Academia.eduAcademia.edu
Recuperación parcial del Herbario del DR. FLORENTINO FELIPPONE DIEGO O. VARELA1 1. Abstract Part of DR. FLORENTINO FELIPPONE’s herbarium has been restored. It contains 1419 items relating to 3088 specimens, mostly mosses, algae, and lichens. 864 items and their corresponding 2363 specimens were collected in Uruguay: among them, 24 by ERNESTO GIBERT and two by JOSÉ ARECHAVALETA. There are four type specimens among Gibert’s collection. 388 items and corresponding 395 specimens are exchange samples. All data have been digitized into an Access 2007 database. Key words: DR. FLORENTINO FELIPPONE, herbarium, mosses, algae, lichens. 2. Introducción El DR. FLORENTINO FELIPPONE (1852 – 1939), nacido en Paysandú, fue el primer médico sanducero graduado en la Universidad de la República. Completó estudios de química agronómica en Francia donde fue discípulo de MARCELLIN BERTHELOT (BARRIOS PINTOS, 1979; SMU.org.uy). Actuó como Médico de Sanidad Marítima, Médico Forense, Subdirector del Museo Nacional de Historia Natural (1922 - 1937) y como Profesor de Química en la UDELAR y en el Ateneo de Montevideo. Centró sus investigaciones zoológicas y botánicas principalmente en malacología, micología y briología, SCHULKIN apud (SMU.org.uy). Intercambió muestras con numerosos científicos en el mundo ("Elizabeth Gertrude Knight Britton Records (RG4)," ; "The Marshall Avery Howe Records (RG4)," ; "The Robert Statham Williams Records (RG4) "). Muchos especímenes resultantes de sus colectas se encuentran en herbarios de Europa y América (Dorr & Nicolson, 2008; "Journal of The New York Botanical Garden - Accessions," 1912; "Journal of The New York Botanical Garden - Accessions," 1930; " Royal Botanic Gardens, Kew - HerbWeb Results Page," 2014; Sayre, 1977). Se le han dedicado los nombres de 57 especies zoológicas y botánicas. Sus principales publicaciones botánicas han sido: Contribution a la Flore Bryologique de l’Uruguay (Fasciculo 1 1909, fasc.2 1912, fasc 3 1917, fasc. 4 1929, fasc 5 1929) (Dorr & Nicolson, 2008), Contribución a la Flora Liquenológica del Uruguay Shulkin apud (SMU.org.uy), Contribution a la Flore Mycologique de l´Uruguay 1928 (Dorr & Nicolson, 2008), Fauna y Flora de la República del Uruguay. Plantas nuevas en la flora del Uruguay – Montevideo 1925 En colaboración con G. BEAUVERD (Dorr & Nicolson, 2008). 1 Laboratorio de Biología. Liceo Departamental N°1 de Paysandú. E-mail contact: eulidi@adinet.com.uy El Herbario del DR. FELIPPONE, fue donado postumamente al Liceo N°1 de Paysandú (Lombardini, 2013), donde se conservó almacenado y olvidado durante 70 años. Considerado como perdido en el Museo Nacional de Historia Natural (E. ALONSO PAZ, com. pers., 14 de octubre de 2014), fue hallado en forma accidental en el año 2009. 3. Materiales y métodos Se examinaron las muestras integrantes del herbario y se digitalizó la información contenida en cada envoltorio en una tabla de base de datos de Microsoft Acces. Los datos se organizaron en 18 columnas que contienen información sobre el número de inventario de los especímenes, género, especie y tipo, año mes y día de colecta, colector y lugar de colecta, procedencia del material, notas del Dr. Felippone, notas del colector en el caso de que éste no fuese el mismo, identificación a nivel de gran grupo (algas, musgos, líquenes, etc.) y cantidad de ejemplares correspondiente a cada ítem de herbario. Los errores ortográficos de géneros, especies y autores hallados en los originales se corrigieron tomando como referencia las siguientes páginas Web: ("Home — The Plant List,"), ("Tropicos - Name Search,"), ("Algaebase :: Listing the World's Algae,"), ("MycoBank Database,"), ("Index Fungorum - Search Page,"), ("International Code of Nomenclature for algae, fungi, and plants,"). Ante la muy frecuente ausencia de concordancia de géneros y especies con los autores respectivos, sistemáticamente se aceptó como correcta la identificación genérica y específica, modificando el autor de acuerdo a las fuentes mencionadas. En caso de no poder resolver la duda se optó por mantener la denominación y los autores tal como se leyeron en los originales del herbario. Cuando los taxa no se acompañaron del nombre del autor, el tipo se incluyó de acuerdo a las fuentes. Se incluyen nombres aceptados y también sinónimos. Se conservaron los nombres identificados como ilegítimos y los basiónimos. 4. Resultados Si bien la numeración de los índices propios del herbario del Dr Felippones es correlativa y llega hasta 8295, se han recuperado solamente 1020, correspondientes a 2682 ejemplares (Anexo 1). El resto se ha perdido. Por otra parte, existen 388 items que refieren a 395 ejemplares de intercambio (Anexos 1 y 3). Las colectas realizadas por el Dr. Felippone fueron hechas en Uruguay en su casi totalidad. Abarcan 63 años, desde 1872 hasta los primeros decenios del siglo XX. Si bien hay muestras provenientes de dieciocho departamentos, la mayoría se originaron en Montevideo, Canelones y Maldonado. 174 items correspondientes a 336 ejemplares no informan sobre su procedencia. 428 correspondientes a 942 muestras, no están fechados. Destacan 616 items correspondientes a 1794 ejemplares de musgos uruguayos de los cuales se han identificado 37 géneros y 78 especies y subespecies (anexos 1, 2 y 4). Se comprobó que la gran mayoría de las muestras de hongos que aún se conservan están irrecuperablemente deterioradas. Mención especial merecen veinticuatro especímenes de musgos colectados por Ernesto Gibert en Montevideo durante las décadas de 1860 y 1870, que al parecer fueron reenviados a F. Felippone desde Nueva York. Gibert los envió a los Jardínes de Kew en Londres, donde William Mitten (1819-1906) realizó su determinación taxonómica. A la muerte de Mitten su herbario personal pasó al Jardín Botánico de Nueva York (E. Alonso Paz, com. pers., 14 de octubre de 2014). Entre estas muestras figuran cuatro especímenes acompañados por sello de ejemplar tipo. De la misma procedencia, también se han hallado dos muestras colectadas por José Arechavaleta (Anexo 2). 5. Bibliografía citada . Algaebase :: Listing the World's Algae. 2017-09-02 19:34:37, from http://www.algaebase.org/ Barrios Pintos, A. (1979). Paysandú en Escorzo Histórico. División Reprografía del Palacio Legislativo, Montevideo: Intendencia Municipal de Paysandú /Dirección de Cultura. Dorr, L. J., & Nicolson, D. H. (2008). Taxonomic literature: a selective guide to botanical publications and collections with dates, commentaries and types (TL2). - Supplement VII: F - Frer Retrieved 21/10/2014, 2014, from http://www.biodiversitylibrary.org/page/33259626#page/144/mode/1u . Elizabeth Gertrude Knight Britton Records (RG4). Retrieved 2014-10-27 18:31:58, 2014, from http://www.nybg.org/library/finding_guide/archv/E_G_Brittonf.html . Home — The Plant List. 2017-09-02 19:53:39, from http://www.theplantlist.org/ . Index Fungorum - Search Page. Retrieved 2017-09-02 19:35:25, from http://www.indexfungorum.org/names/names.asp . International Code of Nomenclature for algae, fungi, and plants. Retrieved 2017-0902 19:35:54, from http://www.iapt-taxon.org/nomen/main.php?page=glo Journal of The New York Botanical Garden - Accessions. (1912). Journal of The New York Botanical Garden, XIII(150), 108. Journal of The New York Botanical Garden - Accessions. (1930). Journal of The New York Botanical Garden, XXXI(368), 206. Lombardini, A. C. (2013). El Dr. Florentino Felippone - Sabio Naturalista Sanducero. . The Marshall Avery Howe Records (RG4). Retrieved 2014-10-27 18:20:01, 2014, from http://library.nybg.org/finding_guide/archv/howe_irf.html .MycoBank Database. 2017-09-02 19:35:00, from http://www.mycobank.org/defaultinfo.aspx?Page=Home . The Robert Statham Williams Records (RG4) Retrieved 2014-10-27 18:26:51, 2014, from http://www.nybg.org/library/finding_guide/archv/williams_irb.html . Royal Botanic Gardens, Kew - HerbWeb - Results Page. (2014) Retrieved 2014-10-28 12:00:40, 2014, from http://apps.kew.org/herbcat/getHomePageResults.do?homePageSearchText=Cali brachoa+felipponei Sayre, G. (1977). Authors of Names of Bryophytes and the Present Location of Their Herbaria. The Bryologist 80(3), 502-521. SMU.org.uy, S. a. FLORENTINO S. FELIPPONE Retrieved 18/10/2014, from http://www.smu.org.uy/dpmc/hmed/historia/articulos/felipone.pdf .Tropicos - Name Search. 2017-09-02 19:34:13, from http://www.tropicos.org/NameSearch.aspx?name=Falvinia+andina&commonna me= 6. Anexos Anexo 1: Totales (Corresponden a colectas realizadas entre 1861 y 1935): General registros 1450 Vacíos por pérdida de contenido: 31 Items de herbario recuperados: 1419; ejemplares: 3088 Items Identificados a nivel de género: 887; ejemplares: 1783 Items Identificados a nivel de especie: 881; ejemplares: 1775 Tipos: 6; 4 de Gibert. Items sin identificación: a nivel de género: 532; ejemplares: 1305 a nivel de especie: 525; ejemplares: 1314 Items sin constancia de colector: 23; ejemplares: 24 Items sin constancia de lugar de colecta: 186; ejemplares: 348 Items sin constancia de año de colecta: 494; ejemplares: 1010 Items sin constancia de mes de colecta: 507; ejemplares: 1033 Algas: items conservados 300, ejemplares 625, Géneros identificados 75, Especies identificadas 89. Angiospermas: items conservados 10, ejemplares 10, Géneros identificados 7, Especies identificadas 5. Antocerotos: items conservados 1, ejemplares 5, Géneros identificados 0, Especies identificadas 0. Cianobacterias: items conservados 6, ejemplares 6, Géneros identificados 3, Especies identificadas 5. Equisetopsida: items conservados 2, ejemplares 2, Géneros identificados 1, Especies identificadas 2. Helechos: items conservados 9, ejemplares 38, Géneros identificados 1, Especies identificadas 2. Hepáticas: items conservados 6, ejemplares 7, Géneros identificados 2, Especies identificadas 2. Hongos: items conservados 3, ejemplares 3, Géneros identificados 2, Especies identificadas 1. Líquenes: items conservados 179, ejemplares 283, Géneros identificados 12, Especies identificadas 32. Musgos: items conservados 903, ejemplares 2109, Géneros identificados 134, Especies y subespecies identificadas 302. Procedentes del Herbario Felippone (Los índices de herbario originales correlativamente llegaban hasta 8295): 1044 registros, Vacíos por pérdida de contenido: 24, Recuperados 1020, ejemplares 2682 Colecta Felippone: Colectas realizadas entre 1872 y 1935 registros: 1043 Vacíos por pérdida de contenido: 24, Recuperados 1019, ejemplares 2681 Colecta Felippone dudosos: registros: 4, Recuperados: 4 ejemplares 4 Procedentes de Intercambio: 403 registros, Vacíos por pérdida de contenido: 7, recuperados: 388, ejemplares 395 Anexo 2: Total de especímenes colectados en Uruguay (por diferentes investigadores): Totales: Items de herbario recuperados: 864; ejemplares: 2363 Items Identificados a nivel de género: 459 ; ejemplares 1286 Items Identificados a nivel de especie: 454 ; ejemplares 1276 Items sin identificación: a nivel de género: 405 ; ejemplares 1077: a nivel de especie: 410 ; ejemplares 1087: Tipos: 4 (resultantes de colectas de Gibert). Colectas Gibert (realizadas entre 1867 y 1874): Registros: 24. Recuperados: 24. Ejemplares: 28. Colectas Arechavaleta (realizadas entre 1870 y ¿?): Registros 2. Recuperados: 2. Ejemplares 2. Colectas Felippone (realizadas entre 1872 y 1934): Registros: 852. Recuperados: 838. Ejemplares: 2333. Algas: items conservados 102, ejemplares 334, Géneros identificados 15, Especies identificadas 16. Angiospermas: items conservados 6, ejemplares 6, Géneros identificados 4, Especies identificadas 3. Antocerotos: items conservados 1, ejemplares 5, Géneros identificados 0, Especies identificadas 0. Cianobacterias: items conservados 2, ejemplares 2, Géneros identificados 2, Especies identificadas 2. Equisetopsida: items conservados 1, ejemplares 1, Géneros identificados 1, Especies identificadas 1. Helechos: items conservados 8, ejemplares 32, Géneros identificados 1, Especies identificadas 1. Hepáticas: items conservados 5, ejemplares 6, Géneros identificados 1, Especies identificadas 1. Hongos: items conservados 2, ejemplares 2, Géneros identificados 1, Especies identificadas 0. Líquenes: items conservados 120, ejemplares 180, Géneros identificados 10, Especies identificadas 24. Musgos: items conservados 616, ejemplares 1794, Géneros identificados 37, Especies y subespecies identificadas 78. Anexo 3: Total de especímenes exóticos Items de herbario recuperados: 361; ejemplares: 364 Procedentes de al menos 14 diferentes herbarios y museos: Aresch. Alg.Scand.exs.ser.nov., Flora Norvegica, Herb. H. Sasaoka, Herbarium of columbia college, New York, Herbarium of The New York Botanical Garden, Herbier A. Coppey, Herbier Barbey-boissier, Mus.Botan. Stockholm, Musci ab J. E. Zetterstedt relicti, Musci ex herb. Hj. Möller, Musci Norvegici ex herb. I. Hagen, Plantae Fennicae, Plantae in itineribus Suecorum polaribus collectae, The New York Botanical Garden -Herbarium of W.Mit. Colectores: al menos 88 Regiones de colecta: (25 regiones) Alemania, América del Sur, Argentina, Australia, Bahamas, Bolivia, Brasil, Islas Caicos, Chile, Colombia, Dinamarca, Ecuador, Francia, Granada, Italia, Jamaica, Japón, Noruega, Perú, Puerto Rico, Sri Lanka, Suecia, Suiza, Trinidad – Tobago, USA Items Identificados: a nivel de género: 360; ejemplares 362, a nivel de especie: 359; ejemplares 361 Musgos: 117 géneros y 225 especies Líquenes: 4 géneros y 5 especies Algas: 63 géneros y 76 especies Cianobacterias 2 géneros y 3 especies Hongos 1 género y 1 especie Items sin identificación: a nivel de género: 1; ejemplares 2: a nivel de especie: 2; ejemplares 3: Anexo 4: Géneros y especies de musgos, algas y líquenes registrados en Uruguay Musgos Amblystegium Schimp. Amblystegium campicolum (C.M.) Amblystegium pulchellum Mull. Hall. Amblystegiumvarium (Hedw.) Lindb. Anomobryum Schimp. Anomobryum conicum (Hornsch.) Broth. Anomobryum Felipponei Thér. Aptychus (Müll. Hal.) Müll. Hal. Aptychus nanum C.Mull. Archidium Brid. Archidium gibertii Mitt. Barbula Hedw. Barbula decidua C.M. Barbula grimmacea C.Mull Barbula umbrosa C.M. Barbula unguiculata (Huds.) Hedw. Bryum Hedw. Bryum argenteum Hedw. Bryum capillare Hedw. Bryum densifolium var. molle (Brid.) Bruch & Schimp. Bryum dichotomum Hedw. Bryum fusomucronatum Müll. Hal. Bryum gracillimum Broth. Bryum montevidense Broth. Bryum parvulum Broth.n.sp. Bryum torquescens Bruch ex De Not. Campylium (Sull.) Mitt. Campylium polygamum (Wils.) Campylopus Brid. Campylopus arctocarpus Hornsch Campylopus griseus (Hornsch.) Jaeg. Campylopus introflexus (Hedw.) Campylopus scabrophyllus (Müll. Hal.) Paris Ceratodon Brid. Ceratodon purpureus (Hedw.) Brid. Didymodon Hedw. Didymodon amblyophyllus (Hook.) Broth. Didymodon inundatus Mitt. Didymodon montevidensis Broth. Dimerodontium Mitt. Dimerodontium balansae Müll. Hal. Dimerodontium mendozense Mitt. Entosthodon Schwägr. Entosthodon clavatus Mitt. Eurhynchium Schimp. Eurhynchium pendulum (Brid.) Jaeg. Fabronia Raddi Fabronia affinis Ther. Fabronia andina Mitt. Fabronia felipponei Ther. Fabronia physcomitriocarpa Müll. Hal. Fabronia polycarpa Hook. Fabronia uruguensis C. M. Fissidens Hedw. Fissidens angustelimbatus Mitt. Fissidens felipponei Broth. Fissidens leptocaulis Müll. Hal. Fissidens scalaris Mitt. Fissidens vitreo-limbatus Müll. Hal. Fissidens (Octodiceras) mollis C. Mull Forsstroemia Lindb. Forsstroemia coronata (Mont.) Funaria Hedw. Funaria calvescens Schw. Funaria hygrometrica var. calvescens Schw. Funaria hygrometrica Hedw. Grimmia Hedw. Grimmia campestris Burchell Grimmia gibertii Mitt. Haplodontium Hampe Haplodontium brachycladum Broth. Hedwigidium Bruch & Schimp. Hedwigium imberbe (Sm.) Bruch & Schimp. Hymenostomum R. Br. Hymenostomum balansaeanum Besch. Leptobryum (Schimp.) Wilson Leptobryum pyriforme (Hedw.) Wilson Leptodontium (Müll. Hal.) Hampe ex Lindb. Leptodontium felipponei Broth. Lorentziella Müll. Hal. ex Besch. Lorentziella gibertii Müll. Hal. Lorentziella imbricata (Mitt.) Broth. Mielichhoferia Nees & Hornsch. Mielichhoferia brevicaulis Hornsch. Mielichhoferia pulchra Broth. Neckera Hedw. Neckera leucocolea Mitt. Neckera villae-ricae Besch. Phascum Hedw. Phascum cuspidatum Hedw. Philonotis Brid. Philonotis balansaeana Besch. Physcomitrium (Brid.) Brid Physcomitrium umbonatum Mitt. Pleuridium Rabenh. Pleuridium robinsonii (Mont.) Mitt. Pleuridium subnervosum (Müll. Hal.) A. Jaeger ex Paris Pottia Ehrh. ex Fürnr. Pottia physcomitrioides Müll. Hal. Rhaphidostegium (Schimp.) De Not. Rhaphidostegium circinale (Hampe) Besch. Rhaphidostegium ¿nanum? C. M. Rhynchostegium Schimp. Rhynchostegium sellowii (Hornsch.) A. Jaeger Rhynchostegium tenuifolium (Hedw.) Reichardt Sematophyllum Mitt. Sematophyllum bracteatum (Müll. Hal.) Broth. Thysanomitrium Schwägr. ex Reinw. & Hornsch. Thysanomitrium stenocarpum (Hpe.) Tortella (Müll. Hal.) Limpr. Tortella caespitosa (Schwägr.) Limpr. Tortula Hedw. Tortula Muralis Hedw. Tortula muricola (Müll. Hal.) Mitt. Algas Ahnfeltia E.M. Fries Ahnfeltia plicata (Hudson) Fries Amphiroa J.V. Lamouroux Amphiroa brasiliana Decassne Chondria C. Agardh Chondria ¿dasyphylla? C.Agardh Cladophora Kützing Cladophora fracta (Vahl) Kütz Cladophora rhizoclonioidea Hoek & Womersley Codium Stackhouse Codium tomentosum Stackhouse Enteromorpha Link Enteromorpha linza (Linnaeus) J.Agardh Gelidium J.V. Lamouroux Gelidium corneum (Huds.) Lam. Gigartina Stackhouse Gigartina elegans Greville Gigartina teedei (Mertens ex Roth) J.V.Lamouroux Grateloupia C.Agardh Grateloupia filicina (J.V.Lamouroux) C.Agardh Gymnogongrus C. Martius Gymnogongrus griffithsiae (Turner) Hymenocladia C.Agardh Hymenocladia usnea (R.Brown ex Turner) J.Agardh Hypnea J.V. Lamouroux Hypnea musciformis (Wulfen) J.V.Lamouroux Nitella C.Agardh Nitella clavata Kütz. Oedogonium Link ex Hirn Oedogonium sp. Polysiphonia Greville Polysiphonia virgata (C.Agardh) Sprengel Rhodophyllis Kützing Rhodophyllis membranacea (Harvey) Hooker & Harvey ex Harvey Ulva Linnaeus Ulva lactuca (Harvey) J.D.Hooker & Harvey in J.D.Hooker Líquenes Caloplaca Th. Fr. Caloplaca aurantiaca (Lightf.) Th. Fr Cladonia P. Browne Cladonia fimbriata var. Simplex (Weiss) Flot. ex Vain. Cladonia furcata var. Squamulosa (Dufour) H. Olivier Cladonia macilenta Hoffm. Cladonia uncialis (L.) Weber ex F.H. Wigg. Lecanora Ach. Lecanora subfusca (L.) Ach. Neuropogon Nees & Flot. Neuropogon taylorii (Hook. f. & Taylor) Nyl. Parmelia Ach. Parmelia canaliculata Lynge Parmelia conspersa (Ehrh. Ex Ach.) Parmelia felipponei Lindau Parmelia kamtschadalis var. Americana (Meyen & Flot.) Nyl. Parmelia latissima Fée Parmelia microsticta Müll. Arg. Physcia (Schreb.) Michx. Physcia stellaris (L.) Nyl. Ramalina Ach. Ramalina ecklonii (Spreng.) Meyen & Flot. Ramalina lanceolata Nyl. Teloschistes Norman Teloschistes chyrisophtalmus (L.) Beltr. Teloschistes cymbalifer (G. Mey.) Müll. Arg. Teloschistes exilis (Michx.) Vain. Teloschistes flavicans (Sw.) Norman Usnea Dill. ex Adans. Usnea angulata Ach. Usnea barbata (L.) Weber ex F.H. Wigg Usnea densirostra var. Micronimus Xanthoria (Fr.) Th. Fr. Xanthoria lichnea (Ach.) Xanthoria parietina (L.) Beltr. Xanthoria parietina var. Chlorina (Chevall.) H. Olivier