëmbor,
dikatomik, pendor etj.( Fig. 114)

Fig. 114 Klasifikimi i gjetheve sipas dellëzimeve:A- Dellëzim parallel; B- Dellëzim i harkuar; C- dellëzim pëllëmbor;
D- Dellëzim dikatomik,; E – Dellëzim pendor.

Gjethet e përbëra mund të kenë tre ose me shumë gjethëza. Mënyra e vendosjes së gjethëzave në
një bosht i bën ato të dallueshme nga njera tjetra. (shih Fig. 115)Nëse në një bosht ka tre gjethëza
atëhere konsiderohet si gjethe e përbëre treshe. Nëse në një bosht ka me shumë se tre gjethëza
atëhere ato mund të vendosen në formë pendore, pëllëmbore ose pedalore. Gjethet e përbera
pendore mund të jenë njëfishpendore, dyfishpendore dhe trefishpendore. Quhen njëfishpendore ato
gjethe ku nga pika të ndryshme të boshti kryesor dalin disa gjethëza. Por nëse ato përfundojnë me
një gjethëzë në maje atëherë quhen njëfishpendore e tekpendore. Nëse kanë dy gjethëza në maje
quhen njëfishpendore çiftpendore.

Nëse nga boshti kryesor i gjethes njëfishpendore dalin boshte të dyta me gjethëza atëhere quhen
gjethe të përbera dyfishpendore. Nëse edhe nga boshtet e dyta dalin boshte të treta me gjethëza
atëhere këto gjethe konsiderohen si gjethe të përbëra trefishpendore.

Gjethe të përbëra pëllëmbore konsiderohen ato raste kur nga një pikë e majes se boshtit të gjethes
së përbëre dalin me shume se tre gjethëza. Nëse dalin pesë gjethëza nga maja e boshtit quhen gjethe
të përbëra pellëmbore pesëshe, nëse dalin shtatë gjethësa quhen gjethe pëllëmbore shtatëshe. Nëse
nga bishtat e gjethëzave dalin gjethëza të tjera atëhere quhen gjethe pedalore.

Fig. 115. Tipet e gjetheve të përbëra: A- Gjethe e përbëre treshe; B - Njëfishpendore dhe tekpendore; C - Njëfish
pendore dhe çiftpendore; D - Dyfishpendore; E- trefishpendore; F - Gjethe e thjeshtë me degëzim pëllëmbor;
G - Gjethe e përbërë pëllëmbore: H - Gjethe e përbëre pedalore

Origjina filogjenetike e gjethes makrofile është nga transformimi i degëzave në organ asimilimi
ndërsa ajo e gjethes mikrofile është nga jashtërritjet e epidermës. Në ontogjenezë origjina e gjetheve
është nga sythet anësorë. Mënyra e daljes së gjetheve në kërcell është në varësi të pozicionit të
sytheve në të. Kur gjethet dalin në kërcell në të njejtën nyje, në pozicion përballe njera tjetres,
atëherë quhen gjethe të kundrejta.

Nëse ato dalin përballë njera tjetres por në pika të ndryshme të kërcellit atëhere quhen gjethe të
këmbyera ose spiralore. Nëse dalin disa gjethe në të njejtën nyje të kërcellit quhen gjethe
qerthullore.

69
Me studimin e rregullsisë së shpërndarjeve të gjetheve në kërcell merret një disiplinë e botanikës e
cila quhet Filotaksia. Përgjithësisht gjethet në kërcell janë të vendosura në mënyrë të tillë që të mos
pengojnë depërtimin e dritës në gjethet e mëposhtme. Me i qartë ky fenomen vërehet në gjethet
spiralore në të cilat mund të llogaritet edhe këndi i daljes së tyre në kërcell. P.sh tek gjethja
spiralore me dy gjethe të këmbyera raporti është ½ atëhere gjethet vendosen në kendin 180° . Në
raportin 1/3 gjethet dalin në këndin 120°, etj. (Fig. 116)

Fig. 116 Filotaksia. 1- Gjethe të këmbyera (spiralore): 2 – Gjethe të kundrejta; 3 – Gjethe qerthullore. 4 – Këndet e
daljes së gjetheve spiralore në kërcell (1/2= 180°; 1/3 = 120°; 2/5 = 144°; 3/8 = 135°)

Madhësia e gjetheve është në varësi të llojit të bimës si dhe kushteve ekologjike në të cilën ajo
jeton. Gjethet e disa bimëvë janë shumë të vogla. Ato kanë gjatësi 1-1.5 mm. Por tek zambaku i ujit
i amazonës (Victoria amazonica) gjethet arrijnë diameter deri 1.5 m, ndërsa tek palma Raphia
regalis e Afrikës gjethet arrijnë nga 15m deri në 25 m.

Ndërtimi anatomik i Gjethes

Struktura anatomike e gjethes është në përputhje me funksionet e saja. Pjesa e poshtme dhe e
sipërme e gjethes zakonisht kryejnë funksione të ndryshme. Në anën e poshtme të gjethes bëhet
transpirimi i ujit dhe shkëmbimi i gazeve ndërsa në anën e sipërme realizohet fotosinteza. Prandaj
shumica e gjetheve kanë ndërtim bilateral ose shpino barkor. Ky diferencim dallohet shumë qartë
në vrojtimin mikroskopik të prerjes tërthore të gjethes.

Gjate vrojtimit mikroskopik të një gjetheje mezofite (që jeton në kushte mesatare temperature dhe
lagështie) dallojmë një epidermë të sipërme njështresore të mbuluar me kutikulë, një epidermë të
poshtme me gojëza dhe ndërmjet tyre shtrihet mezofili ose parenkima e gjethes. Mezofili i gjethes
diferencohet në parenkimë gardhore dhe në parenkima lakunore. Në zonën e dellëzimeve shtrihen
tufat përçuese të rrethuara me indin mekanik.

Epiderma mbulon gjethen në të dyja anët e saj. Ajo është një shtresore me qeliza të gjalla e të
lidhura fort ndërmjet tyre. Epiderma e mbron gjethen nga dëmtimet mekanike, nga tharja dhe nga
mikroorganizmat parazitare. Në anën e sipërme të gjethes depozitohet kutina ose dylli të cilat
formojnë kutikulën. Kutikula e mbron gjethen nga transpirimi dhe rrezatimi i tepërt. Qimet
epidermike janë jashtërritje të qelizave të epidermës me funksionin mbrojtës të regjimit të ujit, të
rrezatimit, të temperaturave, etj. Lloji, madhësia, dendsiteti i qimeve në sipërfaqen e epidermës
varen nga lloji i bimës dhe sidomos nga kushtet ekologjike në të cilën ajo jeton.

Mezofili në pjesën e sipërme të gjethes perbëhet nga parenkima gardhore ose palisadike. Ajo është
e ndërtuar nga qeliza me mure të holla të pasura me kloroplaste dhe me orientim gjatësor. Në to
realizohet kryesisht procesi i fotosintezës. Drita depërton për në kloroplaste nëpërmjet mureve
transparente të epidermës së sipërme. Dioksidi i karbonit thithet nga qelizat e gojëzave kryesisht të
epidermës së poshtme. Ai depërton nëpërmjet mezofilit lakunor dhe shkon në qelizat e mezofilit
gardhor që është mjaft i pasur me kloroplaste. (shih. Fig. 117).

70
Fig. 117 Struktura mikroskopik e gjethes njëvjeçare, 1 –Kutikulë, 2- Epiderma e sipërme, 3- Parenkima gardhore;
4- Parenkima lakunore; 5- Epiderma e poshtme, 6- Gojëza, 7-Dhoma ajrore, 8- Parenkimë, 9- Sklerenkimë,
10- Ksilemë, 11 – Floemë, 12- Sklerenkima

Tufat përçuese shpërndahen në formën e një rrjete të dendur në mes të mezofilit të gjethes. Ato
përfaqesojne tufa kolaterale të mbyllura. Ksilema është e vendosur në pjesen e sipërme ndërsa
floema në pjesen e poshtme të gjethes. Uji i thithur nga rrënjet nëpërmjet tufave përçuese futet në
qelizat e shtresës së poshtme të parenkimës së asimilimit të gjethes. Tufat përçuese përveç
funksionit të transportit të lëndëve kanë edhe funksion mekanik. Ato ndikojnë në mbajtjen e llapës
së gjethes të shtrirë në drejtim të diellit.

Struktura anatomike e llapës së gjetheve të së njejtës bimë në një fare mase varet edhe nga kushtet e
ndriçimit dhe furnizimit me ujë. Kështu gjethja e hijes e ahut është 2.5 here me e trashë se gjethja e
dritës e së njejtës bimë. Ndërsa tek fiku (Ficus carica), lule shqiponja (Monstera deliciosa), etj.
llapat e gjetheve që rriten në hije janë të plota ndërsa ato të dritës janë me vringëllime të mëdha e
deri në të çara. (Fig. 108)

Gjethet e bimëve hidrofite përgjithesisht nga nevoja e tyre për ajër kanë zhvilluar mezofilin lakunor
ndërsa gojezat ndodhen kryesisht në epidermen e sipërme. Gjethet e bimeve kserofite (që rriten në
zona të thata) kanë me shumë se një shtresë epiderme të sipërme, kutikulë të trashë si dhe gojeza
pothuajse të fshehura. (Fig. 118) Kur ato janë mishtore kanë mezofil pak të padiferencuar. Format e
modifikimeve të gjetheve nga ndikimi i faktoreve të mjedisit janë të shumëllojshme.

Fig. 118. Ndërtimi anatomik i gjethes së bimëve kserofite dhe hidrofite

Intensiteti i procesit të fotosintezës varet nga një sërë faktorësh të mjedisit. Temperatura optimale
për fotosintezën intensive luhatet në 20 - 25 ° C, megjithate në disa bimë Anemone fotosinteza
intensive realizohet në 10°C. Nëse temperatura rritet me shume 10 ° C procesi i fotosintezës
dyfishohet. Megjithatë tek shumica e bimëve procesi fotosinteza forcohet në 30 - 35 ° C. Rritja e
mëtejshme e temperaturës çon në ulje e saj, në 40-45 ° C fotosinteza ndalet. Disa bimë mund të
realizojnë fotosintezën në temperatura të ulëta. Në drithërat dimërore, tek koniferet dhe në disa
bimë gjetherënëse fotosinteza kryhet edhe në -5 °C, disa myshqe mund të fotosintetizojnë në -12 °
C. Në procesin e fotosintezës ndikon përmbajtja e CO2 në ajër. Zakonisht ajo ndodhet në

71
atmosphere në 0.03% të saj. Rritja e përqendrimit të CO2 në ajër deri në 2.5% rrit fotosintezën,
ndërsa rritja e mëtejshme e përqendrimit të CO2 çon në ndërprerjen e saj.

Gjethet e koniferve si pisha etj. në ndryshim nga gjethet e bimëve me lule përveç formës së tyre të
veçantë kanë si veçori praninë e endodermës si dhe një shtresë të papërshkueshme nga uji që quhet
hipoderma. Poshtë shtresës së hipodermës ndodhen qelizat e mezofilit. Format e tyre të rrudhosura
ndihmojnë në rritjen e sipërfaqes së brendshme të asimilimit pa e deformuar sipërfaqen e jashtme të
gjethes. (shih Fig 119)

Fig. 119 Ndërtimi anatomik i gjethes së Pinus sp. 1.Epiderma 2. Parenkima 3. Kanale rrëshinor 4. Gojëza
5. Endoderma 6. Qeliza parenkimatike me pore të rrethuara 7. Tufa përçuese 8. Sklerenkima 9. Hipoderma

Faktoret ekologjike ndikojnë në formën e gjetheve të bimeve dhe rrjedhimisht edhe në strukturën
anatomike të tyre. Rolin përcaktues në ndërtimin anatamik të gjethes e ka shkalla e lagështisë së
ambientit në të cilën jeton bima. Bazuar në këtë faktor të mjedisit bimët janë ndarë në katër grupe
kryesore ekologjike si: bimë hidrofite (hydrophyte), higrofite (hygrophyte), mezofite (mesophyte)
dhe kserofite ( xerophytes). Ndërmjet këtyre grupeve ka diferenca si në formë ashtu dhe në
ndërtimin anatomik.

Transpirimi dhe frymëmarrja e gjetheve

Jo më pak e rëndësishme se funksioni i fotosintezës është dhe funksioni i transpirimit ose i

avullimit të ujit nga gjethja. Transpirimi ndikon në lëvizjen e vazhdueshme të ujit në bimë dhe të
thithjes së tij nga rrënjët. Procesi i transpirimit e freskon bimën nga veprimi i rrezeve të fuqishme
të diellit. Mekanizmi i transpirimi të ujit varet nga organizimi i qelizave të gojëzave në epidermën e
gjethes. (shih Fig. 120). Qelizat e gojëzave së bashku me qelizat shoqëruese rreth tyre formojnë
aparatin e gojëzave ose kompleksin gojor.

Fig. 120 Epiderma e gjethes: A – Tek gjethja e Irisit (Iris germanica) (Pamje në sipërfaqe dhe në prerjen tërthore të
gojëzave); B - Misri (Zea mays) (pamje nga sipërfaqja dhe në prerjen terthore); 1 – Qelizat mbyllëse (roje); 2 – Qelizat
ansore (shoqëruese); 3 – Hapsira e gojëzës; 4 – Dhoma ajrore.

72
Egzistojne tipe të ndryshme të aparatit gojor, të cilat ndryshojnë nga njëra tjetra nga prania, numri
dhe pozicioni i qelizave të gojëzave (shih Fig. 121). Hapja dhe mbyllja e gojëzave është
jashtëzakonisht e rëndësishme në jetën e bimëve të larta. Funksioni kryesor i aparatit gojëzor është
ndryshimi i turgorit. Ky ndryshim shoqërohet me zvoglimin ose zmadhimin e presionit ozmotik në
qelizat e gojëzave dhe rrjedhimisht me hapjen ose mbylljen e tyre.

Fig. 121 Shembuj të llojeve të ndryshme të aparatit gojezor.

Forma e veçantë e tyre e shoqeruar me trashësinë e pabarabartë të mureve të qelizave mbyllese dhe
prania në to e kloroplasteve lejon kryerjen e funksioneve specifike të tyre. Përgjithesisht gojëzat
qendrojnë të hapur gjatë ditës. Në kushtet e mungesës së ujit dhe të drites si dhe në temperatura të
ulëta (ose shumë të larta) qelizat e gojezave mbyllen dhe transpirimi ndërprehet pjesërisht ose
tërësisht.

Transpirimi përblidhet në dy faza. Faza e parë është dalja e ujit në formë avulli nga qelizat e
parenkimës lakunore për në lakuna. Faza e dytë është çlirimi i avullit nëpërmjet hapsirës së
gojëzave. Ky lloj transpirimi quhet gojëzor (stomatal). Avullimi i një sasie të vogël të ujit
nëpërmjet sipërfaqes së epidermës së gjethes quhet transpirim kutikular.

Bimët gjatë procesit të transpirimit nxjerrin shumicën e ujit që kanë thithur rrënjët. Në këtë mënyrë
rrënjët janë në aktivitet të vazhdueshëm për thithjen e sasive të tjera të ujit. Mështekna (Betula
pendula) e rritur për 24 orë avullon rreth 40 litra ujë ndërsa gjatë gjithë periudhës vegjetacionale
transpiron rreth 7 mijë litra.

Faktorët e mjedisit rrethues ndikojnë në veprimtarinë e transpirimit dhe në intensitetin e saj. Me

fillimin e periudhës së thatësirës gojëzat mbyllen dhe transpirimi përmes tyre ndërpritet. Por
transpirimi kutikular vazhdon edhe në këtë periudhë në të gjithë sipërfaqen e gjethes. Gjatë kohës
së ndërprerjes së transpirimit temperatura e gjethes rritet. Rritja e temeraturës shkakton
shkatërrimin e ARN dhe nganjëherë të ADN-se së qelizave të gjethes. Në periudhat e thatësirave të
gjata gjethet vdesin e më pas vdes e gjithë bima.

Disa bimë për të reduktuar sa me shumë transpirimin në sezonin e thatë rrëzojnë jo vetëm gjethet
por edhe kërcellin. Ngadalsimi i transpirimit realizohet edhe nëpërmjet qimeve si në gjethen
pushlore të Verbascum, etj, nga kutikula e sipërfaqes së gjetheve me shkëlqim si tek Ficus,
Camellia, etj., nga depozitimi i kristaleve të kripës në sipërfaqen e gjetheve të halofiteve (bimë të
zonave me kripësi të lartë). Gjethet e Tropaeolum gjatë ditës shtrihen paralel me sipërfaqen e tokës
dhe e mbulojnë plotësisht atë. Kjo mbulesë e ruan tokën nga të nxehtit, e mbron gjethen nga
transpirimi si dhe ruan lagështinë e gjethes. Gjethet e saj gjatë natës zënë një pozicion pingul me
sipërfaqen e tokës dhe kontribojnë për ventilim e saj. Transpirimi rritet edhe gjatë erërave të forta.

Përveç transpirimit, tek gjethet është karakteristike edhe fenomeni i gutimit ose dalja e ujit në formë
pikash nga buzet e gjetheve. Ndryshe nga pika vesës së ujit fenomeni i gutimet shfaqet në netët e
ngrohta e me lagështi të lartë, kur nuk ka luhatje të theksuara të temperaturave ndërmjet ditës dhe
natës, si dhe në mot me mjegull ose me shi. Në këtë mot transpirimi ështe i vështirë dhe gutimi
siguron një ekuilibër në mes thithjes dhe nxjerrjes së e ujit nga bima duke nxitur rrënjët të thithin
ujë me shpejtësi. Gutimi realizohen përmes hidatodeve ose gojëzave që ndodhen në maje të enëve

73
të ksilemës. Aftësinë e gutimit e takojmë në mjaft bimë të natyrës por edhe në disa bimë të dhomës
ose houseplants si Monstera, Calla, etj. Këto bimë janë barometër për parashikuesit e motit me shi.

Gjethet përveç fotosintezës e transpirimit realizojnë edhe procesin e shkëmbimit të gazrave ose
frymëmarrjen. Ky proces siguron futjen e oksigjenit në gjethe. Ai është i domozdoshëm për
oksidimin e komponimeve organike si dhe për nxjerrjen e dioksid karboni. Frymëmarrja e jashtme
është e ndryshme nga frymëmarrja e indeve. Procesi i thithjes së oksigjenit dhe i nxjerrjes të CO2
quhet frymëmarrje e jashtme dhe realizohet nëpërmjet gojëzave. Intensiteti i frymemarrjes varet
nga përbërja e ajrit. Grimcat e pluhurit, bloza ose çfarëdo substance e depozituar në gjethe pengon
proceset fiziologjike dhe sidomos frymëmarrjen. Bimët konifere janë më pak rezistente ndaj
gazrave të dëmshme ndërsa drurët gjetherënëse dhe shkurret janë më rezistente ndaj tyre.

Bimët kanë ndjeshmeri të ndryshme ndaj gazrave helmues. Këte veçori të bimëve duhet ta kemi
parasyesh kur bëjmë gjelbërimin e qyteteve të mëdha industriale. Në intesitetin e frymëmarrjes të
bimeve ndikojnë shumë faktorë si: temperatura, furnizimi me oksigjen, përmbajtja e lagështires, etj.

Rënia e gjetheve

Rënia e gjetheve është një fenomen biologjik për shkak të funksioneve jetësore të bimëve si dhe
fazave të zhvillimit të tyre. Gjethet e plakura ngadalësojnë proceset e frymëmarrjes dhe të
fotosintezës. Në to dominon procesi i hidrolizës dhe gjethe të tilla janë të destinuara të bien. Gjatë
kësaj periudhe ushqimi mineral dhe organik i depozituar në gjethe del nga ajo dhe depozitohet në
pjesët e tjera të bimës.

Rënia e gjetheve në disa bimë drunore dhe shkurre shoqërohet me një ndryshim të vazhdueshëm të
ngjyrave të tyre. Fillimisht ato marrin ngjyrë të verdhë, rozë, portokalli e deri në të kuqe.
Ndryshimi i ngjyrës tregon se në gjethe së bashku me klorofilen ka edhe pigmente të verdhë ose
ksantofila si dhe pigmente karotene.

Me fillimin e të ftohtit sasia e klorofilit zvoglohet deri sa nuk sintetizohet më. Në këto temperatura
fillon të formohen pigmente me ngjyrë të verdhë në portokalli. Ndërsa gjethet me ngjyrë të kuqe të
ndezur dhe vjollcë përmbajnë pigmente antociane. Ngjyra e tyre varet nga aciditeti i lëngut qelizor.
Në ambientin acid ata janë të kuqe ndërsa në atë alkalin marrin ngjyrë blu. Formimi i antocianeve
nxitet në ato rastet kur në indet e gjetheve ka sasi të madhe përmbajtje sheqeri, temperatura të ulëta
si dhe dritë intensive. Në kohë me shi dominon ngjyra e vjeshtës në të verdhë. Gjethet e verdhat të
bimëve jetojnë më gjatë se gjethet me ngjyrë të kuqe. Gjethet e bimëve të verrit, jargavani, etj., e
mbajnë ngjyrën e gjelbër deri sa vdesin. Disa studiues mendojnë se paraardhësit e këtyre bimëve
kanë qënë bimë gjithmonë të gjelbra.

Rënia e gjetheve është një përshtatje e bimëve ndaj kushteve të ekzistencës së tyre. Ky fenomen
ndodh kur reduktohen orët e ndriçimit të ditës si dhe ulen temperaturat e ajrit dhe të tokës. Rënia e
gjetheve përpara se të fillojë dimri parandalon thatësiren fiziologjike në bimë. Gjethet e mbetura
transpirojnë ujë por në të njejtën kohe rrënja nuk mund të thithi një sasi të mjaftueshme uji. Aftësia
për të renë gjethja është përcaktuar edhe në proceset ciklike fiziologjike. Bimët gjetherënëse kanë
përshtatur një serë kushtesh të favorshme për rritjen dhe rënien e gjetheve.

Rënia e gjetheve ndodh sepse në fund të verës në vendin e lidhjes së bisht të gjethes me kërcellin
formohen qelizat e tapës të cilat ndërpresin komunikimin e këtyre organeve mes tyre. Gjethet e
thara rrezohen nën veprimin e një stresi mekanik ose nga pesha e tyre. Pas renies së gjethes në
vendin e bashkimit të saj me kërcellin mbetet një gjurmë e tapëzuar e cila quhet gjurmë gjethore.

Në varesi të jetëgjatësisë së gjetheve bimet ndahen në dy grupe të mëdha. Në bimë gjetherënëse dhe
gjithmonë të gjelbera. Tek bimët gjetherënëse sythet e rinj japin çdo vit gjethe të reja. Ndërsa bimet

74
gjithmonë të gjelbera kanë gjethe të gjelbera gjatë gjithë vitit. Ato jetojnë me shumë se një vit e
deri në disa vjet pastaj rrezohen dhe në vend të tyre dalin gjethet e reja. Gjethet e reja zhvillohen
ndërmjet gjetheve të vjetra prandaj dhe bima duket me gjelbërim të përjetshëm.

Modifikimet e gjethes. Metamorfozat

Modifikimet, metamorfozat apo ndryshimet nga forma dhe funksionet kryesore të bimëve vërehen
gjerësisht në të gjitha organizmat e gjalla. Ky ndryshim i prek të gjitha organet vegjetative të
bimëve. Modifikimet e gjetheve janë përshtatje ndaj një serë funksionesh të ndryshme.

Gjëmbat përmbushin funksione mbrojtëse ndaj transpirimit dhe nga ngrënjet e kafshëve. Origjina e
gjëmbave është e ndryshme. Ajo mund të përcaktohet nga mënyra e daljes së tyre në kercell. Tek
Berberis vulgaris, Citroideae, etj. gjambat kanë origjinë gjethore. Ato janë të shpërndarë nën gjethe
dhe përfaqësojnë dellëzimin mesor të gjethes së transformuar. Origjinë gjethore kanë edhe gjëmbat
në formë gjilpëre të kaktuseve. Këto modifikime janë karakteristikë e bimëve të habitateve të thatë.
Në këto habitate takohen variacione modifikimesh edhe të pjesëve të së njejtes gjethe. Tek
Astragalus spinosus pjesa e sipërme e boshtit të gjethes së përbërë transformohet në gjëmba, ndërsa
tek akacia e bardhe (Rubinia pseudoacacia) gjëmbat kanë origjinë nga ndajgjethëzat. Tek Carduus
modifikohen në gjëmba vetëm disa pjesë të llapës se gjethes. (Fig. 122)

Fig. 122 Metamorfozat e gjethes, Rubinia pseudoacacia, Cactus sp. Carduus crispus, Berberis vulgaris, Astragalus
spinosus

Kërcejtë e lianave kanë krijuar përshtatje që i ndihmojnë ata të qëndrojnë apo të mbështeten për të
marrë një pozicion të caktuar në hapësirë. Tek bizelja si dhe në disa bimë të tjera një pjesë e gjethes
ose gjethëzat janë transformuar në loze të cilat ndihmojnë në mbështetjen e bimës. Në bimët me
bulb një pjesë e gjetheve janë transformuar në luspa masive për mbajtjen e lëndes rezervë. Për
formimin e bulbit të qepës marrin pjesë gjethet nëntokësore. Madhësia e gjetheve të modifikuara në
bulbe janë të ndryshme. Tek zymbylat dhe tulipani ata janë të gjëra, ndërsa tek zambakët ato janë të
ngushtë. Një nga format me të zakonshme të metamorfozave të bimëve kserofite janë format e
bimeve sukulente ose mishtore si tek Aloe, Crassulaceae, Euphorbiaceae, etj. të cilat janë
përshtatur si mbajtëse të rezervave të ujit. Në disa bimë vërehen ndryshime në ngjyrën e gjetheve.
Ato marrin ngjyra të ndezura, lulet e tyre janë të vogla e me petale të reduktuara. Këto lloj gjethesh
quhen brakte si tek bima zbukuruese Poinsettia (Euphorbia pulcherrima), Salvia, etj.(Fig. 123 )

Fig. 123 Metamorfozat e gjethes, Pisum sativum, Narcis sp., Sedum sp., Poinsettia (Euphorbia pulcherrima; Salvia
horminum

75
Format me interesante të metamorfozave të gjetheve takohen në bimët insektngrënëse dhe në ato
epifite. Bimë insektengrënëse janë përshtatur për të jetuar dhe ushqyer në toka të varfëra, në klimë
me lagështi si dhe me ndriçim të plotë. Ashtu si të gjitha bimët e gjelbra ato janë të afta të kryejnë
procesin e fotosintezës. Duke jetuar pranë ujrave të pastra por me përmbajtje të vogël minerale dhe
kryesisht në toka acide ato janë përshtatur ti marrin mikronutrientët (Cl, Fe, Zn, Mn, B, Cu, N, Mo)
nëpërmjet të ushqyerit me insekte.(Fig. 124)

Fig.124 Insektengrënëse:Pinguicula, Drosera, Saracennia, Utricularia, Nepenthes macrophylla, Dionaea muscipula

Tek bimët epifite krijohen disa mekanizma special që shërbëjnë për grumbullimin dhe thithjen e
lëndëve organike. Disa gjethe vegjetative me të mëdha se të tjerat kthehen në gracka për gjethet e
vjetra, pluhurat, mbeturinat e shpendeve, etj. dhe për formimin e humusit. Me pas në to formohen
disa rrënjë që do të thithin përmbajtjen e grumbulluar të humusit. Bimët epifite takohen shumë në
pyjet tropikale si p.sh. përfaqësues të Orchidaceae, Bromeliaceae, Pteridophyta, etj. (Fig.125)

Fig.125 Bimë epifite. 1- Platycerium superbum (Pteridophyta);2-Neoregilia sp.( Bromeliaceae);3- Dendrobium sp.
( Orchidaceae)

KREU VI. ORGANET RIPRODHUESE TË BIMËVE ME LULE

Lulja, pjesë e saj

Lulja përfaqëson nivelin më të lartë të evolucionit të riprodhimit seksual në botën e bimëve.

Produkti i transformimit të saj janë fara dhe fruti. Lulja në vetvete është një sistem i përbërë i disa
organeve të bimës. Funksionet e lules janë të ndryshme. Në fazat e ndryshme të zhvillimit të saj
formohen mikrosporet dhe megasporet ose makrosporet. Lulja është vendi ku ndodh fenomeni i
pjalmimit, i pllenimit, formimi i embrionit, i farës dhe i frutit. Sipas koncepteve moderne, lulja
është një kërcell në miniaturë dhe me rritje të kufizuar.

Lulja e ndalon rritjen e majës së kërcellit ose të degëzave anësore. Pjesa e kërcellit nën lule quhet
bishti i lules. Ai mund të ketë madhësi të ndryshme ose edhe mund të mungojë. Bishti i lules
vazhdon me shtratin lulorë. Forma e shtratit lulorë është e shumëllojshme: e zgjatur tek Geum sp.,
konvekse tek Ranunculus sp., i sheshtë tek kamomili (Matricaria), konkave si tek Rosa. (Fig.126)

76
Fig. 126 Lulja. Ndërtimi i shtratit të lules së rregullt dyseksore; A. I sheshtë, B – Konkave; C- Konkave me shtratin e
vezores të zgjatur, D- Konvekse

Në buzët e shtratit lulor vendosen të gjitha pjesët e lules si: Sepalet ose nënpetlat, petalet ose petlat,
androecium (androceu) ose tërësia e organeve mashkullore të lules dhe gynoecium (ginoceu) ose
tërësia e organeve femërore të lules. Androecium përfaqëson tërësinë e thekeve të një luleje.
Gynoecium është tërësia e organeve femërore të lules. Nëse do të marrim një nga anëtarët e tërësisë
së gynoeciumit atëherë flasim për pistil. Pistili përbëhet nga vezorja, shtyllëza dhe kreza. Ai
përfaqëson gjethet e transformuara në të cilat formohen ovulat dhe quhen karpela. Lulet mund të
jenë dyseksore (hermafrodite ose bisexuale), mashkullore (staminate) dhe femrore (carpellate ose
pistillate). Tërësia e sepaleve dhe petaleve të një luleje përbën rrethlulen ose perianthin. (Fig. 127)

Fig. 127 A; C- Ndërtimi i lules së rregullt dyseksore; B – Lule femër (karpelate-carpellate); D- Lule mashkull
(staminate)

Tërësia e sepale ose e nënpetlave të një luleje quhet kupë (calyx). Kupa përgjithësisht ka ngjyrë të
gjelbër. Funksioni kryesor i saj është mbrojtës. Ky funksion dallohet qartë sidomos në sythet lulorë
të hapura ku kupa mbështjell dhe mbron zhvillimin e pjesëve të tjera të lules si petale, thekët, dhe
pistili.

Sepalet ose nënpetlat kanë origjinë gjethore. Struktura e ndërtimit anatomik të sepaleve është e
ngjashme me gjethen. Ajo rrethohet nga epiderma e sipërme ose e brendshme dhe epiderma e
poshtme ose e jashtëme. Epiderma në mjaft raste shoqërohet me qime të thjeshta ose gjendrore si
dhe me gojëza. Ndërmjet këtyre epidermave ndodhet parekima asimiluese ose klorenkima. Ajo
është e padiferencuar dhe përshkohet nga një tufë përçuese qendrore. Kupa merr pjesë aktive në
procesin e fotosintezës. Por në mjaft raste sepalet mund të marrin ngjyra të tjera dhe mund të lozin
edhe rolin e petaleve.

Në rastin kur sepalet dhe petalet kanë të njejten ngjyrë quhen tepale. Sepalet e një luleje mund të
kenë madhësi të njejtë ose të ndryshme. Në rastin kur kanë madhësi të njejtë ato marrin pjesë në
formimin e lules së rregullt ose aktinomorfe. Në rastin kur kanë madhësi të ndryshme ato marrin
pjesë në formimin e lules së çrregullt ose zigomorfe.

Antarët e kupës kanë numër konstant jo vetëm për llojin por edhe për gjininë dhe nganjëherë për
familjen. Ato mund të jenë të ndara ose të bashkuara. Kur kupa ka sepale të ndara quhet
dialisepale, ndërsa në rastet kur sepalet e një luleje janë të bashkuara pjesërisht ose plotësisht kupa
quhet gamosepale. (Fig. 128)

77
Fig. 128 Ndërtimi kupës në lulen e rregullt. A- Gamosepale. B- Dialisepale. C– Ndërtimi anatomik i nënpetles (sepalit)

Petalet vendosen me në brendësi të shtratit lulor duke i lënë sepalet për nga jashtë. Tërësia e
petaleve të një luleje quhet kurorë (corolla). Petalet luajnë një rol të rëndësishëm në pjalmimin me
insekte. Origjina e pataleve është e ndryshme. Ato mund të kenë origjinë nga thekët si në rastin e
zambakut të ujit dhe trandafilit ose nga sepalet si tek lule bozhuri. Dimensionet, struktura, ngjyra e
petaleve, etj. janë shumë të larmishme në bimë. Ato janë në varësi të biologjisë së pllenimit dhe
kushteve ekologjike në të cilën rritet bima. Ngjyrat e petaleve varen nga sasia e kromoplasteve si në
rastin e Ranunculaceae ose nga llojshmeria e pigmenteve në lëngun qelizor. Në varësi të aciditetit
të lengut qelizor ngjyra e petaleve mund të ndryshojë ndonjëherë edhe brenda së njejtës ditë. Petalet
e bimës zbukuruese Hibiscus mutabilis në mëngjez kanë ngjyrë të bardhë, mbasdite ato bëhen rozë
e zbehtë dhe në mbrëmje marrin ngjyrë trandafili të shndriteshme. Tek disa Myosotis në kohen e
hapjes së gonxheve petalet kanë ngjyrë trëndafili por me pas bëhen përfundimisht blu të ndritshme.
(Fig. 129) Petalet e qershive, mollëve, zambakëve të ujit, etj., kanë ngyrë të bardhë për arësye të
mungesës së pigmenteve në lëngun qelizor si dhe të pranisë se flluskave të ajrit nën epidermën e
petaleve. Kurorat e lules jnaë të shumëllojshme. Ato ndryshojnë në ngjyra, në intensitetin e ngjyrës,
në numrin e petaleve dhe në mënyrën e vendosjes së tyre në shtratin lulor. Kurora e lules është
tiparë i rëndësishëm për individualizimin dhe përcaktimin e specieve.

Fig. 129 Ndryshimi i ngjyrës tek petalet e A- Hibiscus mutabilis. B- Myosotis

Në disa bimë petalet mund të mungojnë. Lule të tilla quhen apetale ose pa petale. Ato janë të
karakteristike e bimëve aerofile (që pjalmohen me anë të erës) por edhe e lulesave të disa bimëve
Asteraceae (Compositae), etj. Në bimët ku petalet janë të pranishme ato formojnë kurora të
shumëllojshme. Nëse petalet e një luleje janë të gjitha me madhësi të barabarta atëherë lulja quhet e
rregullt ose aktinomorfe. Nëse petalet e kurorës kanë madhësi të ndryshme atëherë ajo quhet lule e
çrregullt ose zigomorfe. Nëse petalet e kurorës janë të veçuara nga njera tjetra atëherë lulja quhet
dialipetale. Nëse petalet e kurorës janë të bashkuara pjesërisht ose plotësisht atëherë lulja quhet
gamopetale ose simpetale. (Fig. 130)

78
Tërësia e kupës dhe kurorës së një luleje formon perianthin ose rrethlulen. Perianthi i një lule
mund të jetë me ngjyra të kuqe, të verdha, lejla, etj., ose edhe me ngjyrë të gjelber. Në mjaft bimë
entomofile (që pjalmohen me insekte) njeri nga petalet e kurorës mund të zgjatet nga poshtë dhe të
marri formën e një xhepi. Ky zgjatim quhet shpor dhe shërben si një vend për grumbullimin e
nektarit. Lulet që e formojnë atë quhen lule me shpor. Format e kurorës së lules marrin pjesë edhe
në klasifikimin e bimëve. Në varësi të formave që ato marrin familjet bimore klasifikohen: në
kurore kryqore, buzore, fluturore, këmbanore, tubulare, gypore, në formë disku, rotullore, etj. (Fig.
130) Numri i sepaleve dhe petaleve në një lule mund të jetë i barabartë ose i ndryshëm.

Fig. 130 Tipet e kurorave aktinomorfe dhe zigomorfe

Androecium (androceu) quhet tërësia e organeve mashkullore të një luleje. Njeri nga antarët
mashkull të lules quhet thek. Në thekë formohen kokrrat e pjalmit ose poleni. Theku përbëhet nga
filli, antera e cila zakonisht është e ndarë në dy pjesë si dhe indi që bashkon anterën me fillin i cili
quhet bashkëlidhësi. Në secilën gjysmë të anterës ndodhen dy mikrosporengje që me pas do të
transformohen në dy kthinat ose në qeskat pjalmore . Ato mund të jenë të ndara ose të bashkuara.
Filli mund të lidhet me anterën në bazën e saj. Në këtë rast theku quhet bazifiks. Nëse ai lidhet në
mesin e anterës quhet medifikse ose dorzifiks. Në rastet kur lidhja e fillit me anterën bëhet pranë
majes së anterës quhet adnante, etj. (Fig. 131). Indi bashkëlidhes në mjaft raste zhvillohet shumë
dhe i jep thekëve forma të ndryshme.

Fig. 131 Ndërtimi i thekut dhe format e lidhjes së anteres me fillin.

Numri i thekëve dhe organizimi i tyre në lule është i ndryshëm në bimë. Llojet e thekeve në bimë të
ndryshme janë të shumëllojshme si në formën e anteres, të fillit ashtu dhe të bashkëlidhesit. Numri i
thekëve mund të jetë i barabartë me numrin e petaleve ose të perianthit si tek Fam. Liliaceae. Në
lulet e zhabinës, trëndafilit, dardhës, dafinës numri i thekeve është dy apo më shumë herë më i
madh se numri i petaleve. Në lulet e disa bimëve thekët janë në numër më të vogël se petalet. Bimët
e Cina latifolia dhe Canna kanë vetëm një thek. Ndërsa tek jargavani, Anthoxanthum odoratum, etj.
janë dy theke.

Thekët mund të vendosen në shtratin lulor në formë spiralore si tek manjola dhe zhabina. Ato
mund të vendosen në lule në formën e një ose me shumë rrathëve ose qerthullore si tek tulipani,
zambaku, dafina. Forma dhe gatësia e thekëve është e shumëllojshme. Në disa bimë thekët mund të
jenë në madhesi të ndryshme edhe brenda të njejtës lule. Familja Lamiaceae ose Labiatae zakonisht

79
ka katër thekë dy nga të cilët janë më të gjata se dy të tjeret. Këto thekë përbëjnë androceun i cili
quhet didynamous(lat. Di-dy dhe Greq. dynamus – fuqi, dinamik, energji). Thekët në shtratin lulor
mund të qendrojnë të pavarur nga njeri tjetri ose mund të bashkohen së bashku në grupe. Për të
shprehur këtë tiparë të thekeve përdoret termi adelphos -vëllezër. Nëse të gjitha theket bashkohen
në bazë në një grup të vetëm quhen monodelphous (mono-një dhe adelphos - vëllezër). Nëse thekët
bashkohen në dy grupe quhen diadelphous, nëse bashkohen në me shumë se dy grupe quhen
polyadelphous. Nëse të gjithë thekët e një lule bashkohen vetëm në zonën e anterave në një grup të
vetëm atëherë ato quhen syngenesious ose synandrous (të ngjitur).(shih Fig.132).

Fig. 132 Tipet e thekeve; 1. Monadelphous, 2. Diadelphous, 3. Didynamous, 4.Tetradynamous, 5. Polyadelphous,

6.Syngenesious (Synandrous)

Carl Linnaeus (1707-1778), babai i taksonomise, përdori për herë të parë emertimin binomar (emër
dhe mbiemër). Duke u bazuar në mënyrën e organizimit të androceut në shtratin lulor ai i klasifikoi
bimët në një system dhe i kategorizoi ato në 23 ndarje. Në ndarjen e 24 përfshinte bimët
Cryptogame (me gami të fshehur). Pavarësisht se ky system klasifikimi artificial ka ndryshuar,
terminologjia e tij është në përdorim edhe sot. (shih. Fig. 133)

Fig. 133. Sistemi i klasifikimit të Lineut: 1.Monandria - Një burri në martesë; 2. Diandria - Dy burrat në të njëjtën
martesë; 3.Triandria - Tre burrat në të njëjtën martesë; 4.Tetrandria - Kater burrat në të njëjtën martesë; 5.Pentandria -
Pese burrat në të njëjtën martesë; 6. Hexandria - Gjashte burrat në të njëjtën martesë:7. Heptandria - Shtatë burrat në të
njëjtën martesë: 8. Octandria - Tetë burra në të njëjtën martesë; 9. Enneandria - Nentë burrat në të njëjtën martesë: 10.
Decandria - Dhjetë burrat në të njëjtën martesë; 11. Dodecandria - Dymbëdhjetë burrat në të njëjtën martesë: 12.
Icosandria - Në përgjithësi njëzet burrat, shpesh më shumë: 13. Polyandria - Njëzet meshkujt ose më shumë në të
njëjtën martesë; 14. Didynamia - Katër burrat, dy me shtatlartë se dy të tjerët; 15. Tetradynamia - Më shumë se katër
burrat, dy më të shkurtër se të tjerët; 16. Monadelphia - Burra, si vëllezër, që lindin nga një bazë e përbashkët; 17.
Diadelphia - Bashkëshortët lindin nga dy baza, sikur nga dy nënat; 18.Polyadelphia - Bashkëshortët lindin nga më
shumë se dy nënave; 18.Syngenesia - Burrat u bashkuan së bashku në krye; 19. Gynandria - Bashkëshortët dhe
bashkëshortet në rritje së bashku; 20. Diclinous (burri dhe gruaja kanë shtretër të veçanta) [lulet të veçanta mashkull
dhe të veçanta femër]; 21. Monoecia - Bashkëshortët jetojnë me gratë e tyre në të njëjtën shtëpi, por kanë shtretër të
ndryshme; 22. Dioecia - Bashkëshortët dhe bashkëshortet kanë shtëpi të ndryshme; 23. Polygamia - Bashkëshortët
jetojnë me bashkëshortet në një shtrat; 24. Cryptogamia – martesë (gami) e fshehur.

80
Gynoecium (ginoceu) përfaqëson tërësinë e organeve femërore të një luleje dhe ndodhet në qendër
të saj. Funksioni i saj është formimi i ovulave. Organi femër i lules i kësaj tërësie quhet pistil. Ai ka
origjinë gjethore. Pistili formohet nga gjethe të palosura në vetvete të cilat quhen karpela. Në buzët
e karpelave formohen ovulat. Pistili përbëhet nga vezorja, shtyllëza dhe kreza. Në përbërjen e
pistilit mund të marrin pjesë një ose me shumë karpela. (Fig. 134)

Fig. 134 Origjina e formimi të pistilit njëkarpelor dhe trekarpelor

Kreza e pistilit (lat. stigma) është e përbëre nga një sipërfaqe e specializuar për kapjen e polenit.
Ajo zakonisht vendoset në maje të shtyllëzës por në disa bimë mund të jetë anësore ose e tërthortë.
Kreza mund të jetë e plotë (e thjeshtë) ose me lobe, e deri e ndarë, etj. Morfologjia e krezës është në
varësi të llojit të bimës si dhe mënyrës së pjalmimit të lules. Funksioni i krezës është të pranojë
kokrrën e pjalmit, ta ushqejë atë, të lejojë mbirjen si dhe rritjen e gypit pjalmor. Kreza merr pjesë
në rregullimin e metabolizmit të lules. Aktiviteti fiziologjik i bimës ndikon në formimin e krezave
me sipërfaqe e lagësht ose të thatë. Shtresat qelizore të sipëfaqes së krezës marrin pjesë në mbirjen
e kokrrave të pjalmi. Kreza rregullon balancin e vet ozmotik dhe si rezultat arrihet furnizimi i
bollshëm me ujë i sipërfaqes së saj. Por gjendja fiziologjike e krezës varet edhe nga ndikimi i
faktorëve ekologjik. Disa nga këto faktorë mund ta vonojnë mbirjen e pjalmit mbi krezën e pistilit.
Vonesat në mbirjrn e pjalmeve sjellin vonesa në procesin e pllenimit dhe në disa raste ky proces
dështon. Kreza e zhvillon aktivitetin e saj për një periudhe të gjatë kohore. Gjatë kësaj periudhe
bimët rrisin aktivitetin fiziologjik dhe mbajnë në gjendje të mirë krezen që të ruaje funksionet e
saja. Ajo duhet të kontrollojë dhe të marrë sinjale apo stimujt e kokrrave të pjalmit dhe të ngacmojë
zhvillimin e pjalmeve të duhura.

Bazuar në morfologjinë e sipërfaqjes së krezës, në mënyrën e organizimit të grupimeve të qelizave

sekretore dhe nga sasia e sekrecioneve të tyre ato ndahen në dy kategori kryesore; Kreza me
sekrecione të mëdha – kreza të lagështa dhe me sekrecione të kufizuara – kreza me sipërfaqe të
thata. Krezat e lëngshme prondisin sasi të madhe substancash lipofile, polisaharide dhe sasi të
vogla polifenolesh, taninash dhe flavonoidesh. Disa lloje krezash prondisin sasi me të vogël të
këtyre produkteve prandaj dhe quhen kreza të thata. Në këto kreza ndodhen disa zona të mbuluara
me pllaka proteinike. Në varësi të produkteve të pronditjes në krezë krijohet një (ph) i caktuar.
Madhësitë e krezave janë të ndryshme në bimë. Ato janë në korelacion me madhësinë e kokrrës së
pjalmit. Me rënjen kokrrave të pjalmit mbi krezen e pistilit, buzët, degët apo lobet e saj fryhen dhe
rrisin sasinë e stimulanteve mbirës të pjalmit. Njëkohësisht edhe kokrra e pjalmit mbajnë në
sipërfaqen e vet disa substanca stimulative aktive të cilat ndikojnë në ngacmimin e krezës.
Shpejtësia e ngacmimit të njohjes polen – krezë në një masë të madhe varet edhe nga raporti i
përshkueshmërisë së ujit në membranat qelizave të tyre. (Fig. 135)

Fig. 135 Skema e ngacmimit polen-krezë tek bima Impatiens glandulifera

81
Në sipërfaqen e krezës ka një ose disa grupe qelizash pronditëse ose gjendrore të cilat kufizohen
nga zona me grupe qelizash jo gjëndrore. Pikërisht në këto zona me qeliza jo gjendrore bëhet edhe
zhvillimi dhe depërtimi i gypit pjalmor për në shtyllëz e më pas në vezore. Në krezat e thata ka
edhe zona të vogla kutikulare të krijuara nga depozitimet proteinike. Të gjitha këto organizime të
sipërfaqes së krezës e bëjnë atë me zbukurime skulpturore dhe veçori morfologjike specifike për
grupe të ndryshme bimore. Zbukurimet skulpturore të krezës mund të jenë nga forma gungëzash e
deri në forma qimesh.

Shtyllëzat e pistileve janë të shumëllojshme. Funksioni, struktura anatomike dhe morfologjike e

shtyllëzave është përshtatur ndaj agjentëve pjalmues dhe mënyrës së pllënimit. Shtyllëza përbëhet
nga një ind parenkimatik i rrethuar me epidermë me origjinë karpelore. Zhvillimi i saj varet nga
lloji i bimës, kushtet ekologjike në të cilën ajo jeton si dhe rolin që ajo ka për të ndihmuar kontaktin
polen – krezë. Shtyllëzat mund të jenë të ndara ose të bashkuara. Ato mund të kenë gjatësi të madhe
ose të vogël. Shtyllëzat në lulet e disa bimëve edhe mund të mungojnë si në rastin e lulekuqes.
Pistil i formuar vetëm nga një karpel quhet pistil i thjeshtë. Nëse në formimin e pistilit marrin pjesë
dy ose më shumë karpela atëhere ai quhet pistil i përbërë.

Ginoceu i cili ka vetëm një pistil të përbërë nga një karpel quhet monokarpik. Ginoceu i përbërë
nga disa pistile njëkarpelore që qendrojnë të lira ndërmjet tyre quhet ginoceum apocarpe. Gjatë
evolucionit të lules janë krijuar bashkime në nivele të ndryshme ndërmjet karpelave. Këto
bashkime karpelash formojnë ginoceum sincarp ose cenocarp. (Fig 136)

Fig. 136 Evolucioni i pistilit nga apocarp në sincarp. 1. Monocarp. 2. Apocarp. 3-5. Cenocarp. (3. Sincarp. 4. Lisocarp.
5. Paracarp)

Karpelat sincarpe mund të bashkohen pjesërisht vetëm në zonën e vezoreve ose mund të
bashkohen plotësisht si në vezore, në shtyllëz ashtu dhe në krezë. Në rastin kur gjinoceu përbëhet
nga një pistil me disa karpela të bashkuara atëherë quhet ginoce sincarp njëpistilor dhe
shumëkarpelor. (Fig 137)

Fig. 137 A, B, C- Pistili sincarpik - trekarpelor; D, F, E- Pistili apocarpik - njekarpelore; H- Pistili i Lulekuqes.

Gjatë zhvillimit të mëtejshëm të lules vezorja kthehet në frut ndërsa ovuli në farë. Numri i foleve
apo i kthinave në vezore varet nga numri i karpelave që formojnë vezoren. Në varësi të numrit të
tyre vezorja mund të jetë njekthinore, dykthinore, shumëkthinore. Mënyra e bashkimit të karpelave
në vezore ndikon edhe në pozicionin e vendosjes së ovuleve në të. Vendi i daljes së ovulave në

82
karpel quhet placentë. Tipet e placentacioneve në bimë janë të ndryshme. Ato janë të dallueshme
qartë edhe tek një sërë frutash. Nëse ovulat vendosen në buzët e bashkimit të karpelave atëherë
quhet placentacion marginal.Nëse ovulat vendosen në formë boshtorë atëherë quhet placentacion
axile. Nëse ovulat vendosen në mënyrë anësorë quhet placentacion parietael. Nëse ovulat vendosen
në qendër quhet placentacion central, etj. (Fig. 138)

Fig. 138 Tipet me kryesore të placentacioneve në bimët Angiospermae

Gjatë procesit të evolucionit të lules ndodh jo vetëm bashkimi i karpelave në një vezore por edhe i
vendodhjes së vezores me pjesët e tjera të lules. Pozicioni i vezores në shtratin lulor është i
ndryshëm në bimë. Vezoret mund të vendosen më lart se pjesët e tjera të lules, në të njejtin nivel
me to ose me poshtë tyre. Kur vezoret vendosen mbi nivelin e bashkimit të pjesëve të lules me
shtratin lulor atëherë flasim për vezore të sipërme ose të mbitëshme dhe quhen lule Hypogynous.
Kur vezorja në raport me pjesët e tjera të lules qendron në mesin e nivelit të bashkimit atëhere
quhet vezore e mesme ose gjysem e poshtme ndërsa lulja quhet Perigynous. Nëse vezorja në raport
me pjesët e tjera të lules qëndron poshtë vivelit të bashkimit atëherë quhet vezore e poshtme ndërsa
lulja quhet Epigynous. Në këtë tip luleje kemi një shkrirje të shtratit lulor me vezoren si p.sh. tek
trandafili i egër (Rosa canina). (Fig.139)

Fig. 139 Tipet e luleve sipas pozicionit të vezores në shtratin lulor. A. Lule Hypogynous- vezore e sipërme. B. C. Lule
Perigynous - vezore e mesme. D. Lule Epigynous - vezore e poshtme.

Në bazën e thekeve të mjaft luleve zhvillohen grupe qelizash të cilat prodhojnë nektar. Qeliza të
tilla quhen nektarorë lulore. Nektari përbëhet nga sheqerna të ndryshëm, aminoacide, proteina,
vitamina, dhe komponimet e tjera organike e inorganike. Nektari në lule mund të jetë në sasi nga
gjurmë deri në 10 miligram. Një lloj manaferre (Rubus arcticus) përmban deri 90 ml nektar.
Përqendrimi i sheqerit në nektar luhatet nga 30-60%. Përqendrimi më i lartë me sheqerna takohet
në lulet e rrushit të zi pa fara, tërfilit, veronikës, etj. Sasia e nektarit varion jo vetem në specie të
ndryshme por edhe tek i njejta specie bimore ajo ndryshon gjatë orëve të dites. Sasia e nektarit në
lule rritet me rritjen e aktivitetit të insekteve pjalmues. Roli i tij është tërheqja e insekteve
pjalmuese në drejtim të lules. Nektarorët janë të ndryshem në forma dhe në mënyrën e vendosjes së
tyre në bimë. Përveç nektarorëve lulore ka edhe nektarorë jashtë lulor. Nektarorët jashtë lulorë
vendosen në bishtin e lules, në gjethe por edhe në bishtin i gjethes si në rastin e lule sahatit
(Passiflora caerulea). Funksioni i tyre është i njejtë me atë të nektarorëve të lulorë.

83
Shumëllojshmëria e luleve. Formula e lules

Lulet të cilat i kanë organet mashkullore dhe femërore në të njejtin shtrat lulor quhen dyseksore ose
monoecious. Nëse lulet në shtratin lulor mbajnë vetëm një nga organet riprodhuese atëherë quhen
njëseksore ose dioecious. Llogaritet se rreth 75% e specieve të farëveshurave përmbajnë në të
njejtën bimë si thekët ashtu dhe pistilin, 25% e tyre kanë lule vetëm me thekë ose vetem me pistil.
Lulet njëseksore që kanë vetëm thekë quhen lule mashkullore ose staminate, ndërsa lulet që mbajnë
vetëm pistilin quhen lule femërore ose pistilate.

Në natyrë takojmë mjaft bimë që në të njejtin ekzemplar lulet thekore zhvillohen veçmas nga lulet
pistilore si p.sh. misri, mështekna, dushqet, etj., bimë të tilla quhen monoecious. Bimët të cilat i
kanë formuar lulet pistilore dhe lulet thekore në ekzemplar të ndryshme quhen dioecious si tek
kërpi, plepi, etj. Nëse në të njejten bimë do të zhvillohen njëkohësisht si lulet njëseksore ashtu dhe
lulet dyseksore atëhere këto bimë quhen poligame si tek Familja Asteraceae.

Lulet klasifikohen edhe sipas boshteve të simetrisë që ato mund të mbajnë. Nëse në lule kalon me
shumë se një bosht simetrie atëherë quhen lule të rregullta ose aktinomorfe si tek karafili, tulipani,
aguliçe,etj.) (Fig. 140).

Fig. 140 Format e kurores aktinomorfe: A - Nicotiana tabacum; B - Convolvulus; C - Syringa; D -Tulipia; E –Rosa
F. Prunus. Lule aktinomorfe gamopetale (A, B, C,) Lule aktinomorfe dialipetale (D, E, F)

Nëse në lule kalon vetëm një bosht simetrisë atëherë quhen lulet zigomorfe ose të çrregullta si tek
sherebela (Salvia), etj. (Fig. 141).

Fig. 141 Format e kurorës zigomorfe; A. Viola. B. Salvia, C. Scorzonera, D. Ophrys. E. Pinguicula. F. Linaria;

Në lulet e bimëve të Aesculus, Canna, Valeriana, etj. nuk mund të kalojnë asnjë bosht simetrie.
Lule të tilla quhen asimetrike ( Fig. 142).

Fig. 142 Format e lules sipas boshteve të simetrisë: A - aktinomorfe; B - zigomorfe; C - asimetrike

Struktura e luleve shoqërohet me karakteristikat e pranisë, mungesës dhe vendndodhjes së pjesëve

të ndryshme të saj. Për ti paraqitur karakteristikat e lules në formë të shkurtuar përdoren germa dhe
numra të cilat formojnë formulën e lules. Ajo prezanton me anën e inicialeve apo shenjave

84
konvencionale sasinë dhe mënyrën e organizimit të pjesëve të një luleje. Inicialet që përdoren në
formulen e lules janë: K (calyx - kupa), C (Corolla - kurora), A (androeceum), G (gynoeceum), P
(perigonium- perianthi), shenjat (*) tregon lule aktinomorfe, shenja (↑) tregon lule zigomorfe, nëse
lulja është hermafrodite përdoret shenja ( ), lulja mashkullore shenohet (♂), lulja femërore
shenohet (♀). Numri i anëtarëve të lules shprehet me numra. Nëse numri i anëtarëve të lule është i
madh se 10 ose i papërcaktuar atëherë përdorim shenjën (∞). Në rastin kur anëtarët e lules janë të
bashkuara përdorim shenjën ( ). Nëse anëtarët e të njëjtin emërtim të një lule nuk janë të vendosura
në një qerthur por në disa qerthuj atëherë midis numrave vendosim shenjën (+) p.sh. A4+2.

Formula e lules na lejon të tregojmë pozicionin e vezores në të. Nëse vezorja është e nëntëshme
atëherë mbi numrin që tregon sasine e vezoreve ose karpelave vendoset shenja (–). Nesë vezorja
eshte e sipërme ose e mbitëshme vizen (-) e vendosim poshte numrit. Përveç formulës së lules
përdoret edhe skicimi i pozicionit të vendosjes së pjesëve të saj e cila quhet diagrama e lules. (shih
Fig. 143).

Fig. 143 Paraqitje e ndërtimit të lules me ndihmen e diagramës dhe formulës: A - Pamje e prerjes tërthore të një lule; B
- Diagrama dhe formula e lules; 1 – boshti i lules; 2 – Ndajgjethëza 3- Sepale; 4 - petale; 5 - theket (androecium); 6 -
karpela (gynoecium); 7 - gjethe

Formimi i mikrosporeve, megasporeve dhe mbirja e kokrrës së pjalmit

Mikrosporet formohen në kthinat e anterës së thekut ose në mikrosporang. Antera në fazat e

hershëme të zhvillimit rrethohet me një epidermë një shtresore dhe me në brendësi të saj ndodhen
disa shtresa parenkimatike. Gjatë zhvillimit të mëtejshëm të saj formohen katër lobe. Gjatë kësaj
kohe nga qelizat parenkimatike në kontakt me epidermën zhvillohet një shtresë me qeliza me parete
të trashura e cila quhet endotec. Madhësia e qelizave dhe trashja e pareteve qelizorë të saj në zona
të ndryshme të anterës është e ndryshme. Funksioni i endotecit është mbrojtja mekanike e anterës.
Mbas formimit të kokrrave të pjalmit endoteci ndihmon në çarjen e anterës dhe në shpërndarjen e
kokrrave të pjalmit jashtë saj. (Fig. 144)

Grupe qelizash parenkimatike të secilit nga lobet e anterës në simetri dy nga dy rifitojnë aftësinë
për tu ndarë. Këto qeliza quhen iniciale ose qeliza arkeospore (ind sporformues, mikrosporocist).
Por edhe grupet e qelizave ndërmjet endotecit dhe qelizave arkeospore fillojnë të diferencohen. Në
këto grupime bëjnë pjesë qelizat e tapetumit dhe të shtresës së ndërmjetme. Qelizat që ndodhen në
kontakt me qelizat arkeospore fillojnë të zmadhohen shumë. Ato kanë parete shumë të holla, mund
të mbajnë me shumë se një bërthamë dhe mbushen me lëndë rezervë. Këto qeliza quhen tapetum
dhe kanë funksion ushqyes për mikrosporet që do të formohen nga qelizat arkeospore.

Qelizat e tapetumit i ushqejnë mikrosporet me përmbajtjen e lëndëve që kanë rezervuar në dy

mënyra. Nëse qelizat e tapetumit e furnizojnë kthinën e anteres në formën e pikave atëherë ky
tapetum quhet sekretor. Nësë qelizat e tapetumit e nxjerrin përmbajtjen e tyre duke i çarë paretet
atëherë quhet tapetum plasmidial. Ndërmjet tapetumit dhe endotecit ndodhen grupe qelizash

85
parenkimatike të cilat mund të marrin funksione të ndryshme. Ato zevendsojnë qelizat e tapetumit
ose të endotecit në rastet kur dëmtohen. Këto grupe qelizash quhen të ndërmjetme. (Fig. 144)

Fig. 144 Prerja tërthore e anterës në stade të ndryshme të zhvillimit

Qelizat iniciale ose sporformues (arkeospore, mikrosporociste) ndahen me reduktim kromatik dhe
formojnë katër qeliza haploide ose tetraspore. Secili nga anëtaret e tetrasporit quhet mikrospor.
Mënyra ndarjes dhe e vendosjes së mikrosporeve në tetrade është shumë e ndryshme në bimë. Në
varësi të mënyrave të ndarjeve formohen lloje të ndyshme tetradesh e si rredhojë formohen edhe
pjalme të ndryshme. (Fig. 145)

Fig. 145. Skema e formimit të tetradeve tetragonal, tetraedrik dhe llojet e tetradeve

Nëse mikrosporet shkëputen nga tetraspori atëhere do të formohen kokrra pjalmi të thjeshta ose
monade. Nëse ato qendrojnë së bashku në tetrad do të formojnë kokrrat e pjalmit të përbëra ose
tetrade si p.sh tek Fam. Ericaceae. Nëse në formimin e një kokrre pjalmi të përbërë marrin pjësë
me shumë se një tetrad atëherë formohen kokrra pjalmi poliade si tek Fam. Orcchidaceae.
Mikrosporet e tetradit notojnë në lëndën ushqyese të tapetumit, e thithin atë dhe fillojnë të rriten e
të tranformohen në kokërr pjalmi. (Fig.146).

Fig. 146 Prerja terthore e anterës në stadin e tetrasporeve dhe të kokrrave të pjalmit: 1 - Tufa përçuese; 2 – parenkima
(ind lidhës); 3 - epidermë; 4 – endoteci (ind makanik); 5 - Shtresa e ndërmjetme; 6 - tapetumi; 7 – kthina (qeska
pjalmore); 8 - tetradet e mikrosporeve; 9 – Kokrra pjalmi

86
Kokrra e pjalmit përfaqëson gametofitin mashkull. Fillimisht në shtresen e jashtëme të mikrosporit
depozitohen lëndë karatenoide të cilat i ndihmojnë mikrosporet e tetradit të shkeputen nga njeri
tjetri dhe të dalin të lira në lëngun ushqyes të tapetumit. Mikrosporet thithin ushqimin dhe rrisin
përmasat e tyre. Në të njejtën kohe ato fillojnë të depozitojnë nga jashtë një shtresë mbrojtëse e cila
quhet ekzinë. Ekzina është përbërje disa shtresore e sporopoleninit. Ajo është shumë e rezistente
ndaj zjerjes në acide dhe baza deri në temperaturën 300°C. Ajo formon një skulpturë me zbukurime
të ndryshme në formën e gjëmbave, bakulave, gungëzave, rrejtëzave, etj., dhe ruhet në depozitimet
gjeologjike për miliona vjet. Mënyra e organizimit të ekzinës është një tipar i rëndësishëm
taksonomik për kokrrat e pjalmit. Gjatë rrugës së transformimit të mikrosporit në kokërr pjalmi,
poshtë shtresës së ekzinës fillon të depozitohet një shtresë higrofite e paqëndrueshme ndaj
reaksioneve kimike e cila quhet intina. Shtresat e ekzinës dhe intinës të kokrrës së pjalmit nuk kanë
të njejtën origjinë dhe trashësi. (Fig.147).

Fig. 147. Shtresat mbrojtëse të ekzinës dhe tipet e zbukurimeve skulpturore të saj.

Ekzina në disa zona të kokrrës së pjalmit mund të jetë me e hollë ose edhe mund të mungojë. Kjo
zonë ka forma të ndryshme dhe quhet aperturë. Forma e apërturës mund të jenë rrethore dhe quhen
pore ose mund të jenë gjatësore dhe quhen brazda. Pori ose brazda është vendi ku do të bëhët
mbirja e pjalmit, në këtë zonë shtresa e intinës zakonisht është me e trashë. Numri i poreve dhe i
brazdave në kokrrat e ndryshme të pjalmit mund të jetë një ose disa. Mënyra e organizimit të
poreve dhe brazdave, numri, mënyra e vendosjes, forma e buzeve, etj., janë tipare të rëndësishme
taksonomike për bimën. (Fig.148).

Fig. 148 Tipet e aperturës së kokrrave të pjalmit

Mikrosporet duke u ushqyer nga tapetumi rriten dhe kthehen në kokrra pjalmi. Bërthama haploide e
mikrosporit gjatë rrugës së transformimit për në kokërr pjalmi ndahet në dy, (rrallë në tre) bërthama
të pabarabarta në madhësi. Bërthama e vogël quhet bërthama vegjetative dhe përgjigjet për
formimin e gypit pjalmor të kokrrës së pjalmit. Bërthama e madhe quhet riprodhuese. Bërthama

87
riprodhuese ndahet në dy bërthama të cilat me vonë do të transformohen në dy qeliza seksuale
mashkullore ose gametë të cilat quhen anterozoide. (Fig. 149)

Fig. 149 Kokrra pjalmi të ndryshme, mbirja e tij, rritja e gypit pjalmor

Kokrra e pjalmit e formon gypin pjalmor mbi krezen e pistilit. Për mbirjen e kokrrës së pjalmit
nëvoiten të plotësohen disa kushte si: temperatura, lagështia, ph, etj. Mendohet se mbirja e polenit
në krezën e pistilit shoqërohet jo vetem me substanca iniciale për aktivizimin e tij por edhe me disa
mekanizma njohe pjalm - krezë. Shkenca që merret me studimin e sporeve dhe poleneve quhet
Palinologjia (Palynology). Palinologjia përbëhet nga shumë disiplina. Studimet palinologjike kanë
dhënë ndihmesë në studimet paleontologjike, stratigrafike, në kërkimet për qymyre, për naftë dhe
gaz, në sistematikën e bimëve, ekologji, gjenetikë, alergologji, mjeksi, farmaci, bioteknologji, etj.
Skema përmbledhëse e formimit të kokrrave të pjalmit jepet si më poshtë. (Fig. 150)

Fig. 150 Skema përmbledhëse e formimit të kokrrës së pjalmit (mikrosporogjeneza) tek bimët farëveshur

Formimi i megasporeve

Siç jemi shprehur me lart vezorja e një pistili mund të jetë e përbërë nga një ose me shumë karpela.
Në karpela bëhet formimi i ovulit (megasporangut ose makrosporangut). Ovulet formohen në
placenta. Placentat vendosen në pozicione të ndryshme të vezores. (shih figuren 151)

Fig.151 Placentacioni. Vezore në prerjen gjatësore. A, marginal; B, parietal; C, axile, vezore me 2 hapsira; D, axile,
vezore me 3 hapsira (locula); E, central i lirë; F, central i lirë; G, apical; H, basal.

88
Nga një sërë ndarjesh mitotike të indit të placentes formohet një frytësi me qeliza parenkimatike të
pasura me lëndë rezervë e cila quhet nucel. Gjatë zhvillimit të mëtejshëm të nucelit shfaqet një
palosje apo rrudhë e cila fillon ta mbulojë nucelin. Kjo shtresën mbrojtëse e nucelit quhet
tegumenti i brendshëm ose primina. Në një stad të mevonshëm të zhvillimi të nucelit shfaqet një
rrudhosje tjetër për nga jashtë priminës. Kjo shtresë e jashtme mbrojtëse e nucelit quhet tegumenti i
jashtëm ose sekondina. Gjatë formimit të shtresave mbrojtëse të nucelit zhvillohet një këmbëz që
lidh placenten me nucelin e cila quhet funikul. Nuceli së bashku me shtresat mbrojtëse primina dhe
sekondina si dhe me këmbëzën ose funikulin formojnë ovulin. (shih figurën 152)

Fig. 152. Stadet e formimi të ovulit në placenten e vezores

Ovuli përfaqëson megasporangun e bimës. Nuceli e merr ushqimin nga placenta nëpërmjet një tufe
përçuese që kalon nëpër funikul. Kjo tufë përçuese hyn në nucel dhe ndahet në dy drejtime që kanë
tendence të shkojnë drejtë tegumenteve të jashtëm. Vendi i ndarjes së tufës përçuese quhet kalaza.
Vendi i bashkimit të nucelit me funikulin quhet hil. Tegumentet mbrojtës të nucelit nuk e mbyllin
plotësisht atë por lejojnë një hapsirë komunikimi e cila quhet mikropil. Në ovul ndodhet qeliza
arkeospore, nga ndarja e saj do të formohet trasta embrionale ose gametofitin femër. (shih Fig. 153)

Fig. 153. Foto të prerjes tërthore të vezores Lilium sp.në vrojtimin mikroskopik me zadhimin 4x, 10, 40 x. Ndërtimi i
ovulit anatrop. 1.Primina; 2. Sekondina; 3. Oosfera; 4. Trasta embrionale; 5. Nuceli; 6.Kalaza; 8.Bërthama polare; 9.
Sinergjide; 10. Funikuli; 11. Placenta; 12. Tufa përçuese. 13. Mikropili

Tipet e ovuleve janë të ndryshme. Nëse funikuli dhe mikropili përshkohen nga një bosht simetrie
atëhere quhet ovul i drejtë ose orthotrop, nëse ato marrin kënde të ndryshme atëherë quhen
hemitrope, campilotrop, amphitrop, anatrop, etj. (shih Fig. 154)

Fig. 154 Ovulet dhe tipet e tij.

Gjatë procesit të transformimit të nucelit në ovul ndodhin një sërë transformimesh. Një nga qelizat
e nucelit të ovulit e cila quhet qeliza arkeospore ndahet me meiozë dhe formon një tetrad linear.
Këto qeliza të tetradit quhen qelizat mëmë të makrosporit ose të megasporocist. Tre nga qelizat e
tetradit do të atrofizohen dhe vetëm njera nga ato vazhdon rrugën e mëtejshme të zhvillimit.
Bërthama e qelizës aktive mëmë të makrosporit ndahet në dy, katër, tetë e më shumë bërthama të

89
cilat do të transformohen në trastën embrionale. Tipet e trastave embrionale janë të ndryshme.
Qeliza aktive mëmë e makrosporit e bimës Polygonium formon 8 qeliza. Tre nga bërthamat e saj
shkojnë në njerin pol, tre bërthama në polin e përkundërt, ndërsa dy bërthama shkojnë drejtë
qëndres. Secila nga këto 8 bërthama do të formojë 8 qeliza haploide. Në polin pranë mikropilit
vendoset qeliza seksuale femërore që quhet oosfera. Ajo rrethohet nga dy qeliza sinergjide.
Sinergjidet marrin pjesë në shkrirjen e majes së gypit pjalmor. Përballë tyre ndodhen tre qelizat e
përkundërta ose antipodet. Dy qelizat e qendrës quhen qelizat ose berthama polare.Tërësia e kësaj
strukture me tetë bërthama ose qeliza haploide quhet trasta embrionale. Më poshtë jepen mënyrat e
formimit të dy tipeve të trastave embrionale. (Fig. 155)

Fig 155. Skema e formimit të trastës embrionale tek bimët Angiospermae

Trasta embrionale përfaqëson gametofitin femër. Skema e plotë e formimit të trastës embrionale në
bimë angiospermae jepet si më poshtë. (Fig. 156)

Fig. 156 Ovuli dhe skema e formimit të trastës embrionale

90
Pjalmimi

Pjalmimi është një kusht i domozdoshëm që të ndodhë pllenimi në lule. Thelbi i pjalmimit është
rënja e kokrres së pjalmit mbi krezen e pistilit. Egzistojne dy tipe themelore të pjalmimit:
Vetëpjalmimi dhe pjalmimi i kryqëzuar. Nëse kokrrat e pjalmit bien në krezen e pistilit brenda së
njejtës lule atëherë fenomeni quhet vetëpjalmim.

Vetëpjalmimi ndodh në rastet kur anterat janë vazhdimisht në kontakt me krezen e pistilit. Ky lloj
pjalmimi quhet autogam si tek Asarum, Primulaceae, etj. Vetepjalmimi është karakteristikë për
bimët që e kanë të pamundur të realizojnë pjalmimin e kryqëzuar. Vetëpjalmimi mund të jetë i
përkoheshëm ose i përhershëm. Vëtëpjalmimi i përhershëm ose i detyrueshem konsiderohet si një
fenomen i cili ndodh për shkak të kushteve të pafavorshme të mjedisit ose që nuk e lejojnë
pjalmimin e kryqezuar. Vetëpjalmimi është konsideruar si një qorrsokak i evolucionit. Vetëpjalmim
është i zakonshëm në bimët njëvjeçarë me cikël të shkurtër të jetës dhe me kushte mjedisore të
pafavorshme. Ai është karakteristikë e bimëve që rriten në toka të thata e të varfëra si tek Capsella,
tërfili, etj. Ky lloj pjalmimi i ndihmon bimët të rivendosin me shpejtësi numrin e specieve të
humbura nga kushtet e vështira të jetës. Vetëpjalmimi është i zakonshëm në bimët që rriten pyjet
halorë me ndriթim të dobët, me lagështi të madhe, ku pothuajse nuk ka insekte (boronica). Në disa
bimë ai ndodh kur lulja është në fazën e gonxhes. Ky lloj paljmimi quhet kleistogam ose i fshehur
si tek Oxalis acetosella. (shih Fig 157).

Fig. 157 Autogamia tek Asarum europaeum: 1 - kreza; 2 – antera. Kleistogamia tek Oxalis acetosella

Pjalmimi i kryqezuar është lloji kryesor i pjalmimit të bimëve me lule. Biologjikisht është pjalmimi
më i përkryer. Në bimë ekzistojnë veçori të natyrës morfologjike dhe fiziologjike që parandalojnë
ose kufizojnë vetëpjalmimin dhe që kontribojnë për pjalmimin e kryqëzuar. Njera nga këto veçori
mund të jetë fenomeni dioecious (thekët dhe pistili janë në bimë të ndryshme) por edhe pjekuaria e
tyre mund të jetë në kohe të ndryshme. Nëse kokrrat e pjalmit maturohen me përpara se ovulat
atëherë flasim për fenomenin e protandria si tek bimët e Campanula, karafilë, Asteraceae etj. Nëse
ovulat piqen me përpara se kokrrat e pjalmit atëherë flasim për fenomenin e protoginia
karakteristike kjo e Cruciferae, Rosaceae. Pjalmimi i kryqëzuar mund të jetë biotik dhe abiotik.

Pjalmimi i kryqëzuar biotik realizohet nëpërmjet entomofilisë, ornitofilisë, hiropterofilisë. Pjalmimi

i kryqëzuar abiotik realizohet nëpërmjet anemofilisë dhe hydrofilisë. Për realizimin e pjalmimit të
kryqëzuar gjatë evolucionit janë krijuar përshtatshmeri ndërmjet lules dhe agjentëve të gjallë apo jo
të gjallë të pjalmimit.

Entomofilia (entomophily) quhet pjalmimi nëpërmjet insekteve. Insektet shkojnë në lule për të
mbledhur pjalme, nektarë dhe nganjëherë në kërkim të një strehimi apo të një partneri për të
depozituar vezët. Bimët që pjalmohen me insektet pësojnë një serë përshtatjesh. Bimët e lulekuqes,
bozhurit, trandafilat, etj. për të tërhequr bletët formojnë një sasi të madhe pjalmi. Bimët prodhojnë
nektar në sasi të ndryshme dhe në kohë të ndryshme të ditës që të ndihmojnë insektet për ta gjetur
atë në çdo kohë. Për të tërhequr insektet janë shume të rëndësishme era dhe ngjyra e bimëve.
Llojshmeria e ngjyrave në lule është e madhe por perceptimi i ngjyrave nga insektet është i
ndryshëm nga përceptimi njerëzor. Bletët tërhiqen nga ngjyrat ultravjollce dhe e variacioneve të
tyre të cilat nuk kapen nga syri i njeriut por që për bletët kanë kuptime të ndryshme dhe tregojnë
vendndodhjen e nektarit në lule, etj. Ngjyra e ndryshme e luleve me siguri është një veçori
91
përshtatëse. Fluturat shkojnë në kërkim të ushqimit në lule me ngjyrë të kuqe, të verdhë, blu dhe
vjollcë. Insektet kanë preferenca për ngjyra të ndryshme të luleve. Lulet për të tërhequr insektet
përdorin edhe erërat e tyre. Erat nuk janë gjithnjë të pëlqyera për njerëzit. Era e mishit të kalbur të
lule Rafflesia është e pëlqyeshme për mizat që shkojnë për të depozituar vezët.(shih Fig 158).

Fig. 158 Pjalmimi i kryqëzuar biotik. Entomofilia

Ornitofilia (ornithophily) quhet pjalmimi nëpërmjet zogjëve. Ky fenomen është tipik i bimëve të
tropikut. Zogjtë si kolibri, etj., ushqehen me lulet e eukaliptit, aloes, akacies, të disa kaktuseve, etj.
Lulet e këtyre bimëve janë pa erë por kanë ngjyra të ndritshme dhe prodhojnë sasi shumë të madhe
nektari. (shih Fig 159).

Fig. 159 Pjalmimi i kryqëzuar biotik. Ornitofilia

Kiropterofilia (chiropterophily) quhet pjalmimi me lakuriqët e natës. Ky pjalmim është i

zakonshëm në mjaft bimë tropikale të Azisë dhe të Amerikës. Lakuriqët e natës polenizojnë bimë të
tilla si banane, agave, baobabi, etj. Lulet e këtyre bimëve janë të gjelbëra në të verdhë, në ngjyrë
kafe ose në ngjyrë vjollcë. Ato kanë rrethlule të trashë që shërben si vend ulje për lakuriqët e natës.
Këto lulet çlirojnë një aromë si të mykut e ngjashme kjo me eren e lakuriqëve. (shih Fig 160).

Fig. 160 Pjalmimi i kryqëzuar biotik. Kiropterofilia

Anemofilia quhet pjalmimi me anë të erës. Ky lloj pjalmimi është një përshtatje e bimëve me lule
ndaj kushteve të pafavorshme apo që kufizojnë aftësinë e pjalmimit biotik. Bimët anemofile
lulëzojne përgjithësisht para gjethëzimit si tek lajthia, mështekna, etj. Lule e tyre janë pa perianth,
pa erë dhe në shumicën e rasteve nuk kanë ngjyra të theksuara. Thekët grumbullohen në lulesa me
antera të çlirta. (shih Fig 161).

Fig. 161 Pjalmimi i kryqëzuar abiotik. Anemofilia

92
Hidrofilia (hydrophily) quhet pjalmimi me ujë ose në sipërfaqen e tij. Ky pjalmim është tipik për
disa bimëve ujore siVallisneria, Elodea, Ruppa, etj. Tek Vallisneria pjalmimi ndodh në sipërfaqen
e ujit. Lulet mashkull i formojnë pjalmet në brendësi të ujit dhe me pas dalin në sipërfaqe të tij.
Lulet femër para polenizimit dalin mbi sipërfaqen e ujit, polenizohen dhe më pas zhyten përsëri nën
ujë (shih Fig. 162).

Fig. 162 Pjalmimi i kryqëzuar abiotik. Hidrofilia tek Vallisneria

Pllenimi

Për të ndodhur procesi i pllenimit në bimët farëveshura duhet që kreza e pistilit dhe kokrrat e
pjalmit të kalojnë në një fazë përgatitore. Kokrra e pjalmit mbas rënjes në krezën e pistilit mbijnë
dhe zhvillojnë gypin pjalmor. Gypi pjalmor zhvillohet dhe zgjatet nga bërthama vegjetetive. Ajo
përshkon shtyllëzën dhe arrin në vezore për të shkuar drejtë oosferës së trastës embrionale. Gjatë
rritjes së gypit pjalmor bërthama riprodhuese fillon të ndahet në dy pjesë. Secila pjesë do të formojë
dy gametë mashkull ose anterozoide të cilat me pas hyjnë në gypin pjalmor. Për të arritur tek trasta
embrionale gypi pjalmor mund të kalojë përmes mikropilit. Kjo mënyrë bashkimi e qelizave
seksuale quhet porogami. Në rastet kur bashkimi bëhet përmes zonës së kalazëz ose përmes
tegumenteve të ovulit quhet aporogami, kalazogami, meizogami. (Fig. 163)

Fig. 163 Tipet e pllenimit: A. Porogami; (B. C. Aporogami) B. Kalazogami; C. Meizogami;

Siç sqaruam më lart trasta embrionale apo gametofiti femër zakonisht përbëhet nga tetë qeliza. Në
polin drejtë mikropilit ndodhet qeliza seksuale femërore ose oosfera e cila është e rrethuar nga dy
sinergjide. Në polin e kundërt të saj ndodhen tre qeliza antipode dhe në mes të trastës embrionale
ndodhen dy bërthamat polare. Në momentin e hyrjes së gypit pjalmor në mikropil, qelizat e
sinergjideve prodhojnë fermente që shkatërrojnë majen e gypit pjalmor së bashku me bërthamen
vegjetative që ndodhet në të. Por sinergjidet mund të kryejnë edhe funksione të tjera p.sh. nëse
formimi i oosferës dështon njeri nga sinergjidet merr funksionet e oosferes. Në raste të tjera
sinergjidet mund të marrin edhe funksionin e haustorit ose thithës të lëndëve ushqyese nga nuceli.

Me shkatërrimin e majes së gypit pjalmor të dy anterozoidet mbeten të lira. Njeri nga anterozoidet
bashkohet me qelizën seksuale femrore ose oosferen dhe formon zigotën ndërsa anterozoidi tjetër
shkon tek bërthama polare. Dy bërthamat polare me numër (n) kromosemesh bashkohen së bashku
dhe formojne një bërthame polare me 2n kromosome. Bashkimi i anterozoidit tjetër me bërthamen
polare diploide duhet të formoje bërthamën triploide (?). Por kjo nuk ndodh. Ka mundësi që njera
nga qelizat e bërthamës polare të ketë dështuar më para se të bëhet bashkimi me anterozoidin tjetër.
Nga ky bashkim do të formohen qelizat e endospermës. Ky lloj pllenimi quhet i dyfishtë dhe ndodh
vetëm tek Angiosperma. Ai është zbuluar nga shkencetari S.G.Navashini në vitin 1898. (Fig. 164)

93
 Fig. 164 Skemae e pllenimit të dyfishtë tek bimët angiosperma

Qelizat e endospermës ndahen me shpejtë se zigota dhe grumbullojnë shumë lëndë rezervë. Gjatë
ndarjes së tyre ato shkatërrojnë qelizat e nucelit. Lënda rezervë e qelizave të nucelit depozitohet në
qelizat e endospermës. Qelizat e endospermës gjatë shtimit të tyre mund të ndahen me citokinezë
dhe formojnë albumenin qelizorë. Nëse ato ndahen vetëm me kariokinezë atëherë formojnë
albumenin bërthamorë. Në disa raste formohen albumene me kombinime ndërmjet tyre. Në disa
raste qelizat e endospermës nuk arrijnë ti shkatërrojnë të gjitha qelizat e nucelit prandaj ato mbesin
tek fara dhe quhen perispermë.

Qelizat e antipodeve lëshojnë zgjatime në formën e thithkave dhe thithin lëndët rezervë nga qelizat
e nucelit. Qelizat e antipodëve mund të marrin fuksionin e oosferës ose të sinergjideve në ato rastet
kur këto të fundit dështojnë. Pllenimi i dyfishtë tek angiosperma ka me shumë avantazhe se në
grupet e tjera bimore, sepse formon shumë shpejt inde me lëndë ushqyese rezervë menjëherë pas
fekondimit. Procesi i pjalmimit, i pllenimit dhe formimi i embrionit zhvillohet në një kohë shumë
më shpejtë se tek farëzhveshurit.

Zigota ndahet me mitozë dhe formon dy qeliza. Qeliza e sipërme quhet apikale ndërsa ajo më
poshtë quhet bazale. Secila nga këto qeliza vazhdon të ndahet. Qeliza bazale formon një rresht me
qeliza të cilat quhen suspensor. Suspensori i mban të lidhura qelizat embrionale. Suspensori gjatë
rritjes i zhyt qelizat embrionale me në thellësi të indit ushqyes të endospermës. Qelizat embrionale
ndahen në 2-4-8-16 qeliza. Në stadin me 16 qeliza ato marrin një formë sferike dhe quhen rruaza
embrionale. Në këtë stad zhvillimi mund të dallojmë qelizat periferike që do të formojnë indet e
mbulimit. Në kontakt me suspensorin ndodhet qeliza e hipofizës e cila do të formojë rrënjën. Në
qendër ndodhen qelizat që do të formojnë periblemën dhe pleromën e kërcellit. Rruaza embrionale
gradualisht formon dy lobe të cilat përfaqësojnë fillesat e kotiledoneve. Në mesin e tyre do të
zhvillohet indit meistematik i majes së kërcellit. Në një stad të mëvonshëm embrioni do të rritet
shumë, kotiledonet zhvillohen mirë dhe fillojnë të harkohen duke u palosur në vetvete. (Fig. 165).

Fig. 165 Skema e zhvillimit të embrionit

94
Gjatë zhvillimit të embrionit qelizat e endospermës ose të albumenit shkatërrohen dhe lënda
rezervë e tyre depozitohet në qelizat e kotiledoneve. Formimi i embrionit shoqërohet edhe
transformime të tjera si në ovul ashtu dhe në vezore. Si rregull ovuli kthehet në farë. Tegumentet e
ovulit bëhen tegumentët e farës, ndërsa vezorja transformohet në frut. (Fig. 166).

Fig. 166 Skema e transformimit të ovulit në farë

Por në disa bimë qelizat e endospermës nuk shkatërrohen plotësisht. Në këto raste embrioni mbetet
pak me i vogël. Farat që mbajnë mbeturinat e endospermës quhen fara me albumen. Nga se u
shprehem me lart dallojmë se tek bimët ka një organizëm me 2n kromosome që përbën bimën e
rritur e cila quhet sporofiti si dhe dy organizma me (n) kromosome. Organizmat haploidë të bimëve
me fara përfaqësohen nga kokrrat e pjalmit ose gametofiti mashkull si dhe trasta embrionale ose
gametofiti femër. Rruga e zhvillimit të bimës që nga mbirja e farës e deri në formimin e farës së re
quhet cikli biologjik. Në bimët me lule cikli biologjik është digjenetik diplohaplo fazik. (Fig 167).

Fig. 167 Skema e ciklit të zhvillimit digjenetik diplohaplo fazik i bimëve me lule.

95
Lulesat dhe klasifikimi i tyre

Bimët mund të mbajnë një ose shumë lule. Lulet e vetmuara zakonisht vendosen në boshtin kryesor
të kërcellit, në degëzat anësore ose në sqetullat e gjethes. Lulet mund të grupohen së bashku në një
bosht dhe formojnë një tufë me lule e cila quhet lulësë. Lulesat përgjithësisht konsiderohen si
transformime të kërcejve. Lulesat kanë shumëllojshmeri të madhe në strukturë, në përmasa dhe në
numrin e luleve që ato mbajnë. Tek Typha latifolia numri i luleve në një lulesë mund të shkojë deri
në 300 mije, ndërsa lulesa e palmës Corypha umbraculifera arrin gjatësinë deri në 10m dhe
përmban deri 10 milionë lule.

Studimi i lulesave ka sjellë klasifikimin e tyre sipas dy parime bazë. Parimi i I i klasifikimit të
lulesave bazohet në vendndodhjen e lulesës në kërcell. Nëse vendosja e lulesës është apikale
atëherë konsiderohet si lulesë e mbyllur. Nëse vendosja e lulesës është anësore atëherë konsiderohet
si lulesë e hapur. Në lulesat apikale ose të mbyllura lulet e majes zhvillohen me shpejtë se ato
anësoret. Në lulesat anësore ose të hapura, maja e boshtit të lulesës nuk e ndërpret zhvillimin e saj
por vazhdon për një fare kohe deri sa të formohen lulet anësore.

Parimi i II i klasifikimit të lulesave bazohet në mënyren se si janë të organizuara degëzimet në

lulesë. Në varësi të këtyre degëzimeve dallohen dy tipe lulesash: Lulesa me degëzim monopodial
ose tipi vilë dhe lulesa me degëzim simpodial ose tipi cimë.

Lulesat Monopodiale, shpesh janë quajtur lulesa të pa përcaktuara ose tipi vilë. Numri i
degëzimeve anësore në këtë tip lulese është i papërcaktuar. Lulesat monopodiale mund të jenë të
thjeshta ose të përbërë. Lulesat e thjeshta monopodiale janë: Vilë e thjeshtë, kalli, rum, vastak,
ombrellë e thjeshtë, lëvare, kaptinëz. Lulesat e përbëra monopodiale janë: Vilë e përbërë, kalli i
përbërë, ombrelle e përbërë, vastak i përbërë si dhe lulesat e kombinuara si p.sh vastak kaptinash,
vilë kaptinash etj.(Shih Fig. 168).

Fig. 168. Lulesat monopodiale (tipi vilë) 1. Vilë e thjeshtë; 2. Kalli; 3. Rum; 4. Vastak; 5. Ombrellë e thjeshtë;
6. Lëvare; 7. Kaptinëz; 8. Kaptinë; 9. Vilë e përbërë; 10. Kalli i përbërë; 11. Ombrellë e përbërë; 12. Vastak i përbërë.

Lulesat Simpodiale (tipi cimë). Lulesat të tilla konsiderohen si lulesa të përcaktuara. Koncepti i
lulesës së përcaktuar nënkupton një rritje të kufizuar të boshtit kryesor të lulesës. Kështu në boshtin
e lulesës të çdo rendi zhvillohen lule që bllokojnë rritjen e mëtejshme të boshtit të lulesës. Tipat me
kryesorë të lulesave cimë janë: Cimë njëpjellëshe bishtakrepe, cimë njëpjellëshe helikoidale, cimë
dypjellëshe ose dikaze dhe cimë shumëpjellëshe. ( Fig. 169)

Fig. 169. Lulesat simpodiale (tipi cimë): 1.Cimë njëpjellëshe bishtakrepe; 2. Cimë njëpjellëshe helikoidale; 3. Cimë
dypjellëshe (dikaze); 4. Cimë shumëpjellëshe.

96
Kreu VII. FRUTAT DHE FARAT

Frutat dhe klasifikimi i tyre

Fruti është një organ që zhvillohet pas fekondimit. Ai mund të ketë origjinën nga vezorja, nga
ginoeciu por dhe nga pjesët e tjera të lules. Ai ka funksion mbrojtës për farën dhe merr pjesë në
përhapjen e tyre. Pjesa e jashtme e frutave quhet perikarp. Perikarpi mund të jetë me lëng ose i
thatë. Bazuar në këto tipare frutat klasifikohen në mënyrë artificiale në: Fruta me lëng dhe fruta të
thatë. Perikarpi nuk është uniformë në strukturën e vet. Në të dallohet shtresa e jashtme ose
ekzokarpi, shtresa e mesme ose mezokarpi dhe shtresa e brendëshme ose endokarpi. Në disa fruta
shtresat e perikarpit mund të dallohen qartë, por në raste të tjera ato mund të jenë të padiferencuara.
(Fig. 170)

Fig. 170. A. Frutat e thjeshtë (Perikarpi i frutave me origjinë nga vazorja 1. Ekzokarp, 2. Endokarp, 3. Mezokarp); B.
Fruta të përbërë

Frutat mund të jenë të vërtetë ose të rremë. Frutat e vërtetë janë të thjeshtë, të përbërë dhe të
kombinuar. Frutat e vërtetë e të thjeshtë formohen vetëm nga një karpel i lules. Frutat e përbërë
formohen nga disa pistile ose disa karpela të një luleje si tek frutat e manaferës, zhabinës, etj.
Frutat e kombinuara formohen nga pistilet ose karpelat e disa luleve. Frutat e rremë formohen si
nga vezorja ashtu edhe nga pjesët e tjera të perianthit ose rrethlules si tek luleshtrydhja. (Fig.171)

Fig. 171. Tipet e frutave

Fruta prodhojnë sasi të ndyshme farash. Disa fruta prodhojnë shumë fara si tek shalqini, pjepri,
farat e lulekuqes, bizelet, etj. Frutat mund të prodhojnë edhe vetëm një farë si tek bliri, dushku, etj.

Frutat e thatë me shumë fara mund të jenë çahës si tek Delphinium, Lathyrus,etj. Frutat e thatë
çahës me shumë fara mund të klasifikohen si në figuren e mëposhtme. (shih Fig. 172). Fruta të
thatë me një kthinë të formuara nga një karpel. Fruta të thatë me shumë kthina me origjinë nga një
vezore shumëkarpelore. Ginoceu me shumë karpela kanë forma të ndryshme organizimi të cilat
pasqyrohen edhe tek ndërtimi i frutave.

97
Fig. 172. Fruta me shumë fara me perikarp të thatë çahës: A - Folikule njëkarpelore (Helleborus); B - Fulikulë
shumëkarpelore (Aquilegia vulgaris); C - Bishtaje (Pisum sativum); D - Silikule (Thlaspi arvense); E – Kapsolle me
pore (Papaver roeas); F - Silik (Brassica oleracea); G – Kapsolle me kapak (Hyosciamus niger; H – Kapsolle (Datura
stramonium)

Bishtaja është frut njëkthinor i formuar nga një karpel. Çarja e frutit bëhet në vendin e bashkimit të
karpelit. Ndonjëherë këto fruta kanë hapje pjesore si tek Hedysarum. Fruti bishtajë mund të jetë i
drejtë, i përdredhur ose në formë spiralore si tek jonxha.

Silik, silikulë janë fruta me dy flegra, i formuar nga dy karpela. Farat janë të bashkangjitura në
shtresen gjatësore në mes të dy flegrave të frutit. Ai hapet nga të dy anët.

Kapsolla është frut shumëfarëshe me një, dy ose me shumë kthina. Ai është i përbërë nga dy ose
më shumë karpela. Kapsollat ndryshojnë sipas madhësisë, mënyrës së hapjes dhe formës së tyre.
Ndërmjet tyre ka kapsolla që çahen nga ana e poshtme si Campanula ose në anën e sipërme të
vezores si tek lulekuqja.

Fruta të thatë njëfaresh joçahës. (shih Fig. 173). Lajthia është një frut i thatë joçahës i formuar nga
një karpel. Nga numri i pistileve dallohen disa tipe frutash lajthish si tek bima e arrës, lajthisë, etj.

Kariopsi përfaqëson një frut me mbeshtjellje lëkurore në të cilën tegumentet e farës janë shkrirë me
perikarpin si në rastin e grurit, thekërs, etj.

Aken janë fruta me perikarp të thatë, lëkurorë, njëfarësh, joçahës, tegumentet e farës nuk janë të
shkrirë me perikarpin. Frutat akenë i gjejmë tek luledielli, dushku, Nerium, etj.

Samarat janë fruta akene në të cilë tegumentët lëkurorë zgjatën dhe formojnë një cipë të hollë gati
transparente që i ndihmon ato të shpërndahen lehtësishtsi në rastin e Ulmus.

Bisamara (dyfish samara)janë fruta që në ndryshim nga samara kanë dy krahë fluturues si tek Acer.

Fig. 173 - Fruta njëfarësh joçahës me një perikarp të thatë: A - Lajthia (Corylus avellana); B – Bisamara (Acer
platanoides); C – Samara (Ulmus campestris) D- aken (Quercus robur); E - kariops (Triticum aestivum); F – aken
luledielli (Helianthus annuus); H - Aken (cypsela) (Taraxacum officinale), J- Farat e oleandrës (Nerium oleander) të
ngjashme me frutat cypsela. K – lajthize bliri (Tilia sp.) L – Samara (Fraxinus sp.)

98
Fruta me lëng, joçahës, me një ose shumë fara, (Fig.174).

Drupe – janë fruta në të cilën perikarpi është i diferencuar në tri pjesë: Ekzokarpi – është shtresë e
hollë lëkurore që e mbulon frutin nga jashtë. Mezokarpi – është shtresa mishtore e frutave,
Endokarpi- është pjesa e fortë dhe e drunjëzuar e frutave të qershisë (Prunus cerasus), të pjeshkave
(Prunus persica), të murrizit (Crataegus oxyacantha), etj. Frutat të cilat formohen nga ginoceu i
përbërë si tek manaferra (Rubus idaeus) quhen polidrupe. Drupet njëfarëshëshe formohen nga një
pistil njëkarpelor si tek ulliri (Olea europaea). Në mjaft raste takohen fruta në të cilat shtresat me
lëng të perikarpit thahen ose rrëzohen nga fruti dhe mbeten vetëm shtresat e forta ose endokarpi i
thatë. Ky fenomen ndodh zakonisht tek bajamja(Prunus dulci), arra (Juglan regia), palme kokosit
(Cocos nucifera), etj.

Apple – janë fruta shumëfarëshe, shumëkarpelorë, me ekzokarp lëkuror, me mezokarp të lëngshëm

dhe me një shtresë të brendshme kërcore të perikarpit ose të endokarpit si tek molla (Malus
domestica), dardha (Pyrus communis), ftoi (Cydonia oblonga), etj. Këto fruta shpesh konsiderohen
edhe si fruta të rremë sepse në formimin e tyre merr pjesë edhe shtrati lulor.

Fig. 174 Fruta me lëng, joçahës, me një ose shumë fara A. Qershi-Prunus cerasus, B. Pjeshke-Prunus persica,
C.Murrizi -Crataegus oxyacantha, D. Manaferra- Rubus idaeus, E.Ulliri-Olea europaea, F. Bajame-Prunus dulci, G.
Arra- Juglan regia, H. Palme kokosit-Cocos nucifera, I. Mollë-Malus domestica, J. Dardhë-Pyrus communis, K. Ftoi-
Cydonia oblonga, L. Rrushi –Vitis vinifera, M. Boronica-Vaccinium myrtillus, N. Rrushmace- Ribes rubrum, O.
Domate-Solanum lycopersum, P. Patatja – Solanum tuberosum, Q. Shalqini- Citrullus lanatus, R. Mandarina-Citrus
reticulata

Berry(rrushk) – janë fruta shumëfarëshe, epikarpi është lëkurorë ndërsa ezokorpi dhe endokarpi
jane mishtorë e me leng si në rastin e rrushit (Vitis vinifera). Fruta shumëfarëshe të formuara nga
pjesa e poshtme e vezores si tek boronica (Vaccinium myrtillus), rrushmace (Ribes rubrum) ose nga
maja e vezores si tek domajta (Solanum lycopersum), patatja (Solanum tuberosum), etj.

99
Peponid (pjepër) – janë fruta shumëfarësh që zhvillohen nga pjesa e poshtme e vezores. Shtresa e
jashtme e perikarpit është e fortë dhe e drunjëzuar. Endokarpi dhe mezokarpi janë mishtorë dhe me
lëng si në rastin e shalqinit (Citrullus lanatus), pjeprit (Cucumis melo), kungullit (Cucurbita pepo),
kastravecit (Cucumis sativus).

Hesperid (portokall) - janë fruta shumëkarpelore dhe shumëfarëshe të formuara nga disa karpela në
një vezore të sipërme. Shtresat e perikarpit janë të ndryshme. Shtresa e jashtme e saj është lëkurore
dhe e pasur me gjëndra eterike. Shtresa e mesme është mishtore e bardhë dhe e zgavruar. Shtresa e
brendshme është me thela brenda së cilës ndodhen qime me lëng si në rastin e limonit (Citrus
limonum), portokallit (Citrus aurantium), mandarinës (Citrus reticulata).

Frutat kanë rëndësi shumë të madhe për jetën e njeriut. Ato janë burimi më i rendësishëm i
substancave energjitike si karbohidrate, yndyrna, proteina dhe i kriprave, i vitaminave, etj.
Përveç rolit ushqyes frutat kanë vlera shumë mëdha mjeksore.

Fara dhe Klasifikimi i tyre

Siç e jemi shprehur më parë ovuli mbas procesit të pllenimit transfomohet në farë. Tek bimët
farëveshur fara ndodhet e mbrojtur brenda në frut. Fara përbëhet nga embrioni, indet e rezerves
(endosperma ose perisperma) dhe një ose dy shtresa mbrojtëse që e rrethojnë atë. Ndonjëherë indet
rezervë të farës mugojnë dhe lëndët ushqyese rezervë ndodhen në brendësi të indeve të embrionit.

Embrioni është pjesa kryesore e farës. Farat e bimëve kanë embrione me forma, me madhësi dhe
vendondodhje specifike. Embrioni përbëhet nga rrënja embrionale, kërcelli dhe kotiledonet. Nëse
nga embrioni del vetëm një kotiledon atëherë bima quhet Monocotyledone. Nëse nga embrioni dalin
dy kotiledone atëherë bima quhet Dicotyledone. Kotiledonet dhe gjethet e para embrionale janë
organe homologe me gjethet. Ata përfaqësojnë zgjatime anësore të boshtit të embrionit ose të
hypocotylit. Tek disa bimë monokotiledone me specializim të lartë kotiledonet formojnë një
mburojë për gjethëzat embrionale (plumulen) dhe për kërcellin embrional ose hypocotylin. Nga
meristemi majes zhvillohet epicotyli. Në majën e kërcellit formohet sythin e majes. (Fig. 175)

Në disa bimë embrioni zhvillohet shumë pak si në rastin e bozhurit (Paeonia officinalis). Embrioni
në bimën e zambakut të luginës Convallaria majalis dhe të Polygonatum sp nuk është i diferencuar
mirë. Ai përfaqësohet nga një grup qelizash paraembrionale.

Fig. 175 Ndërtimi i farës monokotiledone dhe dikotiledone. A – Fara e fasules (Phaseolus vulgaris), B- Fara e grurit
(Triticum aestivum), C – Mbirja e farës së misrit (Zea mays), D – Mbirja e farës së bizelez (Pisum sativum), E- Mbirja e
farës së fasules (1 – Koleoptil; 2 – Mezokotil; 3 – Forma lakore gjatë mbirjes; 4 – Epikotili; 5 – Hipokotili)

100
Substancat rezervë në farat e bimë janë të shumëllojshme. Farat përmbajnë proteina, yndyrna,
karbohidrate edhe substanca minerale. Në disa fara dominon nishestja si tek gruri, gështenjë, lisi,
etj., në fara të tjera ka sasi më të madhe vaji si tek kërpi, luledielli, liri, bajame, ricini, etj. Proteina
rezervohen në sasi me të vogla se të gjitha substancat e tjera në farë. Por në farat vajore ato janë më
të larta se në farat e tjera. Sasia më e madhe e proteinave takohet në farat e bishtajoreve. Tek farat e
sojës (Glycine max), Lupinus,etj. proteinat arrijnë deri në 44%.

Tegumentet e farës ose shtresat mbrojtëse të saj e kanë origjinën nga tegumentët e ovulit. Ato
përveç funksionit mbrojtës shërbejnë për depërtimin e ujit në kohën kur i nevoitet embrionit për
rritje. Tegumentët e farës të disa bimëve janë të forta dhe uji kalon me vështërsi në to. Gjatë
mbirjes tegumentët e farës çahen dhe bima fillon të rritet gradualisht sipas fazave të zhvillimit të
saj. Mënyra e çarjes së farave gjatë mbirjes ndryshon në speciet bimore.

Në tegumentët e farës formohen çarje të ndryshme të cilat ndihmojnë përhapjen e farërave. Qelizat
e jashtme të tegumentave të fares nganjëherë tranformohen në mukozë. Mukoza ndihmon për të
përcjellur ujin e ambientit për në brendësi të farës si në rastet e lirit, borzilokut. Mukozat shërbejnë
dhe për ta mbajtur farën të bashkuar me grimcat e dheut. Ndonjëherë në qelizat tegumentave të
farës depozitohen edhe substanca rezervë. Në mjaft raste në tegumentat e farës formohen
formacione specifike që i ndihmojnë ato në shpërndarje.

Farërat janë të tipeve të ndryshme. Ato dallohen nga njëra tjetra nga struktura e embrionit, nga
shkalla e diferencimit të tij dhe nga prania ose mungesa e indeve të veçanta mbrojtës, etj.

Shpërndarja e frutave dhe e farave

Farat e disa bimë janë të specializuara që të mbijën në brendësi të bimës. Bimët të tilla quhen
viviparë. Ato janë karakteristike e bimëve të pyjeve të mangrave (bimë me rizoforë). Shumica e
farave dhe e frutave dalin nga bima dhe mbijnë duke rënë në afërsi të saj. Por më shpesh ata
shpërndahen nga kafshët, era, uji dhe njeri. Shpërndarja e farave dhe frutave është me rëndësi të
madhe për rivendosjen e specieve të florës në zonat e pasurimit të tyre. Bimët në varësi të agjentëve
të shpërndarjes klasifikohen në: zoochory, anemochore, hydrochory, anthropochore.

Zoochory – quhet shpërndarja e frytave dhe e farave nëpermjet kafshëve jovertebrorë dhe
vertebrorë. Ndër kafshët jovertebrore rolin më të madh i zejnë milingonat. Shpesh kjo lloj
shpërndarjeje quhet myrmecochory. Ata pëlqejnë farat e pasura me vajra si të Chelidonium majus,
Stellaria, Primula, Viola, Myosotis, etj. Milingonat transportojnë farat dhe frutat në një distancë të
madhe dhe i fusin ato në thellësi të humusit. Brejtësit dhe zogjtë marrin pjesë në përhapjen e farave
dhe frutave të bimëve drurore. Ketrat, minjtë, nuselalet, zogjtë arrëthyes, etj., çajnë farat me
tegumenta të forte dhe i sigurojnë në foletë e tyre për ti përdorur si rezervë ushqimore. (Fig. 176)

Fig. 176. Zoochory - shpërndarja e frytave dhe e farave nëpermjet kafshëve

Fruta me perikarp mishtorë e me lëng si manaferrat, qershitë, fiqtë, etj., përdoren si ushqim nga
shpendët, gjitarët dhe ndonjëherë nga breshkat. Farat e këtyre frutave dalin jashtë nga aparati tretës
i kafshëve së bashku me mbeturinat përfundimtare të metabolizmit. Produktet e jashtëqitjeve të
kafshëve i ndihmojnë farat të ruhen më mirë nga ndikimi i temperaturave të ftohta. Mbeturinat i
sigurojnë bimës së re lëndë ushqyese gjatë mbirjes. Frutat kanë ngjyra të ndritshme. Ato shpesh
shoqërohen me lëngje me përmbajtje të lartë sheqeri. Mbasi embrioni i farës ëshë formuar

101
plotësisht farat shoqërohen edhe me aroma tërheqëse si dhe formojnë endokarp të fortë. Këto
modifikime shërbejnë për të tërhequr zogjtë dhe gjitarët. Shpërndarja nëpërmjet kafshëve e farave
të palmave, të fiqve, manit, etj, është shumë e rëndësishme. Disa fara dhe fruta pajisen me qime të
forta, me gjëmba ose sekretojnë substanca ngjitëse që merren nga kafshët dhe shpërndahen në
teritore te tjera. Shumë fara dhe fruta të bimëve bregdetare dhe ligatinore mund të vendosen në
trupin apo në këmbët e shpendëve të ujit të cilat më pas i zhysin ato në baltë.

Anemochory – quhet shpërndarja e frutave, farave ose e tërë bimës nga era. Anemokoria është
shumë e pëhapur në bimë. Ajo është tipike sidomos tek familjet Asteraceae dhe Orchidaceae të
stepave, savaneve, të maleve të larta, të shkretirave, etj. Përshtatjet e farave dhe frutave anemokore
janë të ndryshme. Disa nga ato kanë zgjatime që shërbejnë për fluturim ndërsa të tjera kanë krijuar
forma çarje, forca e të cilave ndikon në hedhjen sa më larg nga bima. Mjaft nga farat dhe frutat
fluturues janë të vogla në madhësi dhe në peshë. Tek bimët Orchidaceae, Schrophulariaceae, etj
pesha e tyre arrin nga 0,001 – 0,003 mg. Fara dhe sidomos frutat e Humulus lupulus, të disa
ombrellorëve, të Apiaceae dhe Chenopodiaceae kanë përshtatje fluturues që i ngjajnë “balonave“.
Përshtatjet fluturues më të përhapura janë në formë si xhufkë apo puplore. Zakonisht modifikime të
tilla takohen në bimët që jetojnë në ambiente të hapura. Puplat e bimës anemonja përfaqësojnë
shtojca fijëzore që mund të mbulojnë të gjithë sipërfaqen e frutave të saj. Puplat e shelgjeve,
rogozave dalin nga baza e farës. Tek mjaft bimë të familjes Asteraceae në pjesën e sipërme të farës
apo të frutit vërehen tufa si parashutë. Farat e Ulmus, Betula, Alnus, Carpinus kanë krahë fluturuese
karakteristikë. (Fig. 177)

Fig. 177. Anemochory - shpërndarja e frutave, farave ose e tërë bimës nga era

Hydrochory – quhet shpërndarja e frutave dhe e farave nëpëmjet ujit, valeve të detit, rrjedhës së
lumit, rrëkeve të stuhive. Farat dhe frutat hidrokore kanë aftësi të mira notuese dhe paisen me
shtresa të trasha mbrojtëse që i bëjnë rezistente nga lagështia. Aftësia notuese dhe mbirëse e këtyre
frutave tek Alisma plantao-aquatica mund të jetë nga 2-10 ditë. Tek Sagittaria sagittifolia mbirja
realizohet në disa javë apo muaj, ndërsa në disa palma ajo vazhdon me vite. Farërat e zhabinës së
ujit kanë një rrip tape e cila i ndihmon të qëndrojnë dhe të shpërndahen nëpërmjet ujit. (Fig. 178)

Fig. 178. Hydrochory - shpërndarja e frutave dhe e farave nëpëmjet ujit

Autochory - Gjatë evolucionit të bimëve me lule janë zhvilluar forma përhapje të frutave dhe farave
pa pasur ndihmën e agjentëve të tjerë. Ky femomen quhet autochory. Shpërndarja autokore bazohet
kryesisht në forcat spontane të çarjeve së frutave. Në bimët e grurit të egër, të barërave të këqija,
tek gështenja, lisi dhe shumë bimë drunore forcat e gravitetit marrin pjesë në shpërndarjen e farave
dhe frutave. Forcat spontane të çarjeve së frutave lozin rolin e katapultës në shpërndarjen e farave.
Bima e kungullit kacavirret në bimët e tjera dhe i formon frutat në lartësi nga toka. Kur frutat piqen
arrijnë një peshë të madhe. Ato rrëzohen nga lartësia nëpërmjet forcës së gravitetit dhe thyhen duke
i shpërndarë farat me forcë. Farat e disa bimëve shpërndahen si pasojë e çarjes të qelizave të
vdekura të perikarpit. Ky fenomen mund të vërehet tek fasulet e pjekura, bushi, disa lloje vjollcash

102
etj, Ndërsa tek lëpjeta çarja është rezultat i rritjes së tensioneve në indet e gjallë të frutit. Frutat e
pjekur të “kastravecit të çmendur”(Ecballium elaterium) si rezultat i rritjes së presionit ozmotik të
indeve shkëpusin bishtin nga frutit. Si pasojë formohet një vrimë nga e cila dalin me forcë farat e
vogla. Në natyrë shpeshherë takohen kombinime të mënyrave të ndryshme të shpndarjeve të fruta
dhe fara. (Fig. 179)

Fig. 179. Autochory - përhapje e frutave dhe farave pa pasur ndihmën e agjentëve të tjerë.

Kreu VIII. SHUMIMI, RRITJA DHE ZHVILLIMI I BIMËVE ME LULE

Riprodhimi i bimëve. Një nga vetitë themelore të organizmave të gjallë është riprodhimi ose lënia e
pasardhësve. Riprodhimin dhe shpërndarja apo përhapja jetës është faktori më i rëndësishëm
biologjik i planetit tonë. Procesi i riprodhimit ose i shumimit përgjithësisht shoqërohet me rritjen e
numrit të individëve të një specie. Termi "riprodhim" pasqyron aspektin cilësor të procesit. Por
numri i individëve gjatë riprodhimit ndonjëherë edhe mund të reduktohet.

Riprodhimi si një veti e së gjallës është aftësia për të dhënë individë të ngjashëm me veten.
Evolucioni i jetës ka ecur paralel me zhvillimin e llojshmërisë së riprodhimit. Format e shumimit të
bimëve mund të ndahen në dy grupe: Pa seks ose aseksual dhe seksual.

Shumimi aseksual realizohet pa pjesmarrjen e qelizave të specializuara seksuale ose gametëve por
me ndihmën e sporeve të cilat formohen në organet e shumimit aseksual të cilat quhen sporang ose
zoosporang. Në brendësi të sporangut ndodh reduktimi kromatik ose mejoza nga e cila formohen
spore haploide njëqelizore ose zoospore (spore me flagjel). Shumica e bimëve të ulta shumohen
me spore. Shumimin me spore e gjejmë tek myshqet (Bryopsida) dhe fiernat (Pteridophyta).

Shumimi vegjetativ i bimëve realizohet me anën e organeve vegjetative. Ai mund të bëhet me pjesë
të kërcellit, me gjethe, rrënjë dhe sythe. Tek algat shumim vegjetativ bëhet me coptimin e talit ku
secila copë formon pjesën që i mungon. Shumimi vegjetativ përdoret gjerësisht në bujqësi sidomos
tek bimët nën kulturë, në drurët frutorë, në bimët zbukuruese, etj. Ky lloj shumimi është i dobishëm
kur duam të shfrytëzojmë disa nga veçoritë specifike të bimës mëmë ose të nënshartesës. Kjo
mënyrë shumimi quhet shartim. (shih Fig. 180).

Fig. 180. Forma të ndryshme të shumimit vegjetativ

103
Përgjithësisht bimët mëmë ose nënshartesat duke qenë më të natyralizuara janë më rezistente ndaj
një sërë infeksionesh prandaj përdoren gjerësisht në kultivimin e ullirit, rrushit, mollëve, dardhave,
fiqëve, trëndafilave, pjeprit, shalqinit, etj. Në shumimin vegjetativ bën pjesë dhe shumimi me bulbe
si tek tupipani, gladiolat, etj, me zhardhok tek patatja, etj, por edhe me kalem si tek hardhia, plepat,
bimët zbukuruese, etj. (shih Fig. 180).

Riprodhimi seksual realizohet nëpërmjet qelizave haploide seksuale ose gametëve. Gametët
formohen nga ndarja e qelizës me mejozë. Gjatë këtij procesi formohen gametët të cilët mund të
jenë mashkull ose femër. Nga bashkimi i gametëve mashkull dhe femër formohet zigota. Nga
zhvillimi i zigotës formohet organizmi i ri. Bimët kanë lloje të ndryshme gametësh. Nëse gametët
mashkull dhe femra janë morfologjikisht të ngjashme atëherë ato quhen isogametë. Procesi seksual
i bashkimit të tyre ose gamia quhet izogami. Nëse gameti femër është pak më i madh dhe më pak i
lëvizshëm se sa ai mashkull atëherë quhen heterogametë ose anizogametë. Procesi seksual quhet
heterogami ose anizogami. Procesi seksual më i evoluar është oogamia në të cilën gameti femër ose
oosfera është më e madhe se gameti mashkull. Oosfera është e palëvizshme dhe gamia ndodh
brenda organit që e ka formuar atë ose në oogonë. Gametët mashkull janë të vegjël dhe të
lëvizshme. (shih Fig 181.)

Fig. 181. Llojet e gamisë dhe të qelizave seksuale

Në bimët e larta oogona quhet arkegonë. Gameti mashkull që përmban flagjel quhet spermatozoid.
Gametët mashkull në shumicen e bimëve me farë nuk kanë flagjelë dhe quhen qeliza spermale. Për
qelizat seksuale mashkullore të bimëve përdoret emërtimi anterozoide, ndërsa organi që i formon
ato quhet anteridia. Bimët zotërojnë aftësinë e riprodhimit. Tek algat, bimët e larta me spore dhe
bimët me farë është karakteristikë alternimi i shumimit aseksual (gjenarata aseksuale) me atë të
shumimit seksual (gjenarata seksuale). Gjenarata ose breznia aseksuale zhvillohet në organizmin e
bimës me qeliza diploide (2n) e cila quhet sporofiti. Në qeliza ose në organe të veçanta të sporofitit
formohen me reduktim kromatik qeliza haploide (n) me parete të trasha të cilat quhen spore. Sporet
haploide pasi maturohen dalin nga organi që i ka formuar ose sporangu dhe zhvillohen duke dhënë
organizmin haploid (n) i pavaruar nga sporofiti i cili quhet gametofit. Gametofiti gjatë zhvillimit të
tij formon qeliza seksuale mashkullore ose gametë mashkull (n ♂) dhe gametë femra (n ♀). Ato në
varësi të llojit të gametëve që formojnë quhen gametofitë mashkull dhe gametofitë femër. Nëse në
të njejtin gametofit formohen si gametë mashkull ashtu dhe femra atëherë quhen gametofitë
hermafrodite. Nga bashkimi i gametëve me seks të kundërt (n♂ + n♀) formohet zigota (2n). Nga
rritja dhe zhvillimi i zigotës formohet përsëri sporofiti (2n). Alternimi i gjeneratave është në varësi
të ndryshimit të fazave të bërthamës

Alternimi i fazave të zhvillimit nuk është i njejtë në të gjitha grupet taksonomike të bimëve.
Studimet mbi alternimin e brezave kanë gjetur tendencen e zhvillimit evolucionar. Sporofiti ka
evoluar duke u zhvilluar më mirë, është bërë më i qëndrueshëm dhe më i pavarur. Kjo fazë
zhvillimi quhet sporofaza. Gametofiti evulon në drejtim të kundërt dhe përfaqëson gametofazën. Ai
reduktohet gjithnjë e më shumë, humbet krejtësisht pavarësinë e vet dhe bëhet i varur nga sporofiti
siç ndodh tek gymnospermae dhe angiospermae. Në evolucionin e riprodhimit seksual reduktimi i
gametofitit ka një kuptim progresiv sepse çoi në formimin e organeve të specializuara të
riprodhimit të bimë ose lulen si dhe të organeve të shpërndarjes që janë fara dhe fruti.

104
Ciklin më primitiv të zhvillimit apo të alternimit të brezave ndërmjet bimëve të larta e takojmë tek
myshqet ku faza gametofitike është dominante. Gametofiti (n) zhvillohet mirë dhe është i pavarur,
ndërsa faza sporofitike (2n) është parazite mbi gametofitin. Ky cikël zhvillimi quhet digjenetik
haplodiplofazik (Fig. 168)

Tek psilopsida, likopodet, këputjet e arave dhe fieret mbizotron faza sporofitike ndërsa faza
gametofitike reduktohet shumë. Nga mbirja e sporit formohet një gametofit në formë talore
haploide me madhësi deri në 1 cm e cila quhet protal. Cikli i zhvillimit apo jetësor në ndryshim
nga myshqet është digjenetik diplohaplofazik.

Evolucini më i madh i përshtatjeve ndaj kushteve të ekzistencës së bimëve në tokë në lidhje me

ciklet jetësore takohet tek gymnospermae dhe angiospermae. Sporofiti është më i zhvilluat ose
dominant dhe përfaqëson bimën e rritur. Gametofiti mashkull në të dy këto grupe është reduktuar
dhe paraqitet në formën e kokrrës së pjalmit. Gametofiti femer tek gymnospermae paraqitet në
strukturën e qelizës vezë dhe në transformimin e saj në një farë. Tek angiospermae gametofiti
femër është reduktuar në trastën embrionale. Në të dy këto grupe bimore këmbimi i brezave është i
fshehur. Cikli jetësor i zhvillimit është digjenetik diplohaplofazik. (shih Fig. 168).

Fig. 168 Skema e alternimit të brezave gametofitike dhe sporofitike në disa grupe bimore

Rritja dhe zhvillimi i bimëve me lule

Bimët në ndryshim nga kafshët rriten gjatë gjithë jetës së tyre. Rritja është zmadhimi i përmasave të
bimës. Ajo bazohet në rritjen e përgjithshme të masës së saj, në shtimin e numrit të gjetheve, të
rrënjëve, të degëzave, të vëllimit dhe numrit të qelizave. Rritja varet nga shtimi i qelizave të reja
dhe e elementëve strukturorë të organizmit.

Rritja e bimëve në tërësi dhe e organeve të veçanta të saj ndodh për shkak të ndarjes qelizore të
indeve të formimit ose meristematikë. Në varësi të vendodhjes së indeve meristematikë ato ndahen
në: rritje apikale, rritje laterale, rritje interkalare dhe rritje bazale. Rritja apikale është rritja në
gjatësi e bimës. Ajo ndodhet në indet meristematikë të majes së rrënjës dhe kërcellit. Rritja laterale
zmadhon bimën në gjërësi. Rritja interkalare ndodh në nyjet e kërcejve. Rritja bazale është
karekteristikë e rritjes së gjetheve nga baza. Rritja e organeve kalon në tre faza ose etapa. Faza e
parë është ajo embrionale. Në këtë fazë qelizat e zonës së rritjes të kërcellit dhe të rrënjës ndahen
vazhdimisht. Faza e dytë është faza rritjes së madhësisë të qelizave. Faza e tretë e rritjes është
diferencimi qelizor dhe specializimi i tyre sipas llojit të indeve.

Shpejtësia e rritjes së bimëve nuk është e njejtë. Shumica e bimëve rriten me një normë prej 0.005
mm në minute, ose 0.7 cm në 24 orë. Lule zymbyli (Hyacínthus) rritet 3 cm në 24 orë. Intensiteti i

105
rritjes së saj varet nga koha e lulëzimit si dhe me sasinë e lëndëve ushqyese të grumbulluara në
bulbin e saj. Bima e bambusë (Bambusa) ka një rritje shumë të shpejtë. Në një minutë ajo rritet 0.6
mm, ose 3,6 cm në orë dhe arrin në 86.4 cm në ditë. Shkaku i kësaj rritje lidhet jo vetëm me
shpejtësinë e ndarjes qelizore por edhe me madhësinë e zonës së rritjes. Zona meristematike e
këcellit në bimët që kanë rritje të ngadaltë është me gjatësi rreth 0,6 cm, ndërsa tek bimët që rriten
shpejt si tek bambuja, etj. kjo zonë së bashku me të gjitha nyjet e kërcellit të marra së bashku
arrijnë deri në 60 cm.

Ndikimi i faktorëve të mjedisit në rritjen e bimëve

Rritja e bimëve kërkon një sërë kushtesh të favorshme siç janë: drita, nxehtësia, lagështia, përbërja
kimike e tokës dhe temperatura. Sot ka një sasi të madhe informacioni në lidhje me ndikimin e
faktorëve të ndryshëm të mjedisit në rritjen e bimëve. Krahas bimëve me zhvillim normal në natyrë
takohen bimë xhuxhe dhe bimë gjigande.

Tokat e thata gurishtare përgjithësish nuk janë të favorshme për rritjen dhe zhvillimin normal të
bimëve prandaj në to takohen individë me trup të vogël. Bimët xhuxhe zhvillohen në kushte ku
ndriçim diellor është shumë intensiv. Bimë të tilla takohen kryesisht në tundra ku formojnë "pyje të
shkurtëra" deri në gjysmë metër lartësi. Tek këto bimë së bashku me faktorë e tjerë ndikojnë edhe
ditët e gjata polare.

Bimët e maleve të larta ndodhen në kushte të vështira dhe të përafërta me ato të tundrave. Malet e
larta përgjithësisht kanë temperatura të ulta, erëra të thata dhe më e rëndësishmja shoqërohen me
dritë me intensitet të lartë ku rrezatimi ultravjollcë është shumë i fortë. Në këto kushte bimët
drurore me moshë disa qindra vjeçare mund të arrijnë madhësinë e një shkurreje të vogël e me
degëzim të dendur.

Në rajone të caktuara të globit vërehet edhe prania e bimëve gjigande. Bimët barishtore dhe drurore
gjigande janë të zakonshme në Lindjen e Largët. Umbrelloria Angelica archangelica që rritet në
këto zona arrin një lartësia 3-4 m. Gjethet e Petasites japonicus (Asteraceae) që rriten në ishujt
Sakhalin të Rusisë dhe Kuril të Japanisë arrijnë një diametër deri në 150 cm. Bimët gjigande janë
gjetur edhe në pjesët e tjera të globit. Në Afrikën Lindore, në një lartësi prej 3600 - 4700 m jeton
një shqopë Calluna (Ericaceae) e cila arrin deri në 20 m lartësi. Në ishujt Hawai bimët e
Geranium dhe Solanum rriten me lartësi deri në 4 m. Në lartësitë e maleve Pamir jeton shkurrja
Berberis e cila arrin gjatësinë deri në 4 m. E njëjta specie bimore por që rriten në fillesat e këtyre
maleve zhvillohet në madhësi normale. Duke analizuar karakteristikat e rritjes së bimëve në pjesë të
ndryshme të globit studiuesit arritën në përfundimin se rritja intensive e tyre është e lidhur me ato
vende ku aktiviteti vullkanik është më i lartë, ku proceset e ngritjes së maleve janë intensive dhe ku
lëvizja e substancave nga thellësia e Tokës në drejtim të sipërfaqes është e shpeshtë. Në këto bimë
gjigande gjendet prania e një sërë gjurmësh të mikroelementëve. Kështu, plepi (Populus) i këtyre
zonave që rritet në toka të pasura me elementin kimik torium (Thorium, Th.) ka gjethe të cilat
arrijnë një diametër rreth 30 cm

Faktor tjetër rritjeje për bimët është uji i shkrirë i akullit. Ai forcon rritjen e fitoplanktonit në oqean
dhe të bimëve të larta tokësore. Ky lloj uji thithet intensivisht nga indet e bimëve për arësye të
strukturës së veçantë të tij. Uji i shkrirë i akulit mund të rrisë rendimentin e kulturave në 1,5-2 herë.

Studimet mbi efektin e faktorëve të mjedisit në rritjen e bimëve kanë zgjeruar kuptimin e
diversitetit të këtyre faktorëve. Ka të dhëna për efektin e energjisë elektrike dhe fushës magnetike
në rritjen e bimëve. Eksperimentet kanë treguar se nësë në një bimë lidhet një elektrodë me
ngarkesë negative atëherë rritet koficenti i fotosintezës, zhvillohet më mirë sistemi rrënjor dhe masa
mbitokësore e saj. Meqenëse bima është vetë e ngarkuar negativisht, lidhja e elektrodes negative
tek bima ndikon në rritjen e diferencës së potencialit në mes të bimës dhe atmosferës. Ndikimi i

106
fushës magnetike në rritjen e bimëve është i lidhur me ndjeshmërinë e bimëve ndaj linjave të fushës
magnetike të tokës. Ndikim pozitiv në rritjen e bimëve ka edhe uji i magnetizuar. Ai ka vetinë që të
tresë më mirë kripërat dhe për këtë arësye thithet më mirë nga bima. Spërkatjet më një ujë të tillë
përshpejtojnë rritjen e bimëve, rrisin rendimentin dhe shtojnë sasinë e vitaminave dhe sheqernave.

Trupat qiellore si hëna dhe dielli gjithashtu kanë ndikim në rritjen e bimëve. Eksperimentët për
efektet e fazave të hënës në rritjen e bimëve kanë treguar se kur hëna është e plotë rendimenti i
perimeve rritet me 20% në krahasim me fazat kur hëna është pjesore. Erat diellore dhe njollat në
sipërfaqen e saj forcojnë rritjen e drurëve frutorë.

Ka fakte interesante për ndikimin e llojeve të ndryshme të tingujve në rritjen e bimëve. Tingujt e
violinës marrin pjesë në forcimin e rritjes së bimëve. Ato përshpejtojnë lëvizjet e citoplazmës duke
çuar në një rritje të metabolizmit në bimë. Nga një eksperiment i bërë me mimozën turpshme
(Mimosa pudica) rezulton se kur ajo ka "dëgjuar" për 25 min muzikë të vjetër indiane rritja e saj
është intensifikuar me 1.5 herë.

Eksperimentet e shkencëtarit amerikan D. Retolak mbi ndikimin e llojeve të ndryshme të muzikës

në rritjen e bimëve kanë treguar se muzika e Bach-ut dhe muzika indiane stimulojnë rritjen e
bimëve dhe kërcelli zgjatet drejtë burimit të zërit. Kurse muzika rock dhe tingujt e daulles e
ngadalsojnë rritjen e tyre. Bimët reagojnë pozitivisht ndaj tingujve të frekuencave të ulëta dhe i
forcojnë normat e rritjes në rastet e zhurmave të valëve të detit, të bubullima, shushurimës së ujit
dhe lëvizjeve të një grerëze. Bananja rritet më mirë me një muzikë në të cilën mbizotërojnë tingujt
bas. Gruri dimror rritet me shpejtë nën ndikimin e tingujve të muzikës. Shkencëtarët e një
Universitetit Amerikan kanë gjetur se zhurma e një motori reaktiv përshpejton mbirjen e farave të
panxhar sheqerit, kurse në Institutin Siberian të Teknologjisë me ndihmën e tingujve të burive të
zakonshme të makinave është arritur në stimulimin e rritjes së farave të pishës (Pinus cembra).

Stimulatoret e rritjes

Në rritjen e bimëve krahas faktorëve të jashtëm ndikojnë edhe faktorët e brendshëm të vetë bimës.
Gjatë procesit të veprimtarisë jetësore të bimëve formohen substanca fiziologjikisht aktive si:
enzimat, vitaminat dhe hormonet. Ndërmjet tyre një rol të veçantë në menaxhimin e proceseve të
rritjes kanë fitohormonet. Disa prej tyre si: auksina, citokinina, giberilina janë stimulatorë të rritjes,
ndërsa si acid abscisic dhe etileni janë inhibitorë ose pengues të rritjes.

Auksinat formohen në anën e pandriçuar ose të errët të zonës meristematike të kërcellit. Qelizat nën
këtë zonë që përkojnë me anën e ndriçuar të kërcellit pësojnë ndarje intensive dhe për këtë arësye
bima zhvillohet në drejtim të burimit të dritës. Auksina nxit formimin e rrënjëve në fidana gjatë
shumimit me kalema. Ajo parandalon rënien e vezoreve, i zgjeron ato dhe ndihmon në formimin e
frutave pa fekondimit.

Kininat janë substanca kimike të cilat formohen në rrënjë dhe lëvizin në drejtim të pjesëve të
sipërme të bimës. Ato marrin pjesë në ndarjen qelizore, në formimin dhe rritjen e sytheve anësorë
dhe sqetullorë. Në kohën e sotme kininat kanë gjetur përdorim në kultivimin e indeve bimore. Për
këtë qellim përdoren terrene të ndyshme ushqimi. Përdorimi i kininës ka dhënë rezultate të mira në
zgjatjen e jetës së luleve të prera (buqetave me lule), perimeve dhe frutave. Kininat parandalojnë
plakjen e gjetheve dhe për këtë arësye kontribojnë në ruajtjen afatgjatë të luleve.

Giberilinat ndikojë në rritjen e bimëve të larta, forcojnë mbirjen e farërave, sythe, zhardhokëve
bulbeve dhe ndihmojnë në zgjatjen e kërcellit. Stimulatorët e rritjes veprimtarinë më të mirë e
shfaqin në kushte të favorshme ekologjike. Kur kushtet e mjedisit janë të pafavorshme për bimën
atëherë hyjnë në veprim hormone të tjera me funksion inhibues ose frenues. Këto hormone
grumbullohen në organe të ndryshme të bimës por edhe në fruta e fara duke parandaluar rritjen e

107
tyre në kushte të pafavorshme. Ndërmjet hormoneve frenuese të rritjes veçohet acid abscisic. Ai
është gjetur në rrënjët, kërcellin dhe gjethet e bimëve. Është vënë re se ky hormon bimor formohet
në kushtet kur sasia e ujit në bimë është e ulët, kur gojëzat janë të mbyllura dhe rrjedhimisht kur
transpirimi reduktohet.

Acid abscisic deri në fund të periudhës së vegjetacionit grumbullohet në sythe, tubere dhe në
organe të tjera të cilat do të kalojnë në një periudhë qetësie sezonale. Por në fund të periudhës së
qetësisë sasia e tij zvogëlohet shumë. Në inhibitorët natyrore bën pjesë edhe etilen, etj.

Lëvizjet rritëse të bimëve

Të gjitha organizmat e gjallë kanë ndjeshmëri reaguese. Ajo përfaqëson një reaksion veprimi ndaj
faktorëve të ndryshëm të ambientit rrethues si: drita, temperatura, zhurma, forcat e gravitetit, era,
etj. Në thelb të këtyre reaksioneve kundërvepruese qëndron një nga vetitë e citoplazmës së qelizës
ose ndjeshmëria e saj. Reaksionet kundërpergjigjëse të bimëve ndaj ngacmimeve të ndryshme
pasqyrohen në lëvizjet rritëse dhe tkurrëse të saj.

Lëvizjet rritëse të bimëve janë në varësi të llojit të stimulit ngacmues. Mekanizmi i veprimit
stimulativ në bimët është i ndërlikuar. Në thelb të kësaj levizje qëndron veprimi i fushës potenciale
elektrike e cila mund të kapet dhe vrojtohet nëpërmjet disa pajisjeve të veçanta. Fenomenet e
lëvizjeve rritëse mund të behen të dukshme nësë i nxisim me veprime të drejtuara stimuluese. Ky
fenomen quhet tropizëm. Tropizmi ndryshon në varësi të lloji i stimulit. Nëse një bimë është e
vendosur nën ndikimin e një stimuli dhe reagon në drejtim të tij quhet tropizëm pozitiv, nësë ajo
reagon në drejtimin e kundërt me burimin e stimulit quhet tropizëm negativ.

Gjeotropizmi (gravitropizmi) është aftësia e organeve të ndryshme bimore që të rriten të

pozicionuara në një drejtim të caktuar në lidhje me qendrën e tokës. Ai mund të jetë pozitiv ose
negative. Gjetropizëm pozitiv është rasti i rritjes së rrënjëve në drejtim të qendrës së tokës. Kjo
mënyrë rritje e rrënjëve ndodh jo vetëm për shkak të aktivitetit të hormoneve por edhe për shkak të
pranisë të qelizave statolite që ndodhen në kësulen e rrënjës. Brenda qelizave statolite ka disa
amiloplaste të specializuara që përceptojnë vektorin e gravitetit dhe aktivizojnë mekanizmat
sensitivë të rrënjës. Sinjali gravitropik (gjeotropik) do të çojë më pas në riorientimin e transportit të
hormoneve auksina dhe në rishpërndarjen e mëvonshëm të tyre në bimë. Statolitet gjenden
gjithashtu në shtresat e endodermës së kërcejve dhe të lulesave. Geotropizmi negativ është tipari
karakteristik i kërcejve.

Fototropizmi është prirja e bimëve për tu drejtuar apo përkulur në drejtim të burimit të dritës. Kjo
përkulje ka një natyrë kimike. Fitohormonet auksina që ndodhen në anën me hije të kërcejve
shtojnë intensivisht ritmin e ndarjes dhe të rritjes së qelizave të kësaj zone në krahasim me anën e
ndriçuar të bimës. Në anën e dritës sasia e auksinave është më vogël prandaj dhe ritmi i ndarjes e i
rritjes së qelizave është më i ngadaltë. Për këtë arësye bima nga ambienti me ndriçim të dobët
orientohet ose përkulet në drejtim të dritës.

Kimiotropizmi është lëvizja e bimëve nën ndikimin e komponimeve kimike. Në disa bimë vërehet
fenomeni i termotropizmit dhe hidrotropizmit. Lulet e bimëve janë në gjendje për të ju përgjigjur
ndryshimeve të dritës gjatë gjithë ditës, prandaj hapja dhe mbyllja e petaleve të një luleje ndodh në
kohë të caktuar. Linney raportoi dhe krijoi një "orë lule". Lulet orë mund të tregojnë kohën nga ora
3 ose 5 të mëngjesit deri në orën 9 në mbrëmjes. Sipas të dhënave nga ora 3 deri në 5 të mëngjezit
çelin lulet e Tragopogon (Asteraceae), në orën 5 çelet Sonchus arvensis (Asteraceae), nga ora 5
deri në 6 Taraxacum officinale, Crepis (Asteraceae), në orën 6 çelin patatet (Solanum tuberosum),
liri (Linum usitatissimum), në orën 6-7 Hieracium pilosella (Asteraceae). Në muzg hapen lulet e
duhanit aromatik, Silene dioica (Caryophyllaceae), etj. Lulet gjithashtu mbyllen në një kohë të
caktuar. Arësyja e hapjes së luleve në orë të ndryshme të ditës lidhet shpesh me ndryshimin e

108
ndriçimit, me kushtet e motit dhe pozicionin gjeografik ku rritet bima. Këto fenomene të jashtme
ndërhyjnë edhe në mekanizmat e brendshëm të bimës shfaqja e të cilave dallohet në rritjen jo të
njëtrajtshme të anëve të sipërme e të poshtëme të petaleve.

Bimët përveç tropizmit kanë edhe një lloj tjetër lëvizje e cila quhet nastii. Nastia nuk ka lidhje me
proceset e rritjes së indeve. Lëvizja nastike përfaqëson lëvizjet dorsoventrale ose shpinobarkore të
organeve të bimëve nën ndikim e faktorëve të mjedisit si temperatura, drita, etj.

Termonastii është lëvizja e petaleve të luleve në varësi të ndyshimit të temperaturës, siç ndodh tek
tulipani i cili kur hyn nga ambjenti i jashtëm në një dhomë të ngrohtë çel petalet.

Fotonastii është lëvizja e pjesëve të bimës në varësi të ndyshimit të dritës. Gjethet e tërfilit, oxalis,
fasulës dhe të disa bimëve të tjera qëndrojnë të mbyllura dhe të drejtuar vertikalisht lart kur është
errësirë dhe kur temperaturat e ajrit janë të ftohta. Gjethet e tyre në dritë dhe në ajër të ngrohtë
qëndrojnë "të hapura" dhe në pozicion horizontal. Shembulli i mësipërm përfaqëson njëkohësisht të
dy variantet si fotonastii ashtu dhe termonastii.

Sismonastii janë reagimet e bimëve ndaj goditjeve apo tronditjeve. Si shembull klasik përmendet
reagimi i gjetheve të bimës tropikale “mimoza e turpëshme“ ose lule mosprek (Mimosa pudica)
ndaj kontaktit me pikat shiut apo ndaj goditjeve mekanike. Sapo gjethet e përbëra të saja i godasim
ajo reagon menjëherë duke i mbledhur ato. Në lëvizjet e bimës së prekur ndikon ndryshimi i
presionit të turgorit në organe e ndryshme të saj. Gjethet e bimës hijedashëse oxalis pas perendimit
të diellit drejtohen për nga poshtë. Baza e këtij fenomen është se gjysma e sipërme e gjethes kalon
në gjendje të lartë turgori ndërsa në pjesën e poshte të saj ndodh e kundërta. I njejti fenomen ndodh
në mot të ftohtë dhe në shi.

Frekuencat e rritjes periodike

Karakteristikë e bimëve është rritja gjatë gjithë jetës. Rritja e bimëve nuk është e vazhdushme por
është periodike. Në bimë vërehen periudha të rritjeve intensive si dhe periudha qetësie. Kombinimi
i periudhave të rritjes me ato të qetësisë lidhet me ndikimin faktorë të mjedisit si drita, temperatura,
lagështia si dhe me proceset e brendëshme fiziologjike të bimës të cilat janë fiksuar gjenetikisht
gjatë procesit të gjatë të evolucionit. Për ndikimin e këtyre faktorëve jepen disa fakte interesante.
Drurët gjetherënëse rriten në zonën e latitudes ku temperaturat dhe reshjet nuk ndryshojnë në
mënyrë të konsiderueshme deri në fillimin e dimrit. Prandaj ato i mbajnë gjethet e tyre deri në këtë
sezon. Sinjali për fillimin e periudhës së qetësisë mund të jetë një ndryshim në regjimin ditor të
dritës. Për shembull, thatësirat e verës në këtë latitudë shkaktojnë tek bimët një periudhë qetësie të
thellë. Qetësia e thellë e kësaj periudhe për disa bimë është një fazë e domosdoshme për rritjen dhe
zhvillimin e bimëve të tjera.

Periudhat e qetësisë në bimë të ndryshme nuk janë të njejta. Kështu tek jargavani, shtogu,
dorëzonjëza, ramnusi, etj. periudha e qetësisë së thellë në kushte natyrore fillon në tetor. Por të
rritura në kushtet e serës këto specie sillen si bimë gjithmonë të gjelbëra. Sythet e tyre lulëzojnë
edhe në muajin nëntor. Me sa duket keto bimë në të kaluarën e tyre kanë qenë gjithmonë të
gjelbëra. Tek mështekna, murrizi, plepi i bardhë, etj., periudha e qetësisë së thellë zgjatet deri në
muajin janar, tek bliri, panja, etj., ajo zgjatet për rreth gjashtë muaj, ndersa tek lisi dhe frashëri deri
në fund të prillit. Me fillimin e periudhës së qetësisë indet bimore e ulin sasinë e stimulatorëve të
rritjes. Gjatë kësaj periudhe shumë bimë kanë nevojë për ekspozimin ndaj të ftohtit përndryshe ata
nuk do të jenë në gjendje të rifillojë rritjen e mëpasme. Në përfundimin të periudhës së qetësisë në
bimë të ndryshme dhe në kohë të ndryshme fillon formimi i gjetheve dhe më pas lulëzimi i tyre.
Kjo periudhë është një mundësi për të bërë përgatitjen për rritjen pranverore të bimëve si dhe për
akumulimin e ARN-së aq të domozdoshëm në formimin e proteinave.

109
Periudha e qetësisë është karakteristike jo vetëm për bimet por edhe për farat. Periudha e qetësisë
apo forca mbirësë e farave mund të ruhet edhe për disa vite. Shalqini, pjepëri, kastraveci, kungulli,
etj., e ruajnë fuqinë mbirëse të farave për 6-8 vjet, fasulja, bizelja për 5 -6 vjet, lakra, rrepa për 4 - 5
vjet, selino vetëm për 1 - 2 vjet.

Rezistenca e bimëve ndaj të ftohtit dhe acarit

Kalimi i dimrit dhe acarit nëpërmjet periudhës së qetësisë së thellë të bimëve varet nga rezistenca
dhe përshtatëshmeria e tyre ndaj këtyre faktorëve.

Rezistenca e bimëve ndaj temperaturave të ulëta lidhet kryesisht me përbërjen kimike të qelizës.
Rolin “antifrizë“ e lozin ato substanca të cilat ndikojnë në uljen e pikës së ngrirjes së ujit në qelizë.
Këtë rol e lozin kryesisht sheqernat dhe kriprat. Ata marrin pjesë në parandalimin e koagulimit të
proteinave nga temperaturat e ulëta. Sa më shumë sheqerna të grumbullohen në inde aq më
rezistente është bima ndaj temperaturave të ulëta. Është vërejtur se tek drurët frutorë që kanë shumë
fruta depozitohet si lëndë rezervë sasi më e vogël sheqernash krahasuar me ato që kanë më pak
fruta. Sasia më e vogël e sheqernave si lëndë rezervë i bën këto fruta më pak rezistente ndaj
ngricave. Bimët rezistente ndaj dimrit kanë aftësinë të durojnë kapriçot e temperaturës. Efektet më
negative për bimën janë rastet kur mbas një periudhe me ngrica shfaqet një temperaturë e butë dhe
përsëri mbas saj rishfaqen ngricat. Luhatjet e temperaturave të dimrit dhe kalimi nga ngrirja në
shkrirje janë më të keqia për bimën se periudhat e gjata të ngricave të rënda. Disa lloje bimësh janë
më rezistente ndaj ngricave të forta e të zgjatur. Qelizat bimore të këtyre bimëve përmbajnë sasi
shumë të madhe sheqeri ndërsa citoplazma zvoglon sasinë e ujit të cilat do ndikojnë për të rritur
rezistencën e bimëve ndaj temperaturave të ulëta. Prandaj mjaft bimë të tilla barishtore, Asarum,
Pulmonaria, etj., i mbajnë gjethet e gjelbëra edhe nën dëborën e dimrit.

Bimët e latidudave jugore në rastet kur kultivohen në latituda veriore si kastraveci, kungulli i
njomë, etj., kanë aftësinë të tolerojnë temperaturat e ulëta +° C dhe janë quajtur tolerante ndaj të
ftohtit. Kështu, kastraveci i shkurtër përballon temperaturat deri në 3 ° C por nëse kjo temperaturë
do të zgjasë për 3 - 4 ditë atëherë bima vdes. Bazur në tiparin e rezistencës së bimëve ndaj të ftohti
ka hyrë në përdorim metoda e kalitjes së farave. Përmes ndryshimit të regjimit të temperaturave të
ruajtjes së tyre përftohen fara më rezistente.

Zhvillimi individual i bimeve

Me zhvillimin individual kuptojmë ndryshimet morfologjike dhe fiziologjike që ndodhin gjatë

gjithë jetës së bimës. Formimi i lules tregon se bima ka përjetuar ndryshime të thella biokimike dhe
fiziologjike. Secila bimë kalon një cikël zhvillimi që zgjat nga formimi i zigotës deri në vdekjen e
saj dhe quhet ontogjeneza. Zhvillimit individual i bimëve ndahet në dy stade:

A. Zhvillimi embrional ose embriogjeneza është zhvillimi i zigotës dhe formimi i embrionit.

B. Zhvillimi postembrional është zhvillimi nga mbirja e farës deri në vdekjen e bimës. Ky
zhvillim kalon në disa faza ose periudha:

1. Periudha latente përfaqëson gjendjen e përgjumur të farave. Kjo periudhë mund të zgjasë nga
disa ditë deri në disa vjet kohë në të cilën fara nuk është në kushte të favorshme për mbirje.

2. Periudha e mbirjen ose e filizit është zhvillimi i embrionit deri në dy gjethet e para. Në këtë
periudhë bima ushqehet me lëndët rezervë të farës.

3. Periudha bimës së re është zhvillimi i bimës nga gjethet e para deri në fillimin e lulëzimit. E
gjithë lënda ushqimore thithet nga vetë bima.

110
4. Periudha e bimës së rritur është periudha e lulëzimit dhe frutifikimit.

5. Periudha e vjetërimit të bimës është periudha kur bima ndërpret lulëzimin dhe frutifikimin.

6. Periudha e plakjes është periudha e fundit e jetës së bimës kur ajo thahet dhe vdes.

Zhvillimi individual i bimës shoqërohet me ndryshime të mëdha që çojnë në formimin e organeve

të ndryshme. Procesi i formimit të organeve vazhdon gjatë gjithë jetës së bimës dhe quhet
organogjeneza. Zhvillimi i bimës fillon me mbirjen e farës. Që fara të mbijë e të zhvillohet kërkon
disa kushte të caktuara të lagështisë dhe të temperaturës. Temperaturat e favorshme për mbirjen e
farave janë specifike dhe në varësi të prejardhjes gjeografike të bimëve.

Në bimët me origjinë veriore temperaturat e mbirjes së farave janë më të ulta se sa në ato jugore.
Farat e grurit mund të mbijë në 0 - 1 ° C, farat e misrit mbijnë në temperaturën mbi 12 ° C, farat e
palmave tropikale në temperaturë 20-25 ° C. Mbirja e farës shoqërohet me transformime të mëdha
biokimike, anatomike dhe fiziologjike. Por jo të gjitha farat kanë aftësinë të zhvillohen menjëherë
pas pjekjes. Në bimët që jetojnë në kushte klimatike me lagështi dhe nxehtësi farat mund të mbijnë
menjëherë. Farat e bimëve që rriten në klimë të butë gjithashtu mbijnë lehtësisht dhe zhvillohen
shpejtë si panja, shelgu, etj. Këto bimë lulëzojnë në pranverë, farat e tyre në kushte të favorshme
klimatike zhvillohen në vjeshtë dhe japin bimën e re. Ato fara të cilat nuk arrijnë të zhvillohen janë
të destinuara të vdesin.

Farat e shumë bimëve me lule që të mbijnë kanë nevojë për një periudhë qetësie. Ndonjëherë kjo
periudhë është e detyruar për bimën në pritjen e kushteve të favorshme për mbirje. Farat e bimëve
që banojnë në zonat subtropikale ku dallohen variacionet sezonale të temperaturës dhe lagështisë,
në varësi të vetive specifike të farës mund të kalojnë në periudha të qetësisë organike. Periudha e
qetësisë së farave në tokë nganjëherë mund të vazhdojë për shumë vite.

Periudha e qëtësisë në farat me mbështjellje apo me lëkurë të fortë si tek bishtajoret lidhen edhe me
vështërsinë që ka fara në mbirje. Shpesh ajo konsiderohet si qetësi anatomike. Që këto fara të kenë
mundësi të mbijnë dhe lëkura të fryhet duhet të ndihmohen nga temperatura dhe lagështia. Të
njejtin funksion e kryen edhe veprimi i kalimit të menjëhershëm të temperaturëve nga e lartë në të
ulët. Për të ndihmuar mbirjen e farave me lëkurë të fortë në praktikën e bujqësore përdoren teknika
për çarjen e lëkurës pa demtuar embrionin. Një nga këto teknika mund të jetë duke i goditur këto
fara me rërë me presion, etj. Në disa fara periudha e qëtësisë është në varësi të enzimave penguese
për mbirjen e farës. Enzima të tilla janë të përqëndruara në sipërfaqen mbështjellëse të farës së
panxharit dhe përfaqësojnë qetësinë kimike. Farat me qetësi morfologjike konsiderohen ato fara të
cilat kanë embrione të pa zhvilluara mire. Por farat kanë edhe qetësi fiziologjike. Disa nga bimët
drurore kalojnë në qetësi të thellë fiziologjike.

Mbirja e farës është në varësi të llojit të bimës dhe kushteve ekologjike në të cilë rritet ajo.
Përgjithësisht farërat që mbijnë lehtë mund ta humbin forcën mbirëse për muaj, javë dhe tek shelgu
për disa ditë. Farat e kungullit e ruajnë forcën mbirëse deri në 5 vjet ose dhe më shumë. Fara e disa
bimëve mund të qëndrojnë në kushte të caktuara për qindra vjet. Farat e zambakut të uji (Nelumbo)
të gjetura në një “varrezë torfe” e kanë ruajtur forcen mbirëse për 1000 vite, ndërsa mosha e
farërave Lupinus (Fabaceae) të nxjerra nga akulli i Alaskës arrijnë moshën deri në 10 000 vjeçare.

Hyrja e ngadaltë e ujit në farë ndikon në rritjen graduale të proceseve të frymëmarrjes si dhe në
aktivizimin e fermenteve që ndodhen në brendësi të saj. Aktivizim i fermenteve sjell fillimin e
hidrolizës së substancave të rezevës si edhe rritjen e embrionit. Embrioni fillimisht çan lëkurën ose
tegumentët mbrojtës të fares. Më pas fillon të nxjerrë jashtë saj rrënjën embrionale, më pas
hipokotilin. Në një stad të mëvonshëm zhvillohet meristemi i majes i cili i ndan dy kotiledonet veç
e veç. Rritja e embrionit mund të bëhet duke i nxjerrë kotiledoneve mbi sipërfaqen e tokës e në

111
kontakt me ajrin dhe dritën. Kotiledonet e shumë bimëve në kontakt me dritën bëhen të gjelbëra
dhe marrin pjesë në proçesin e fotosintezës. Fara të tilla quhen mbitokësore. Por ka edhe fara që
kotiledonet i mbajnë në brendësi të tokës ndërsa meristemi i majes formon epikotilin. Fara të tilla
quhen nëntokësore si tek lajthia, dushku, bizelja, etj. Deri në këtë moment e gjithë lënda rezervë për
zhvillimin e embrionit ka qënë e depozituar në kotiledone. (Fig. 169). Përgjithësisht është pranuar
se bimët në zhvillimin e tyre individual përsërisin fazat e zhvillimit të paraardhësve të tyre.
Zhvillimi historik i bimëve quhet filogjeneza.

Fig. 169. Fazat e zhvillimit të farës së fasules nga mbirja deri në formimin e filizit: 1 – mbeturina e funikulit 2 –
mikropili; 3 - rrënjë embrionale; 4 - kotiledone; 5 - gjethe embrionike; 6- sythi i majes; 7 - rrënja kryesore; 8 - rrënjët
anësore; 9 – kërcelli nën kotiledon 10 – kërcelli mbikotiledon; 11 - gjethe; 12 - sythi apikal

Fazat e zhvillimit individual të bimëve varen nga kombinimi i faktorëve ekologjikë dhe i faktorëve
të brendshëm të vetë bimës. Përgjithësisht stadet e zhvillimit të farave janë pak a shumë të
ngjashme por kushtet e mbirjes, zhvillimit, lulëzimit dhe frutifikimit të tyre janë të ndryshme.
Individualiteti dhe jetëgjatësia e bimëve janë rezultat i zhvillimit historik dhe përshtatëshmërisë
ndaj faktorit ekologjik. Kjo lloj përshtatshmerie ka krijuar bimë me tipare dhe kërkesa individuale
ndaj mjedisit. Disa bimë kanë kërkesa të veçanta ndaj temperaturës si për mbirje ashtu dhe për
lulëzim. Shumica e bimëve para se të lulëzojnë kanë nevojë për ekspozim ndaj të ftohtit. Kështu, në
qoftë se panxharin e sheqerit e rrisim në tropik ku nuk ka temperatura të ulëta atëherë ai do të
mbetet në gjendje vegjetative për disa vite. Por ka bimë si sallata që nuk kanë nevojë për një efekt
të tillë. Lulëzimi i bimëve nuk fillon menjëherë. Përveç periudhës së nevojshme për grumbullimin e
lëndëve rezerve bimët kërkojnë një kohë për formimin dhe grumbullimin në sythe të substancave
hormonale të lulëzimit.

Një faktor tjetër që ndikon në lulëzimin e bimëve është gjatësia e dritës ditore. Ky fenomen quhet
fotoperiodizëm. Bimët nuk kanë njejtin reagim ndaj orëve të gjata dhe të shkurtëra të ndriçimit
ditor. Disa bimë zhvillohen më shpejtë në ditë të shkurtëra, bimë të tjera kërkojnë ditë më të
zgjatura. Por ka bimë që janë indiferente ndaj kohëzgjatjes së ndriçimit. Në varësi të kërkesë për
gjatësi ditore ndriçimi dallohen tre grupe bimore. Bimë dritëgjatë ditore janë ato që për të lulezuar
kërkojnë 16-20 orë ose deri në fund të dritës. Ato zakonisht lulëzojnë në fund të verës ose në fillim
të vjeshtës si soja, meli, orizi, kërpi, krizantemat, etj. Bimë dritëshkurtër ditore kërkojnë 8-12 orë
dhe zakonisht lulëzojnë në fillimin e verës si tërshëra, elbi, liri, panxhari, rrepa, etj. Bimë
indiferente ditore ose neutrale çelin në çdo regjim drite.

Kohëzgjatja e jetës së bimëve. Zhvillimi individual i bimëve përfaqëson ciklin jetësor të tyre.
Jetëgjatësia e bimëve është shumë e ndryshme. Bimët mund të jënë njëvjeçare. Farat e tyre çelin
në pranverë, lulëzojnë dhe pastaj vdesin brenda disa muajve ose më pak se një vit. Bimët dyvjeçare
ose bienniale si lakra dhe karrota në vitin e parë të jetës zhvillojnë vetëm organet vegjetative ndërsa
në vitin e dytë lulëzojnë dhe frutifikojnë. Në bimët shumëvjeçare ose perenniales cikli i jetës ruhet
nga disa vjet deri në disa qindra vjet. Bimë të tilla janë drurët, shkurret dhe bimët barishtore
shumëvjeçare.

112
Bimët njëvjeçare, dyvjeçare dhe disa shumëvjeçare mund të frutifikojnë vetëm një herë gjatë gjithë
jetës së tyre. Bimë të tilla quhen monokarpike (monocarpic).

Shumica e bimëve shumëvjeçare ose pereniale lulëzojnë dhe frytifikojnë disa herë në jetë. Bimë të
tilla quhen polikarpike (polycarpic). Në bimët monokarpike bëjnë pjesë edhe një grup i veçantë i
bimëve që kanë një jetë shumë të shkurtër ose sezonale dhe quhen efemere. Bimët shumëvjeçore
polikarpike konsiderohen edhe si efemeroide. Karakteristikë e këtyre bimëve është se në kushte të
pafavorshme të mjedisit formojnë fara dhe njëkohësisht i depozitojnë lëndët ushqyesve rezervë në
bulbe ose në rizoma.

Studimet mbi rritjen dhe zhvillimin e bimëve nën ndikimin e faktorëve të mjedisit na lejojnë ne që
të hartojmë metodat e monitorimit biologjik të zhvillimit sidomos tek bimët bujqësore. Nëpërmjet
të dhënave të përftuara mbi mbirjen dhe zhvillimin e farës është bërë e mundur të shkurtohet cikli i
jetësor i këtyre bimëve si dhe është rritur rendimenti i tyre. Forcimi i farave nën veprimin e
luhatjeve të temperaturave e rrisin rendimentin e produkteve bujqësore dhe rezistencën e bimëve
ndaj të ftohtit.

Format jetësore të bimëve

Peizazhi rrethues ose landshafti krijon imazhin e jashtëm ose habitusin e bimëve. Gjatë zhvillimit
historik të bimëve si dhe nga ndikimi i faktorëve të mjedisit rrethues janë përftuar tipare individuale
të ndryshme të cilat janë të shprehura në veçantitë e metabolizmit, në strukturën, në format e rritjes
dhe dinamikën e proceseve jetësore. E gjithë kjo përshtashmëri e bimëve reflektohet në pamjen e
jashtme ose në habitusin.

Pamja e jashtme e bimëve është formuar historikisht nga ndikimi i faktorëve të mjedisit dhe quhet
forma jetësore. Termi "formë jetësore" u prezantua në vitet 80 të shekullit të kaluar nga botanist
danez E. Warming.

Pavarësisht nga fakti se termi forma jetësore është një koncept ekologjik ai duhet dalluar nga
koncepti i grupit ekologjik të bimëve. Format jetësore pasqyrojnë përshtatshmërinë e bimëve ndaj
kompleksit të gjërë të faktorëve ekologjik të mjedisit, në ndryshim nga termi grupet ekologjike që
përfaqësojnë përshtatjen e organizmave ndaj disa faktorëve të veçantë të mjedisit si drita,
ngrohtësia, natyra e tokës dhe lagështia. Përfaqësues e të njëjtës formë jetësore mund të i përkasin
grupeve të ndryshme ekologjike.

Për format jetësore ekzistojnë klasifikime të ndryshme. Njëri prej këtyre klasifikimeve bazohet në
pamjen e jashtme të grupeve të bimëve dhe përshtatshmerisë historike ndaj faktorë të mjedisit. Ky
lloj klasifikimi quhet fizionomik. Sipas këtij klasifikimi bimët ndahen në drurë, shkurre, shkurrëza,
gjysëmshkurre, bimë barishtore monokarpike dhe polikarpike (shih Fig. 170).

Drurët, janë bimë shumëvjeçare me një trung të drurëzuar i cili ruhet gjatë gjithë jetës.

Shkurret, janë bimë shumëvjeçare, me kërcell ekuivalent me trungun e drurëve dhe me degëzime që
fillojnë pranë tokës.

Shkurrëza. Në këte grup bëjnë pjesë boronica, rozmarina, etj. Keto bimë rriten deri në 60 cm
lartësi. Degëzimet i kanë të shumta, të drurëzuara, me gjethe dhe ku degëzimet fillojnë nën tokë.

Nënshkurre ose nënshkurrëza. Karakteristike për këto bimë është drunjëzimi i degëzave
mbitokësore dhe vdekja e pjesëve të sipërme të saj. Drunjezimi i pjesës së kërcellit ruhet për disa
vjet. Çdo vit sythet rifillojnë formimin e degëzave të reja barishtore.

113
Barishtoret. Janë bimë njëvjeçare dhe shumëvjeçare pjesa mbitokësore e te cilave ose e gjithë bima
vdes gjatë periudhes se dimërit. Ata ndahen në bimë barishtore monokarpike dhe polikarpike. Në
bimët barishtore polikarpike bëjnë pjesë edhe bimët me rrënjë të tapëzuara si jonxha, luleradhiqe,
etj.

Fig. 170 Skema e klasifikimit fizionomik të formave jetësore

Vëzhgimet fenologjike

Rritja dhe zhvillimi i bimëve varet nga shumë faktorë. Një ndikim të madh në këto procese kanë
ndryshimet sezonale në natyrë. Njerëzit vazhdimisht kanë qenë të interesuar të ndjekin fazat e
zhvillimit dhe periudhat e rritjes së bimëve. Këto vrojtime janë quajtur vëzhgime fitofenologjike.

Fenologjia është shkenca që merret me studimin e ndikimit të ndryshimeve sezonale në jetën e

bimëve. Ajo studjon kohën e lëvizjes së lëngjeve, kohen e çeljes së sytheve, daljen e gjetheve të

114
para, fillimin dhe fundin e lulëzimit, frutifikimin, pjekjen e frutave, kohën e ndryshimit të ngjyrës
së gjetheve, fillimin dhe fundin e rënies së gjetheve, etj. Shpesh herë këto vëzhgime fenologjike
janë të lidhura edhe me fenomene të tjera natyrore. Vezhgime të tilla na japin mundësi për të gjetur
marrëdhëniet që egzistojnë në mes bimëve, kafshëve dhe natyrës jo të gjallë. Të gjitha vëzhgimet
duhen datuar dhe si rezultat i kësaj pune në përftojmë kalendarin natyrorë për secilin vendbanim.

Kalendari i natyrës është me rëndësi të madhe në jetën dhe aktivitetet e njerëzve. Ai është shumë i
rëndësishme për prcaktimin e të mbjellave, të korrave, jep informacion për kohën e lulëzimit të
llojeve të ndryshme të bimëve dhe i domozdoshëm për bletarinë. Vëzhgimet fenologjike mund të
shprehen në formën e tabelave, grafikëve ose të shenimeve në letër.

Secili sezon i vitit karakterizohet nga kushte të ndryshme të motit. Në lidhje me këtë, çdo sezon i
vitit ka një fillim dhe një fund si pranverë, verë, vjeshtë. Disa bimë janë tregues të rëndësishëm ose
indikatorë të fillimit të një periudhe kohore të vitit me të cilat janë të lidhura lloje të ndryshme të
aktivitetit ekonomik të shoqërisë. Kështu, çelja e gjetheve të meshteknës (Betula) është një sinjal i
mirë për të filluar mbjelljen e disa bimëve të arave. Lulëzimi i akacies nënkupton përfundimin e
pranverës. Fillimi dhe fundi i verës karakterizohet nga ngjarje të rëndësishme për jetën e bimëve.
Rritja e dritës së ditës dhe e temperaturave çon në pjekjen e frutave. Me fillimin e vjeshtës gjethet
zverdhen dhe gradualisht fillojnë të rrezohen. Kjo është koha e korrjeve intensive të kulturave
bujqësore. Deri në fund të vjeshtës kushtet e motit çojnë në përfundimin e jetës së gjetheve. Dimrit
nuk ka ardhur ende por këto shenja tregojnë se ai po afrohet.

Në vite të ndryshme shfaqen kushte moti të ndryshme. Prandaj edhe fazat e zhvillimit të bimëve
nuk janë të njejta. Fenomene të tilla si lulëzimi, frutifikimi, rënja e gjetheve, etj, nuk do të jenë të
njejta si të një viti më parë. Në bazë të vëzhgimeve fenologjike afatgjata ne mund të përcaktojmë
ndryshimet sezonale afatmesme për jetën e bimëve dhe kultivimin e tyre.

FAZAT E EVOLUCIONIT TË JETËS

Aktualisht diskutohet se janë regjistruar rreth 500.000 lloje bimësh, nga të cilat 20 000 janë bimë
vaskulare. Të gjithë këto bimë nuk janë shfaqur njëherësh, por janë rrjedhojë e një procesi të gjatë
evolutiv të shoqëruara edhe me ndryshime gjeologjike të planetit tonë (aktivitetit vullkanik,
rrezatimi diellor ultravjollcë, ulja e kores së tokës, etj.), të cilat ndikojnë në klimë. Tërësia e të
gjitha proceseve endogjene dhe ekzogjene të planetit tonë kanë stimuluar aeromorphen (formën
ajrore - aeroformën) e organizmave të gjallë. Procesi i evolucionit të formimit të strukturës dhe
funksionit të organizmave ka sjellë njëkohësisht progresin morfofiziologjik të botës organike.

Sipas të dhënave të fundit, universi u formua si rezultat i të ashtuquajturit Big Bengut, i cili
mendohet se ka ndodhur rreth 20 miliardë apo më shumë vjet më parë. Nga rezultatet e studimeve
të Hënës ka dale se shkëmbijtë e Tokës dhe të Hënës janë formuar si një trup i dendur rreth 4.6
miliardë vjet më parë. Supozohet se në këtë kohë është krijuar e ashtuquajtura supë primordiale e
aminoacideve, bazave purine dhe pirimidine, sheqernave e kështu me radhë.

Dëshmitë gjeologjike për ekzistencën e jetës fillojnë në Archean (3,9-2,6 miliardë vjet më parë) ku
janë gjetur shumëllojshmëri të organizmave të parë qelizorë. Studimet stratigrafike kanë treguar se
baza e të dhenave mbi egzistencen e organizmave të hershëm bazohet në teorinë e sedimentimit.
Sipas kësaj teorie ashtu si rrathet vjetorë depozitohen në drurët e çdo viti dhe ruajnë informacionin
mbi bimën dhe klimën ashtu dhe depozitimet apo sedimentet e vazhdushme në tokë ruajnë
informacionin mbi organizmat gjallë dhe klimën e kohës së kaluar. Bazuar në këtë teori është
pranuar si rregull që sedimentët më të vjetra ndodhen më thellësi dhe ato më të rejat në sipërfaqen e
tokës. (Fig. 171)

115
Fig. 171 Skema e teorisë së sedimentimit

Nisur nga gjetjet e organizmave fosile në shtresa të ndryshme të depozitimeve në tokë është hartuar
shkalla e moshës geologjike të tokës e cila mundohet të pasqyrojë historinë e tokës dhe evolucionin
e së gjallës. Koha gjeologjike është e ndarë në 4 era. Era më e vjetër është Precambriani. Në këtë
erë ndodhet periudha e Archean-it. Në Archean janë gjetur shkëmbinjtë më të vjetër sedimentarë.
Këto shkëmbinj janë të njohura si stromatolite dhe formohen nga precipitimi i grimcave organike
në mjedise ujor. Keto janë formacione me origjinë sedimentare koralore dhe nga mikrofosilet më të
hershme autotrofe. Besohet se një pjesë e prokariotëve të Archean me sa duket ishin organizma
heterotrofë ndërsa pjesa tjetër e organizmave mund të ishte autotrofe. Ka mundësi që organizmat e
lashtë (primitive) autotrofë ishin të afta të realizonin fotosintezën pa prodhuar oksigjen (të
ngjashme me bakteret purpurine dhe squfërbakteret e sotme tek të cilat donori (dhuruesi) i
elektroneve në procesin e fotosintezës është H2 dhe jo H2O) ose siç ndodh edhe tek bakteret
kimiosintetike. Mikroorganizmat autotrofe kishin aftësinë të fiksonin azotit atmosferik. Ciklet
biogjeokimike ishin kryesisht në formën e ciklit të komponimeve të reduktuara të llojit sulfide
hidrogjeni, amoniak etj.

Në periudhen Proterozoice (2,6-0.600000000 vjet më parë) janë gjetur gjurmë të ndryshme të jetës
në formën e stromatolitëve, cyanobactereve si dhe të eukarioteve të para.

Fig. 171 Skema kohës gjeologjike të organizmave

116
Cyanobacteriet kanë aftësinë e fotosintezës oksigjenike, dmth uji është përdorur si një donator
elektronesh dhe nga procesi çlirohet në atmosferë oksigjen i lire. Shfaqja e cyanobactereve ështe
shumë e rëndësishme për zhvillimin e organizmave aeroforme në Tokë. Përqendrimi i oksigjenit
gradualisht filloi të rritet.

Mendohet se rreth 2 miliardë vjet më pare ai ka qenë rreth 1%, (por ka edhe një hipotezë mbi
origjinen abiotike të oksigjenit në atmosferë). Atmosfera u bë gjithnje e me e oksigjenuar dhe kjo
nxiti zhvillimin e kimiosintezës aerobike dhe te frymëmarrjes aerobe. Gradualisht cikli
biogjeokimik bëhet gjithnje e më i ndërlikuar. Eukariotet e para mendohet se janë shfaqur rreth 1.8
miliard vjet më parë dhe ishin organizma planktonikë. Në fund të Proterozoicut shfaqen bimët
shumëqelizore, kërpudhat dhe kafshët. Në sistemin ekologjik të tokës përveç organizmave sintetike
(prodhues) dhe dekompozues, formohet edhe një linjë tjetër, ajo e organizmave konsumatorët,
d.m.th konsumatorët e lëndës organike. (Fig. 171 Skema)

Në Phanerozoic ka një sistem të zhvilluar të komuniteteve, të cilat janë të dominuara nga

organizmat planktonikë dhe bentikë (benthic - bashkangjitur në substrate), alga shumëqelizore dhe
kafshët barngrënëse (Tabela 2.). Phanerozoicu perbehet nga tre Era (Paleozoic, Mesozoic,
Cenozoic). Ai filloi rreth 0.6 miliardë vjetë më parë dhe vazhdon edhe sot. Skema e shfaqes së
grupeve kryesore bimore në tokë jepet në tabelen e mëposhtme. (Fig. 172 )

Fig. 172 Skema e historisë së zhvillimit të jetës bimore në periudhën Phanerozoic-ut rreth 0.6 miliardë vjet më pare.

117
118