Recuperación parcial del Herbario del DR. FLORENTINO FELIPPONE
DIEGO O. VARELA1
1. Abstract
Part of DR. FLORENTINO FELIPPONE’s herbarium has been restored. It contains
1419 items relating to 3088 specimens, mostly mosses, algae, and lichens. 864
items and their corresponding 2363 specimens were collected in Uruguay: among
them, 24 by ERNESTO GIBERT and two by JOSÉ ARECHAVALETA. There are four type
specimens among Gibert’s collection. 388 items and corresponding 395 specimens
are exchange samples. All data have been digitized into an Access 2007 database.
Key words: DR. FLORENTINO FELIPPONE, herbarium, mosses, algae, lichens.
2. Introducción
El DR. FLORENTINO FELIPPONE (1852 – 1939), nacido en Paysandú, fue el primer
médico sanducero graduado en la Universidad de la República. Completó estudios
de química agronómica en Francia donde fue discípulo de MARCELLIN BERTHELOT
(BARRIOS PINTOS, 1979; SMU.org.uy). Actuó como Médico de Sanidad Marítima,
Médico Forense, Subdirector del Museo Nacional de Historia Natural (1922 - 1937)
y como Profesor de Química en la UDELAR y en el Ateneo de Montevideo. Centró
sus investigaciones zoológicas y botánicas principalmente en malacología,
micología y briología, SCHULKIN apud (SMU.org.uy). Intercambió muestras con
numerosos científicos en el mundo ("Elizabeth Gertrude Knight Britton Records
(RG4)," ; "The Marshall Avery Howe Records (RG4)," ; "The Robert Statham
Williams Records (RG4) "). Muchos especímenes resultantes de sus colectas se
encuentran en herbarios de Europa y América (Dorr & Nicolson, 2008; "Journal of
The New York Botanical Garden - Accessions," 1912; "Journal of The New York
Botanical Garden - Accessions," 1930; " Royal Botanic Gardens, Kew - HerbWeb Results Page," 2014; Sayre, 1977). Se le han dedicado los nombres de 57 especies
zoológicas y botánicas. Sus principales publicaciones botánicas han sido:
Contribution a la Flore Bryologique de l’Uruguay (Fasciculo 1 1909, fasc.2 1912,
fasc 3 1917, fasc. 4 1929, fasc 5 1929) (Dorr & Nicolson, 2008), Contribución a la
Flora Liquenológica del Uruguay Shulkin apud (SMU.org.uy), Contribution a la
Flore Mycologique de l´Uruguay 1928 (Dorr & Nicolson, 2008), Fauna y Flora de la
República del Uruguay. Plantas nuevas en la flora del Uruguay – Montevideo 1925
En colaboración con G. BEAUVERD (Dorr & Nicolson, 2008).
1
Laboratorio de Biología. Liceo Departamental N°1 de Paysandú.
E-mail contact: eulidi@adinet.com.uy
El Herbario del DR. FELIPPONE, fue donado postumamente al Liceo N°1 de
Paysandú (Lombardini, 2013), donde se conservó almacenado y olvidado durante
70 años. Considerado como perdido en el Museo Nacional de Historia Natural (E.
ALONSO PAZ, com. pers., 14 de octubre de 2014), fue hallado en forma accidental en
el año 2009.
3. Materiales y métodos
Se examinaron las muestras integrantes del herbario y se digitalizó la
información contenida en cada envoltorio en una tabla de base de datos de
Microsoft Acces. Los datos se organizaron en 18 columnas que contienen
información sobre el número de inventario de los especímenes, género, especie y
tipo, año mes y día de colecta, colector y lugar de colecta, procedencia del material,
notas del Dr. Felippone, notas del colector en el caso de que éste no fuese el mismo,
identificación a nivel de gran grupo (algas, musgos, líquenes, etc.) y cantidad de
ejemplares correspondiente a cada ítem de herbario.
Los errores ortográficos de géneros, especies y autores hallados en los originales
se corrigieron tomando como referencia las siguientes páginas Web: ("Home — The
Plant List,"), ("Tropicos - Name Search,"), ("Algaebase :: Listing the World's
Algae,"), ("MycoBank Database,"), ("Index Fungorum - Search Page,"),
("International Code of Nomenclature for algae, fungi, and plants,").
Ante la muy frecuente ausencia de concordancia de géneros y especies con los
autores respectivos, sistemáticamente se aceptó como correcta la identificación
genérica y específica, modificando el autor de acuerdo a las fuentes mencionadas.
En caso de no poder resolver la duda se optó por mantener la denominación y los
autores tal como se leyeron en los originales del herbario. Cuando los taxa no se
acompañaron del nombre del autor, el tipo se incluyó de acuerdo a las fuentes. Se
incluyen nombres aceptados y también sinónimos. Se conservaron los nombres
identificados como ilegítimos y los basiónimos.
4. Resultados
Si bien la numeración de los índices propios del herbario del Dr Felippones es
correlativa y llega hasta 8295, se han recuperado solamente 1020, correspondientes
a 2682 ejemplares (Anexo 1). El resto se ha perdido. Por otra parte, existen 388
items que refieren a 395 ejemplares de intercambio (Anexos 1 y 3).
Las colectas realizadas por el Dr. Felippone fueron hechas en Uruguay en su
casi totalidad. Abarcan 63 años, desde 1872 hasta los primeros decenios del siglo
XX. Si bien hay muestras provenientes de dieciocho departamentos, la mayoría se
originaron en Montevideo, Canelones y Maldonado. 174 items correspondientes a
336 ejemplares no informan sobre su procedencia. 428 correspondientes a 942
muestras, no están fechados.
Destacan 616 items correspondientes a 1794 ejemplares de musgos uruguayos
de los cuales se han identificado 37 géneros y 78 especies y subespecies (anexos 1,
2 y 4).
Se comprobó que la gran mayoría de las muestras de hongos que aún se
conservan están irrecuperablemente deterioradas.
Mención especial merecen veinticuatro especímenes de musgos colectados por
Ernesto Gibert en Montevideo durante las décadas de 1860 y 1870, que al parecer
fueron reenviados a F. Felippone desde Nueva York. Gibert los envió a los Jardínes
de Kew en Londres, donde William Mitten (1819-1906) realizó su determinación
taxonómica. A la muerte de Mitten su herbario personal pasó al Jardín Botánico de
Nueva York (E. Alonso Paz, com. pers., 14 de octubre de 2014). Entre estas
muestras figuran cuatro especímenes acompañados por sello de ejemplar tipo. De la
misma procedencia, también se han hallado dos muestras colectadas por José
Arechavaleta (Anexo 2).
5. Bibliografía citada
. Algaebase :: Listing the World's Algae. 2017-09-02 19:34:37, from
http://www.algaebase.org/
Barrios Pintos, A. (1979). Paysandú en Escorzo Histórico. División Reprografía del
Palacio Legislativo, Montevideo: Intendencia Municipal de Paysandú /Dirección
de Cultura.
Dorr, L. J., & Nicolson, D. H. (2008). Taxonomic literature: a selective guide to
botanical publications and collections with dates, commentaries and types
(TL2). - Supplement VII: F - Frer Retrieved 21/10/2014, 2014, from
http://www.biodiversitylibrary.org/page/33259626#page/144/mode/1u
. Elizabeth Gertrude Knight Britton Records (RG4). Retrieved 2014-10-27 18:31:58,
2014, from http://www.nybg.org/library/finding_guide/archv/E_G_Brittonf.html
. Home — The Plant List. 2017-09-02 19:53:39, from http://www.theplantlist.org/
. Index Fungorum - Search Page. Retrieved 2017-09-02 19:35:25, from
http://www.indexfungorum.org/names/names.asp
. International Code of Nomenclature for algae, fungi, and plants. Retrieved 2017-0902 19:35:54, from http://www.iapt-taxon.org/nomen/main.php?page=glo
Journal of The New York Botanical Garden - Accessions. (1912). Journal of The New
York Botanical Garden, XIII(150), 108.
Journal of The New York Botanical Garden - Accessions. (1930). Journal of The New
York Botanical Garden, XXXI(368), 206.
Lombardini, A. C. (2013). El Dr. Florentino Felippone - Sabio Naturalista Sanducero.
. The Marshall Avery Howe Records (RG4). Retrieved 2014-10-27 18:20:01, 2014,
from http://library.nybg.org/finding_guide/archv/howe_irf.html
.MycoBank Database. 2017-09-02 19:35:00, from
http://www.mycobank.org/defaultinfo.aspx?Page=Home
. The Robert Statham Williams Records (RG4) Retrieved 2014-10-27 18:26:51, 2014,
from http://www.nybg.org/library/finding_guide/archv/williams_irb.html
. Royal Botanic Gardens, Kew - HerbWeb - Results Page. (2014) Retrieved 2014-10-28
12:00:40, 2014, from
http://apps.kew.org/herbcat/getHomePageResults.do?homePageSearchText=Cali
brachoa+felipponei
Sayre, G. (1977). Authors of Names of Bryophytes and the Present Location of Their
Herbaria. The Bryologist 80(3), 502-521.
SMU.org.uy, S. a. FLORENTINO S. FELIPPONE Retrieved 18/10/2014, from
http://www.smu.org.uy/dpmc/hmed/historia/articulos/felipone.pdf
.Tropicos - Name Search. 2017-09-02 19:34:13, from
http://www.tropicos.org/NameSearch.aspx?name=Falvinia+andina&commonna
me=
6. Anexos
Anexo 1: Totales (Corresponden a colectas realizadas entre 1861 y 1935):
General
registros 1450 Vacíos por pérdida de contenido: 31
Items de herbario recuperados: 1419; ejemplares: 3088
Items Identificados a nivel de género: 887; ejemplares: 1783
Items Identificados a nivel de especie: 881; ejemplares: 1775
Tipos: 6; 4 de Gibert.
Items sin identificación:
a nivel de género: 532; ejemplares: 1305
a nivel de especie: 525; ejemplares: 1314
Items sin constancia de colector: 23; ejemplares: 24
Items sin constancia de lugar de colecta: 186; ejemplares: 348
Items sin constancia de año de colecta: 494; ejemplares: 1010
Items sin constancia de mes de colecta: 507; ejemplares: 1033
Algas: items conservados 300, ejemplares 625, Géneros identificados 75,
Especies identificadas 89.
Angiospermas: items conservados 10, ejemplares 10, Géneros identificados 7,
Especies identificadas 5.
Antocerotos: items conservados 1, ejemplares 5, Géneros identificados 0,
Especies identificadas 0.
Cianobacterias: items conservados 6, ejemplares 6, Géneros identificados 3,
Especies identificadas 5.
Equisetopsida: items conservados 2, ejemplares 2, Géneros identificados 1,
Especies identificadas 2.
Helechos: items conservados 9, ejemplares 38, Géneros identificados 1,
Especies identificadas 2.
Hepáticas: items conservados 6, ejemplares 7, Géneros identificados 2,
Especies identificadas 2.
Hongos: items conservados 3, ejemplares 3, Géneros identificados 2, Especies
identificadas 1.
Líquenes: items conservados 179, ejemplares 283, Géneros identificados 12,
Especies identificadas 32.
Musgos: items conservados 903, ejemplares 2109, Géneros identificados 134,
Especies y subespecies identificadas 302.
Procedentes del Herbario Felippone
(Los índices de herbario originales correlativamente llegaban hasta 8295):
1044 registros, Vacíos por pérdida de contenido: 24, Recuperados 1020,
ejemplares 2682
Colecta Felippone:
Colectas realizadas entre 1872 y 1935
registros: 1043 Vacíos por pérdida de contenido: 24, Recuperados 1019,
ejemplares 2681
Colecta Felippone dudosos:
registros: 4, Recuperados: 4 ejemplares 4
Procedentes de Intercambio:
403 registros, Vacíos por pérdida de contenido: 7, recuperados: 388, ejemplares
395
Anexo 2: Total de especímenes colectados en Uruguay (por diferentes
investigadores):
Totales:
Items de herbario recuperados: 864; ejemplares: 2363
Items Identificados a nivel de género: 459 ; ejemplares 1286
Items Identificados a nivel de especie: 454 ; ejemplares 1276
Items sin identificación:
a nivel de género: 405 ; ejemplares 1077:
a nivel de especie: 410 ; ejemplares 1087:
Tipos:
4 (resultantes de colectas de Gibert).
Colectas Gibert (realizadas entre 1867 y 1874):
Registros: 24. Recuperados: 24. Ejemplares: 28.
Colectas Arechavaleta (realizadas entre 1870 y ¿?):
Registros 2. Recuperados: 2. Ejemplares 2.
Colectas Felippone (realizadas entre 1872 y 1934):
Registros: 852. Recuperados: 838. Ejemplares: 2333.
Algas: items conservados 102, ejemplares 334, Géneros identificados 15,
Especies identificadas 16.
Angiospermas: items conservados 6, ejemplares 6, Géneros identificados 4,
Especies identificadas 3.
Antocerotos: items conservados 1, ejemplares 5, Géneros identificados 0,
Especies identificadas 0.
Cianobacterias: items conservados 2, ejemplares 2, Géneros identificados 2,
Especies identificadas 2.
Equisetopsida: items conservados 1, ejemplares 1, Géneros identificados 1,
Especies identificadas 1.
Helechos: items conservados 8, ejemplares 32, Géneros identificados 1,
Especies identificadas 1.
Hepáticas: items conservados 5, ejemplares 6, Géneros identificados 1,
Especies identificadas 1.
Hongos: items conservados 2, ejemplares 2, Géneros identificados 1, Especies
identificadas 0.
Líquenes: items conservados 120, ejemplares 180, Géneros identificados 10,
Especies identificadas 24.
Musgos: items conservados 616, ejemplares 1794, Géneros identificados 37,
Especies y subespecies identificadas 78.
Anexo 3: Total de especímenes exóticos
Items de herbario recuperados: 361; ejemplares: 364
Procedentes de al menos 14 diferentes herbarios y museos:
Aresch. Alg.Scand.exs.ser.nov., Flora Norvegica, Herb. H. Sasaoka, Herbarium
of columbia college, New York, Herbarium of The New York Botanical Garden,
Herbier A. Coppey, Herbier Barbey-boissier, Mus.Botan. Stockholm, Musci ab J. E.
Zetterstedt relicti, Musci ex herb. Hj. Möller, Musci Norvegici ex herb. I. Hagen,
Plantae Fennicae, Plantae in itineribus Suecorum polaribus collectae, The New York
Botanical Garden -Herbarium of W.Mit.
Colectores: al menos 88
Regiones de colecta:
(25 regiones)
Alemania, América del Sur, Argentina, Australia, Bahamas, Bolivia, Brasil, Islas
Caicos, Chile, Colombia, Dinamarca, Ecuador, Francia, Granada, Italia, Jamaica,
Japón, Noruega, Perú, Puerto Rico, Sri Lanka, Suecia, Suiza, Trinidad – Tobago,
USA
Items Identificados:
a nivel de género: 360; ejemplares 362,
a nivel de especie: 359; ejemplares 361
Musgos: 117 géneros y 225 especies
Líquenes: 4 géneros y 5 especies
Algas: 63 géneros y 76 especies
Cianobacterias 2 géneros y 3 especies
Hongos 1 género y 1 especie
Items sin identificación:
a nivel de género: 1; ejemplares 2:
a nivel de especie: 2; ejemplares 3:
Anexo 4: Géneros y especies de musgos, algas y líquenes registrados en Uruguay
Musgos
Amblystegium Schimp.
Amblystegium campicolum (C.M.)
Amblystegium pulchellum Mull. Hall.
Amblystegiumvarium (Hedw.) Lindb.
Anomobryum Schimp.
Anomobryum conicum (Hornsch.) Broth.
Anomobryum Felipponei Thér.
Aptychus (Müll. Hal.) Müll. Hal.
Aptychus nanum C.Mull.
Archidium Brid.
Archidium gibertii Mitt.
Barbula Hedw.
Barbula decidua C.M.
Barbula grimmacea C.Mull
Barbula umbrosa C.M.
Barbula unguiculata (Huds.) Hedw.
Bryum Hedw.
Bryum argenteum Hedw.
Bryum capillare Hedw.
Bryum densifolium var. molle (Brid.) Bruch & Schimp.
Bryum dichotomum Hedw.
Bryum fusomucronatum Müll. Hal.
Bryum gracillimum Broth.
Bryum montevidense Broth.
Bryum parvulum Broth.n.sp.
Bryum torquescens Bruch ex De Not.
Campylium (Sull.) Mitt.
Campylium polygamum (Wils.)
Campylopus Brid.
Campylopus arctocarpus Hornsch
Campylopus griseus (Hornsch.) Jaeg.
Campylopus introflexus (Hedw.)
Campylopus scabrophyllus (Müll. Hal.) Paris
Ceratodon Brid.
Ceratodon purpureus (Hedw.) Brid.
Didymodon Hedw.
Didymodon amblyophyllus (Hook.) Broth.
Didymodon inundatus Mitt.
Didymodon montevidensis Broth.
Dimerodontium Mitt.
Dimerodontium balansae Müll. Hal.
Dimerodontium mendozense Mitt.
Entosthodon Schwägr.
Entosthodon clavatus Mitt.
Eurhynchium Schimp.
Eurhynchium pendulum (Brid.) Jaeg.
Fabronia Raddi
Fabronia affinis Ther.
Fabronia andina Mitt.
Fabronia felipponei Ther.
Fabronia physcomitriocarpa Müll. Hal.
Fabronia polycarpa Hook.
Fabronia uruguensis C. M.
Fissidens Hedw.
Fissidens angustelimbatus Mitt.
Fissidens felipponei Broth.
Fissidens leptocaulis Müll. Hal.
Fissidens scalaris Mitt.
Fissidens vitreo-limbatus Müll. Hal.
Fissidens (Octodiceras) mollis C. Mull
Forsstroemia Lindb.
Forsstroemia coronata (Mont.)
Funaria Hedw.
Funaria calvescens Schw.
Funaria hygrometrica var. calvescens Schw.
Funaria hygrometrica Hedw.
Grimmia Hedw.
Grimmia campestris Burchell
Grimmia gibertii Mitt.
Haplodontium Hampe
Haplodontium brachycladum Broth.
Hedwigidium Bruch & Schimp.
Hedwigium imberbe (Sm.) Bruch & Schimp.
Hymenostomum R. Br.
Hymenostomum balansaeanum Besch.
Leptobryum (Schimp.) Wilson
Leptobryum pyriforme (Hedw.) Wilson
Leptodontium (Müll. Hal.) Hampe ex Lindb.
Leptodontium felipponei Broth.
Lorentziella Müll. Hal. ex Besch.
Lorentziella gibertii Müll. Hal.
Lorentziella imbricata (Mitt.) Broth.
Mielichhoferia Nees & Hornsch.
Mielichhoferia brevicaulis Hornsch.
Mielichhoferia pulchra Broth.
Neckera Hedw.
Neckera leucocolea Mitt.
Neckera villae-ricae Besch.
Phascum Hedw.
Phascum cuspidatum Hedw.
Philonotis Brid.
Philonotis balansaeana Besch.
Physcomitrium (Brid.) Brid
Physcomitrium umbonatum Mitt.
Pleuridium Rabenh.
Pleuridium robinsonii (Mont.) Mitt.
Pleuridium subnervosum
(Müll. Hal.) A. Jaeger ex Paris
Pottia Ehrh. ex Fürnr.
Pottia physcomitrioides Müll. Hal.
Rhaphidostegium (Schimp.) De Not.
Rhaphidostegium circinale (Hampe) Besch.
Rhaphidostegium ¿nanum? C. M.
Rhynchostegium Schimp.
Rhynchostegium sellowii (Hornsch.) A. Jaeger
Rhynchostegium tenuifolium (Hedw.) Reichardt
Sematophyllum Mitt.
Sematophyllum bracteatum (Müll. Hal.) Broth.
Thysanomitrium Schwägr. ex Reinw. & Hornsch.
Thysanomitrium stenocarpum (Hpe.)
Tortella (Müll. Hal.) Limpr.
Tortella caespitosa (Schwägr.) Limpr.
Tortula Hedw.
Tortula Muralis Hedw.
Tortula muricola (Müll. Hal.) Mitt.
Algas
Ahnfeltia E.M. Fries
Ahnfeltia plicata (Hudson) Fries
Amphiroa J.V. Lamouroux
Amphiroa brasiliana Decassne
Chondria C. Agardh
Chondria ¿dasyphylla? C.Agardh
Cladophora Kützing
Cladophora fracta (Vahl) Kütz
Cladophora rhizoclonioidea Hoek & Womersley
Codium Stackhouse
Codium tomentosum Stackhouse
Enteromorpha Link
Enteromorpha linza (Linnaeus) J.Agardh
Gelidium J.V. Lamouroux
Gelidium corneum (Huds.) Lam.
Gigartina Stackhouse
Gigartina elegans Greville
Gigartina teedei (Mertens ex Roth) J.V.Lamouroux
Grateloupia C.Agardh
Grateloupia filicina (J.V.Lamouroux) C.Agardh
Gymnogongrus C. Martius
Gymnogongrus griffithsiae (Turner)
Hymenocladia C.Agardh
Hymenocladia usnea (R.Brown ex Turner) J.Agardh
Hypnea J.V. Lamouroux
Hypnea musciformis (Wulfen) J.V.Lamouroux
Nitella C.Agardh
Nitella clavata Kütz.
Oedogonium Link ex Hirn
Oedogonium sp.
Polysiphonia Greville
Polysiphonia virgata (C.Agardh) Sprengel
Rhodophyllis Kützing
Rhodophyllis membranacea (Harvey) Hooker & Harvey ex Harvey
Ulva Linnaeus
Ulva lactuca (Harvey) J.D.Hooker & Harvey in J.D.Hooker
Líquenes
Caloplaca Th. Fr.
Caloplaca aurantiaca (Lightf.) Th. Fr
Cladonia P. Browne
Cladonia fimbriata var. Simplex (Weiss) Flot. ex Vain.
Cladonia furcata var. Squamulosa (Dufour) H. Olivier
Cladonia macilenta Hoffm.
Cladonia uncialis (L.) Weber ex F.H. Wigg.
Lecanora Ach.
Lecanora subfusca (L.) Ach.
Neuropogon Nees & Flot.
Neuropogon taylorii (Hook. f. & Taylor) Nyl.
Parmelia Ach.
Parmelia canaliculata Lynge
Parmelia conspersa (Ehrh. Ex Ach.)
Parmelia felipponei Lindau
Parmelia kamtschadalis var. Americana (Meyen & Flot.) Nyl.
Parmelia latissima Fée
Parmelia microsticta Müll. Arg.
Physcia (Schreb.) Michx.
Physcia stellaris (L.) Nyl.
Ramalina Ach.
Ramalina ecklonii (Spreng.) Meyen & Flot.
Ramalina lanceolata Nyl.
Teloschistes Norman
Teloschistes chyrisophtalmus (L.) Beltr.
Teloschistes cymbalifer (G. Mey.) Müll. Arg.
Teloschistes exilis (Michx.) Vain.
Teloschistes flavicans (Sw.) Norman
Usnea Dill. ex Adans.
Usnea angulata Ach.
Usnea barbata (L.) Weber ex F.H. Wigg
Usnea densirostra var. Micronimus
Xanthoria (Fr.) Th. Fr.
Xanthoria lichnea (Ach.)
Xanthoria parietina (L.) Beltr.
Xanthoria parietina var. Chlorina (Chevall.) H. Olivier