الأسماء في صفحات التنقل
Rog (Secale cereale) is ’n grassoort (familie Poaceae) wat algemeen as ’n graan, dekplant of weiding geplant word. Dit is lid van dieselfde tribus as koring, naamlik Triticeae, en naby verwant aan gars (genus Hordeum) en koring (Triticum). Rog word gebruik om meel, rogbrood, rogbier, whisky en veevoer te maak. Dit kan ook soos hawersemels rou geëet word.
Rog is een van die spesies wat wild in Turkye en omliggende streke groei. Dit is sedert die Neolitikum as kos aangeplant, aanvanklik in klein hoeveelhede[1] maar sedert die Bronstyd in Sentraal-Europa (omstreeks 1800-1500 v.C.)[2] meer algemeen.
Plinius die ouere was nie baie beïndruk met rog nie en het geskryf dit is ’n "baie swak kossoort" en moet net voorgesit word "om hongersnood te vermy".[3]
Sedert die Middeleeue is dit in groot hoeveelhede in Sentraal- en Oos-Europa verbou. Dit is in die meeste gebiede oos van die Frans-Duitse grens en noord van Hongarye die belangrikste graansoort vir brood. Dit word ook in Suid-Europa verbou.
Rog word in ’n meel fyngemaal. Rogmeel bevat baie gliadien, maar min glutenien. Dit het dus ’n laer gluteninhoud as koringmeel. Dit bevat ook ’n hoër proporsie verteerbare vesel. Rogbrood word van rogmeel gemaak en is ’n belangrike kossoort in Noord- en Oos-Europa.[4][5]
Die graan word gebruik vir die maak van alkoholiese dranke, soos rogbier en -whisky asook vir kwas en kruiemedisyne bekend as rogekstrak. Dit word ook aangeplant as ’n dekgewas en vir groen kunsmis, en rogstrooi word gebruik vir diere om op te slaap.
Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Rog.
Hierdie artikel is deels vertaal uit die Engelse Wikipedia
Rog (Secale cereale) is ’n grassoort (familie Poaceae) wat algemeen as ’n graan, dekplant of weiding geplant word. Dit is lid van dieselfde tribus as koring, naamlik Triticeae, en naby verwant aan gars (genus Hordeum) en koring (Triticum). Rog word gebruik om meel, rogbrood, rogbier, whisky en veevoer te maak. Dit kan ook soos hawersemels rou geëet word.
El centén o centenu (Secale cereale) ye una planta monocotiledónea añal que pertenez al xéneru secale, de la familia de les gramínees y que se cultiva pol so granu o como planta forraxera. Ye un miembru de la familia del trigu y rellaciónase estrechamente cola cebada. El granu del centén úsase pa facer fariña, na industria de l'alimentación y pa la fabricación del aguardiente y dalgunos güisquis. Ye abondo tolerante a l'acidez del tarrén. El primer usu dable del centén domésticu remóntase al Paleolíticu tardu, n'Abū Hurayra (cuetu anguaño inundáu por un banzáu), nel valle del ríu Éufrates (al norte de Siria).
El centén si nun ta bien atroxáu suel amalicase pol fungu parásitu nomáu morrión o cornezuelu. Dizse entós que'l centén ta oriáu. Les micotoxines d'esti fungu aguanten les cociones ya forneaos y puen provocar la grave afeición nomada ergotismu.
El centén o centenu (Secale cereale) ye una planta monocotiledónea añal que pertenez al xéneru secale, de la familia de les gramínees y que se cultiva pol so granu o como planta forraxera. Ye un miembru de la familia del trigu y rellaciónase estrechamente cola cebada. El granu del centén úsase pa facer fariña, na industria de l'alimentación y pa la fabricación del aguardiente y dalgunos güisquis. Ye abondo tolerante a l'acidez del tarrén. El primer usu dable del centén domésticu remóntase al Paleolíticu tardu, n'Abū Hurayra (cuetu anguaño inundáu por un banzáu), nel valle del ríu Éufrates (al norte de Siria).
Əkin çovdarı (lat. Secale cereale) – qırtıckimilər fəsiləsinin çovdar cinsinə aid bitki növü.
Çovdarın ilk dəfə E.ə.6500 illərində Asiyanın cənub-qərbində yetişdirildiyi sanılmaqdadır. Soyuğa ən dayanıqlı taxıl olan çovdar yüksək yerləri, qumlu və zəif torpaqları sevər. Rusiya, İskandinav ölkələri kimi qışları çox sərt keçən bölgələrdə belə yetişdirilər və payızda əkilib ertəsi il yay başlarında biçilər. Üstəlik buğda, arpa, qarğıdalı və düyü əkinçiliyinə əlverişli olmayan ən səmərəsiz torpaqlarda belə o biri taxıllardan daha yaxşı məhsul verər.
Ümumiyyətlə 1-2 metr yüksəkliyə çatan çovdarın görünüşü arpaya çox bənzər. Dənələri buğdaya görə daha incə uzundur. Daha çox çörəklik un və heyvan yemi olaraq qiymətləndirilən çovdarın içində karbonhidrat, zülal, kalium və B vitamini tapılar.
Rusiya 3,6 
Polşa 3,4 
Almaniya 2,8 
Belarus 1,2 
Ukrayna 1,1 
ÇXR 0,6 .svg){kind=small}
Kanada 0,4 
Türkiyə 0,3 
ABŞ 0,2 
Avstriya 0,2 Dünya Cəmi 13,3 Qaynaq : 
Birləpəlilər ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. Əkin çovdarı (lat. Secale cereale) – qırtıckimilər fəsiləsinin çovdar cinsinə aid bitki növü.
Çovdarın ilk dəfə E.ə.6500 illərində Asiyanın cənub-qərbində yetişdirildiyi sanılmaqdadır. Soyuğa ən dayanıqlı taxıl olan çovdar yüksək yerləri, qumlu və zəif torpaqları sevər. Rusiya, İskandinav ölkələri kimi qışları çox sərt keçən bölgələrdə belə yetişdirilər və payızda əkilib ertəsi il yay başlarında biçilər. Üstəlik buğda, arpa, qarğıdalı və düyü əkinçiliyinə əlverişli olmayan ən səmərəsiz torpaqlarda belə o biri taxıllardan daha yaxşı məhsul verər.
Ümumiyyətlə 1-2 metr yüksəkliyə çatan çovdarın görünüşü arpaya çox bənzər. Dənələri buğdaya görə daha incə uzundur. Daha çox çörəklik un və heyvan yemi olaraq qiymətləndirilən çovdarın içində karbonhidrat, zülal, kalium və B vitamini tapılar.
Ar segal (Secale cereale) a zo un edenn eus kerentiad ar Poaceae. Tost-tre eo ouzh an heiz hag ar gwinizh hag implijet e vez d'ober bleud, bara, bier-segal, vodka, wiski-segal (rye whisky) hag ivez da vagañ loened-feurm.
Bez' ez eo unan eus ar spesadoù ed gouez a gresk e kreiz Turkia. Kavout a reer roudoù eus ar stumm-feurm a zrevadoù bihan en un nebeud lec'hiennoù arkeologiel e Turkia met estreget-se ne zeu war-wel nemet en Europa e-pad oadvezh an arem etre -1800 ha -1500 [1]. Posupl eo e oa bet degaset da Europa eus Turkia asambles gant ar gwinizh hag e oa bet gounezet diwezhatoc'h en un doare distag. Gounezet e oa bet gant ar Romaned e Preden ha war vord an Danav met fall e oa bet kavet ganto hervez Plinius an Henañ.
Gouzañv a ra ar segal un douar trenk hag un hinad c'hleb ha yen gwelloc'h eget ar gwinizh met n'eo ket ken kalet ouzh ar riv hag an heiz. E Turkia e vez gounezet alies gant ar gwinizh. Reiñ a ra un blaz ispisial d'ar bleud ha trevadoù fonnus pe fonnusoc'h a vez ha pa ve bet fall an amzer.
E norzh, kreiz ha reter Europa e vez gounezet ar segal dreist-holl. Mont a ra e gelc'hiad eus norzh Alamagn betek norzh ha kreiz Rusia hag e-barzh emañ Ukrainia, Belarus, Lituania ha Latvia ivez. Gounezet e vez e Norzhamerika, en Arc'hantina, e Turkia, Kazakstan hag e norzh Sina.
War-zigresk emañ ar c'hementadoù produet abalamour d'ur goulenn dister. Da skouer, kouezhet eo gounezerezh Rusia eus 13.9 milion a donennadoù e 1992 da 3.4 e 2005.
Gwiridik-tre ouzh an druilh eo ar segal. Debriñ segal druilhet a c'hell bezañ penn-kaoz d'ur gwall gleñved, an druilherezh e anv. Kleñvedoù-red druilherezh a veze ingal a-walc'h gwechall er broioù yen ma oa ar segal an ed pouezusañ. Hervez tud 'zo, an emdouelladurioù a oa-eñ abeg dezho a voe penn-kaoz da galz a tamalladennoù huderezh[3].
Bara-segal a vez debret en un doare ingal e norzh Europa. Implijet e vez ivez d'ober ar bara strakus svedat. E-barzh ar bleud segal ez eus nebeutoc'h a c'hluten eget er bleud gwinizh ha muioc'h a wiad. Gallout a ra boud implijet ivez d'ober un doare wiski ha bier.
Implijet e vez ar ger evit arc'hant. Ober segal a zo gounit kalz arc'hant.
Ar segal (Secale cereale) a zo un edenn eus kerentiad ar Poaceae. Tost-tre eo ouzh an heiz hag ar gwinizh hag implijet e vez d'ober bleud, bara, bier-segal, vodka, wiski-segal (rye whisky) hag ivez da vagañ loened-feurm.
El sègol [sέɣuɫ/séɣoɫ] o sègle (dial. sèguel, sègal)[1] (Secale cereale) és una planta herbàcia anual, monocotiledònia de la família de les gramínies de 60 a 200 cm d'alçària, de fulles amplament linears i planes, d'espiga llarga, densa i una mica comprimida, i d'espícules amb dues flors aristades. Pertany a la família de les gramínies que actualment s'anomena Poaceae i al gènere Secale el qual té 5 espècies esteses per les regions florístiques mediterrània, irano-turiana i de l'Àfrica del Sud.
A diferència de l'ordi i el blat, que van ser domesticats, el sègol apareix, al principi, com a mala herba dels cultius anteriors. En lloc d'eliminar-la, els pobles la van adoptar com a cultiu. La planta és originària del sud-oest asiàtic, a la regió càspia. L'any 3000 aC es coneix ja detalladament i el seu cultiu s'estén per Europa durant el següent mil·lenni.[2]
El sègol pot germinar fins a -1 °C i madurar a una temperatura inferior als 12 °C, atributs que li permetrien ésser cultivat en aquells llocs on el blat no ho podia ser, com ara el nord d'Europa. A més, el fet de presentar una rel llarga, de fins a dos metres, el convertiria en un cultiu apte per a llocs secs, especialment de muntanya.[3] És un cereal que es cultiva per a extreure'n el gra, com a planta farratgera i per aprofitar un fong que el parasita.
Secale cereale, el sègol, és una planta anual de 80 a 180 cm d'alçada, que floreix, de maig a juliol, fent una inflorescències en espiga d'uns 15 cm de llarg (més llarga que la del blat),fulles de 5 a 10 mm d'amplada. Glumes de les espigues de 6 a 15 mm sense comptar les arestes;lemna (glumel·la inferior) de 7 a 15 mm, amb aresta normalment de 2 a 5,5 cm. El fruit com totes les gramínies és en forma de cariopsi. Es considera que Iran és el país d'origen d'aquesta espècie.
El sègol té un sistema radicular fasciculat semblant al del blat, encara que més desenvolupat que el d'aquest. Aquesta és una de les raons de la seva gran rusticitat. La tija és llarga i flexible. Les fulles són estretes. Com en l'ordi, les espiguetes no tenen peduncle i van totes unides directament al raquis, corresponent una sola a cada dent d'aquest. Les glumes són allargades i agudes en el seu àpex i les glumel·les, borrissols per la seva part dorsal, es prolonguen en una llarga aresta. Cada espigueta produeix fins a tres flors, però sol avortar una. L'espiga és molt prima i llarga, tenint un aspecte semblant al de l'escó.
Un dels usos d'aquest cereal és el d'elaborar amb la seva farina pans de sègol, incloent-hi pumpernickel, molt usat a Europa del nord i de l'est. També es fan el familiar knäckebröd.
El bescuit de mar dels holandesos i, principalment, dels russos es fabricava amb farina de sègol.[4]També s'esmenta el seu ús a les marines mercants de Dinamarca, Noruega, Suècia i Rússia.[5]
La seva farina té baix contingut de gluten en relació a la de blat, i conté més proporció de fibra soluble. És fosca, i la pasta té poca elasticitat.[6][7][8][9]
És aprofitat sobretot com a aliment del bestiar (pinsos) i també en la fabricació de destil·lats com el whisky i el vodka. En la medicina alternativa s'empra en la seva forma líquida, coneguda com a "extracte de sègol". De vegades comercialitzada com Oralmat, aquest extracte és un líquid obtingut del sègol i similar a l'extret de l'agropir. Entre els seus possibles beneficis inclou millora del sistema immunitari, puja nivells d'energia i millora al·lergies, encara que no existeix evidència clínica de la seva eficàcia. També podria ser actiu en la prevenció del càncer de pròstata.[10]
També s'empra per a l'elaboració de pinsos i farratges per al bestiar.
El sègol també és emprat per a l'elaboració de biocombustibles, principalment bioetanol.[11]
El seu alt contingut de potassi el fa útil a la funció hepàtica, encara que també cor i pulmons es beneficien del seu consum habitual. A diferència del blat, les seves molècules de midó estan tancades en una fina trama de cel·lulosa. Això alenteix la seva digestió intestinal, amb la qual cosa l'alliberament de glucosa es fa de forma gradual i progressiva, evitant pics bruscos, per la qual cosa és ben tolerat per diabètics i hiperglucèmics.
El sègol és recomanat en problemes circulatoris (arterioesclerosi, sang viscosa, hipertensió, angina de pit) i com a aliment tònic, reconstituent, laxant, hipoglucemiant, hipocolesterolemiant i protector del càncer.
Per la seva alta aportació de fibra, el sègol és un bon laxant i està especialment recomanat per a combatre el restrenyiment, ja que afavoreix el trànsit intestinal. Els panificables de sègol retarden el temps de buidatge de l'estómac, la qual cosa disminueix la sensació de gana entre hores. A més, el seu consum també està indicat per a diabètics, ja que redueix l'absorció de sucres simples, i per a persones amb nivells alts de colesterol en sang, ja que la fibra arrossega part del colesterol i l'elimina per la femta. El sègol també té antienzims proteics IT i IC, antitumorals, fet que ho fa recomanable sobretot en afeccions del còlon.
El seu efecte positiu sobre el sistema circulatori es deu a una suma de factors presents en la seva composició: antioxidants (tocoferol), oligoelements (seleni, zinc), vitamines i flavonoides (rutina). Aquesta combinació exerceix un efecte elastitzant sobre les parets arterials i un efecte fluïdificant sobre la sang, tot disminuint la fragilitat capil·lar i la viscositat sanguínia.
El gran secret hel·lènic, segons les investigacions de R. Gordon Wasson, amb el químic suís Albert Hofmann (descobridor de l'àcid lisèrgic) i altres investigadors, és que, amb tota probabilitat, en l'interior del telesteri es consumia ritualment una substància visonària elaborada a partir d'un espècimen fúngic: el fong paràsit sègol banyut. Aquest té potents propietats visionàries, però consumit en quantitats altes i de manera regular l'ergotamina provoca gangrena i la mort. D'aquí que el secret que guardaven els sacerdots del temple a Eleusis probablement tenia una part material: preparar la kykeon perquè no fos tòxica.[12][13]
El sègol pot estar atacat pel fong Claviceps purpurea.
El fong Claviceps purpurea és un potent al·lucinogen natural. És un fong negre-violaci que parasita tota mena de gramínies com el sègol, l'ordi i el blat, a més a més de la pastura silvestre.
El sègol banyut conté una barreja d'alcaloides, variables: L'ergovina i l'amida de l'àcid lisèrgic són molt visionaris i menys tòxiques, mentre que altres com l'ergotamina i l'ergotoxina sobretot, constitueixen verins mortals. En molts casos es produïen amputacions de membres gangrenats provocats per l'ergotamina, potent vasoconstrictora, produïda pels verins del sègol banyut.
A l'edat mitjana, aquest fong produir veritables estralls entre la població, ja que a vegades, les farines amb què es confeccionaven els pans, eren infectades pel fong. D'aquí l'explicació de l'existència de gent endimoniada o posseïda. La intoxicació provocada pel fong és anomenada ergotisme. La contaminació amb el sègol banyut es creu com una possible causa de les reaccions sofertes per les nenes de Salem a la fi del segle XVII, que es consideraven embruixades, el que va conduir a la condemna i la mort de 76 persones, en el que es va conèixer com el Judici a les Bruixes de Salem. La intoxicació pel sègol banyut pot manifestar-se en forma d'ergotisme convulsiu, que ataca el sistema nerviós central, provocant la bogeria, la psicosi, al·lucinacions i també paràlisi. Els símptomes relatats per les dues primeres nenes afectades corresponen als que actualment s'atribueixen a l'ergotisme convulsiu. Una teoria considera que haver tingut un estiu humit en aquell any, va poder haver afavorit la propagació del fong, i que les dues nenes que eren cosines i vivien en la mateixa casa, a més a més que part del salari de la família es va pagar en gra, reforça la tesi d'enverinament. Tanmateix, aquesta teoria ha estat qüestionada des del principi de la tesi.[14]
S'aprofita des de farmacologia per a conrear-lo i poder recollir el fong paràsit de les seves espigues Claviceps purpurea (sègol banyut en català) i extreure'n els seus sis alcaloides: Ergotamina, ergosina, ergocristina, ergocriptina, ergocornina i ergobasina. S'utilitzen en medicina (obstetrícia). A Espanya el conreu amb aquesta finalitat a partir de 1942 va quedar intervingut per l'Estat.
La intoxicació del pa fet amb farina amb restes d'aquest fong explica les repetides epidèmies anomenades del foc de Sant Antoni[n. 1], o foc sagrat, que assolaven Europa des de l'antiguitat i va ser el metge francès Thuillier cap a 1670 que va descobrir l'origen en el sègol banyut de la malaltia.
Els alcaloides del sègol banyut estant relacionats estretament amb l'LSD, ja que a partir d'aquests pot preparar-se el compost semisintèticament.
Estromes a un escleroci. Comparació de la mida amb una moneda d'un euro
esclerocis al sègol
esclerocis al cereal ja segat
Detall de les parts més característiques del fong paràsit
John Stearns (Stearns 1822) va ser el primer a emfatitzar l'ús del sègol banyut per a l'hemorràgia postpart primària [n. 2]. Anteriorment, respecte del sègol banyut va escriure: Accelera el part prolongat ... El dolor produït pel part prolongat és particularment esgotador. ... En la majoria dels casos se sorprendrà en observar la rapidesa del seu efecte (Stearns 1808). Moir, el 1932, va observar que l'administració d'extracte de sègol banyut aquós per via oral s'associa amb contraccions uterines molt pronunciades i vigoroses, que es coneixen com a efecte John Stearns. El 1935, Dudley i Moir van aconseguir aïllar la substància cristal·lina pura provinent de l'extracte de sègol banyut soluble en aigua i responsable de l'efecte John Stearns i la van anomenar "Ergometrina" (Dudley 1935). Quasi simultàniament, des d'altres tres centres, es va anunciar l'aïllament d'un nou extracte de sègol banyut soluble en aigua: als Estats Units (Davis 1935), al Regne Unit (Thompson 1935) i a Suïssa (Stoll 1935). Va resultar ser la mateixa substància. Els nord-americans van denominar a la seva preparació ergonovina i els suïssos van utilitzar el nom d'ergobasina.[16]
El sègol així com el blat, l'ordi, la civada i el malt, té el gluten en la seva composició, per tant no ha de ser consumit pels pacients amb la malaltia celíaca o intolerància al gluten, ja que té com a conseqüència per a l'organisme (si aquests aliments consumits), una atròfia en la mucosa de l'intestí prim, menyscabar l'organisme i l'absorció de molts nutrients.
És planta que necessita terres àcides i oligotròfiques.
Necessita menys calor que el blat per a fer el seu cicle productiu. En les terres de climes freds se sembra molt aviat durant el mes de setembre per tal que abans de l'arribada de les glaçades estigui en un estadi de desenvolupament que ja pugui resistir el fred.
És el més rústec dels cereals. Era tradicionalment conreat a l'alta muntanya catalana, on per les condicions ecològiques ja no prosperava el blat, però ara està en regressió. Actualment és molt conreat al Canadà i als països bàltics, escandinaus i Rússia.
Les feines de conreu són les mateixes que la resta dels cereals, adobat, desherbat mecànic o químic i collita sempre mecanitzada actualment. El rendiment en quilos per hectàrea que s'obté és molt menor que el del blat.
L'anomenat mestall és una sembra en la que es mesclen grans de sègol i grans de blat que actualment ha caigut en desús. L'objectiu d'aquest cultiu mesclat era, principalment, protegir el blat del fred, fet que en proporcionava major rendiment.
Modernament han estat produïts uns híbrids de blat i sègol anomenats triticale i com són més productius es conreen també en la terra baixa i amb més intensitat que el sègol.
El primer ús conegut del sègol es remunta a Abu Hureyra al nord de Síria, a la vall de l'Èufrates durant el paleolític tardà.[17]
Generalment el sègol, donat que se sol cultivar en terres pobres de les que s'espera poc rendiment, rep molt poca atenció i poc adob.
Com que el sègol es cultiva en zones fredes, la sembra s'ha de fer molt aviat. Generalment la sembra es realitza abans que arribin les primeres pluges. La quantitat de llavor utilitzada ha de ser d'uns 100-120 kg per hectàrea.
Les característiques del sègol el fan beneficiós per als camps i els cultius posteriors. El cultiu del sègol, utilitzat com a cultiu de cobertora, presenta una sèrie de característiques beneficioses:[18]
El sègol és d'una sèrie d'espècies que creixien silvestres a la Turquia central i oriental, i les zones adjacents.
Sègols domèstics es produeix en petites quantitats en una sèrie de jaciments neolítics a Turquia, com el jaciment neolític pre-ceramic B de Can Hassan III, però en la resta el sègol és pràcticament absent dels registres arqueològics, fins a l'Edat del Bronze d'Europa Central, vora 1800-1500 anys abans de Crist.[19] És possible que el sègol viatjés cap a l'oest de Turquia, com una barreja de menor importància, en el blat, no sent cultivat fins mès tart en un cultiu propi. Encara que l'evidència arqueològica d'aquest gra s'ha trobat en contextos romans al llarg del Rin, del Danubi i a les Illes Britàniques, Plini el Vell és desdenyós de sègol, escrivint d'aquest cereal que «...és un aliment molt pobre i només serveix per evitar la fam», i el blat es barreja en ell «...per mitigar el seu sabor amarg, i tot i així és molt desagradable a l'estómac»[20]
Des de l'edat mitjana, el sègol ha estat àmpliament cultivat a Europa i és el principal pa de cereals en la majoria de les zones a l'est francès, alemany i la frontera nord d'Hongria.
Els indicis de cultiu de sègol molt anteriors, a l'Epipaleolític en el jaciment de Tell Abu Hureyra a la vall del nord de l'Eufrates (a Síria), segueixen sent controvertides. Els crítics assenyalen que hi ha inconsistències en les dates de radiocarboni, i la identificació és basada únicament en el gra, en lloc de palla.
A banda del ja esmentat sègol banyut (vegeu: Sègol banyut en l'apartat usos), el sègol també pateix diferents plagues i malalties, algunes de les quals en son:
noms comuns de les malalties del sègolEl sègol creix primàriament a l'est, centre i nord d'Europa: nord d'Alemanya, Polònia, Ucraïna, Bielorússia, Lituània, Letònia i la Rússia central i septentrional. També prospera a Amèrica del Nord (Canadà, EUA), Amèrica del Sud (Argentina) i Àsia (Turquia, Kazakhstan, nord de la Xina).
Els nivells de producció segueixen decaient en moltes de les nacions productores a causa d'una menor demanda. Per exemple, la producció russa va passar de 13,9 milions de tones el 1992 a 3,4 tones el 2005. I a Polònia, de 5,9 tones el 1992 a 3,4 tones el 2005.
A continuació es presenten dades de la producció mundial dels anys 2004 i 2005 segons la FAO (Organització de les Nacions unides per a l'Alimentació i l'Agricultura).
Producció en tones. Anys de 2004-2005[21]
|Ucraïna 1 592 500,00 9% 1 184 000,00 8%
Producció en tones de farratge i ensitjament. Dades de 2004-2005[21]
Producció de Sègol a Catalunya[22]
Segons l'Idescat, l'any 2009 a Catalunya es van exportar 9 tones de sègol en gra, i se'n van importar 272.659 tones.[23]
Segons la Conselleria d'Agricultura, Pesca i Alimentació de la Generalitat Valenciana, l'any 2010 el cultiu del sègol no es trobava entre les quatre produccions de cereal per a gra més importants del País Valencià (eren l'arròs, el blat, la civada i el blat de moro).[24]
Segons les estadístiques de la Conselleria d'Agricultura i Pesca del Govern de les Illes Balears, la presència del sègol com a cultiu de cereal a les Illes Balears és merament testimonial; el que sí que s'hi troba, és la presència del triticale -un híbrid entre el blat (Triticum) i el sègol (Secale)-, del que se'n van produir les següents quantitats l'any 2008:[25]
El sègol [sέɣuɫ/séɣoɫ] o sègle (dial. sèguel, sègal) (Secale cereale) és una planta herbàcia anual, monocotiledònia de la família de les gramínies de 60 a 200 cm d'alçària, de fulles amplament linears i planes, d'espiga llarga, densa i una mica comprimida, i d'espícules amb dues flors aristades. Pertany a la família de les gramínies que actualment s'anomena Poaceae i al gènere Secale el qual té 5 espècies esteses per les regions florístiques mediterrània, irano-turiana i de l'Àfrica del Sud.
A diferència de l'ordi i el blat, que van ser domesticats, el sègol apareix, al principi, com a mala herba dels cultius anteriors. En lloc d'eliminar-la, els pobles la van adoptar com a cultiu. La planta és originària del sud-oest asiàtic, a la regió càspia. L'any 3000 aC es coneix ja detalladament i el seu cultiu s'estén per Europa durant el següent mil·lenni.
El sègol pot germinar fins a -1 °C i madurar a una temperatura inferior als 12 °C, atributs que li permetrien ésser cultivat en aquells llocs on el blat no ho podia ser, com ara el nord d'Europa. A més, el fet de presentar una rel llarga, de fins a dos metres, el convertiria en un cultiu apte per a llocs secs, especialment de muntanya. És un cereal que es cultiva per a extreure'n el gra, com a planta farratgera i per aprofitar un fong que el parasita.
Rhywogaeth o laswelltyn a dyfir ar gyfer y grawn yw Rhyg (Secale cereale). Mae'n aelod o deulu'r ŷd (Triticeae), ac yn perthyn yn agos i haidd a gwenith. Defnyddir y grawn ar gyfer blawd, bara, wisgi a fodca, ac fel bwyd anifeiliaid.
Daw rhyg yn wreiddiol o ganolbarth a dwyrain Twrci. Tyfir rhyg heddiw yn bennaf yng nghanolbarth a dwyrain Ewrop.
Rhywogaeth o laswelltyn a dyfir ar gyfer y grawn yw Rhyg (Secale cereale). Mae'n aelod o deulu'r ŷd (Triticeae), ac yn perthyn yn agos i haidd a gwenith. Defnyddir y grawn ar gyfer blawd, bara, wisgi a fodca, ac fel bwyd anifeiliaid.
Daw rhyg yn wreiddiol o ganolbarth a dwyrain Twrci. Tyfir rhyg heddiw yn bennaf yng nghanolbarth a dwyrain Ewrop.
Žito seté (Secale cereale) je obilnina z čeledi lipnicovitých (Poaceae). Staroslověnský název žita je rež. Je pěstováno zejména ve východní, střední a severní Evropě. Na tato místa se žito dostalo spolu se Slovany, když končila doba bronzová. Zmínky sahají až do dob Plinia.[1]
Je to jednoletá nebo dvouletá obilovina, která dorůstá výšky 60 až 150 cm. Ve výjimečných případech dosahuje výšky až 2 m.
Stébla jsou trsnatá, přímá, lysá a nahoře jsou pýřitá. Stébla mají 3–6 kolének, které rozdělují stéblo na jednotlivé články (internodia).
Pochvy listu jsou úzké, lysé a hnědočervené, protože jsou zbarveny antokyany. Jazýček je velmi krátký (1 mm), uťatý a jemně zoubkovaný. Ouška jsou malá, lysá a bíle zbarvena. Čepele jsou ploché a mají na líci slabě drsný povrch a bývají pokryta krátkými chloupky.
Květenství se nazývá lichoklas, který je podlouhle čárkovitý, čtyřhranný a zploštělý. Klásky rostou jednotlivě a jsou ploše přimáčknuté. Jsou složeny ze dvou až tří květů. Vrcholový klásek je zcela zakrnělý. Plevy jsou čárkovitě šídlovité, jednožilné a na ostrém kýlu jsou drsné. Kvítky jsou chráněny velkou, kýlnatou a hřebínkatě brvitou pluchou. Pluchy jsou úzké a vybíhají v silnou, drsnou a 2 až 5 cm dlouhou osinu. Mezi pluškou a pluchou jsou dvě brvité a dužnaté pleny, které objímají pestík s dlouhými bliznami. Okolo pestíku jsou tři tyčinky.[2]
Plodem je obilka. Obilky jsou neokoralé, nahé a jsou zelené nebo modrozelené.
Klíček má 4 kořínky. Žito je cizosprašná rostlina. Doba květu se pohybuje okolo 7 až 12 dní.[3]
Žito se vyskytuje ve formě ozimé a jarní. V zemědělství je upřednostňována forma ozimá. Je důležité, aby obilky neobsahovaly námel, který je jedovatý. Tato obilovina je nenáročná na přírodní podmínky. Žito odnožuje brzy na podzim. V České republice se žito vysévá od září až do poloviny října. Teplota, při které žito klíčí, se pohybuje okolo 1–2 °C. Vysévá se do písčitohlinité a hlinitopísčité půdy. Nejčastěji se pěstuje v horách v podzolových půdách – překoná i mírnou kyselost půdy. Co se týče doby kvetení, jsou nejvhodnější mírné a vlhké podmínky. Za jiných podmínek dochází například k odplavení pylu nebo nevyklíčí pylová láčka.[4]
Obilky žita obsahují asi 70 % sacharidů, 9–15 % bílkovin, 1,5 % tuků, minerální látky. Žito obsahuje rozpustnou vlákninu, která dokáže vázat množství vody a tím chrání sliznici střev. Významné minerální látky obsažené v žitě jsou vápník, draslík a fosfor, které mají význam pro zdravý vývoj kostí, železo – podporující krvetvorbu, síra, fluor a hořčík – na posílení imunity.[5]
Pro žito jsou vhodnější vyšší polohy, a proto se pěstuje především v severní a střední Evropě a také v Asii. Pěstuje se v jihozápadním Kapsku a v Severní Americe, ačkoliv pěstování mimo Evropu není zcela běžné.[6] Žito se v České republice nejvíce vyskytuje v jižních, východních a západních Čechách a to hlavně v jejich podhorských oblastech.
Obrázky, zvuky či videa k tématu žito seté ve Wikimedia Commons
Galerie žito seté ve Wikimedia CommonsŽito seté (Secale cereale) je obilnina z čeledi lipnicovitých (Poaceae). Staroslověnský název žita je rež. Je pěstováno zejména ve východní, střední a severní Evropě. Na tato místa se žito dostalo spolu se Slovany, když končila doba bronzová. Zmínky sahají až do dob Plinia.
Rug (Secale cereale) eller Almindelig Rug er et 50-150 cm højt græs, der er meget brugt som kornart på især sandede jorde. Planten var i Danmark oprindelig et ukrudt i hveden, men den viste sig nogle steder at give et bedre udbytte end hveden.
Rug er en enårig plante, der spirer frem om efteråret og danner en overvintrende bladroset eller -tue. De enkelte blade er linjeformede og blågrønne med skarp kant og tydelig køl. Planten er i det hele taget blådugget. I løbet af foråret danner rugen et blomstrende skud, som har de typiske "knæ", og som bærer den sammensatte blomsterstand yderst.
Blomsterne er samlet i aks, og hver blomst bærer en kort stak. De enkelte blomster er reducerede, og man ser kun de hanlige, pollenbærende støvdragere. Hos rug modnes pollenkornene samtidigt i alle planter, og derfor frigives de også samtidigt. Det sker i tågeagtige skyer, og man kalder det, at rugen "drær"[1]. Det har vist sig, at dræet udløses af skiftet mellem lys og skygge, når en sky passerer. Frøene modner i Danmark i starten af august, og frøet har næsten ingen spirehvile, og kan sås og spire kort efter modning.
Rugens rodnet er meget dybtgående og kan nå ned i 2 m dybde.
Planterne bliver ofte 1,5 til 2 meter høje. I en rugmark vil der være ca. 200 planter per m2, og den enkelte plante vil have op til fem skud med aks.
Rugen stammer som vore andre kornarter fra den "frugtbare halvmåne" (i store træk svarende til de kurdiske områder i Tyrkiet, Iran, Irak og Syrien), hvor den vokser på gruset bund i egne med vinterregn og meget tørre somre.
Planten findes bl.a. sammen med typiske kornukrudtsarter som Klinte (Agrostemma githago), Kornblomst (Centaurea cyanus), Korn-Ridderspore (Consolida regalis) og Korn-Valmue (Papaver rhoeas)].
Rug var oprindelig et ukrudt i hvedemarkerne. Da den gav langt bedre udbytte under danske forhold end hveden, gik man i vidt omfang over til at dyrke rug. Rugmel har en vis bageevne, selv om den er ringere end hvedens, men det gjorde, at rug blev de nordlige landes brødkorn. Da rugen samtidig er meget mere nøjsom, hvad angår gødningskraft i jorden, blev den helt enerådende som jævne folks brød (hvedebrød var "fransk" brød).
Rug er altså både hårdfør og nøjsom. Den angribes af svampen meldrøje, som kan fremkalde alvorlige forgiftninger.
Af rug fremstilles bl.a. følgende produkter:
Rug (Secale cereale) eller Almindelig Rug er et 50-150 cm højt græs, der er meget brugt som kornart på især sandede jorde. Planten var i Danmark oprindelig et ukrudt i hveden, men den viste sig nogle steder at give et bedre udbytte end hveden.
Roggen (Secale cereale) ist eine in den gemäßigten Breiten verbreitete Getreideart aus der Familie der Süßgräser (Poaceae). Er liefert auch auf leichteren oder sandigen Böden und an kühleren oder feuchten Standorten noch gute Erträge. In Europa wird häufig Winterroggen angebaut, während Sommerroggen eine untergeordnete Bedeutung hat.
Regional wird Roggen auch nur Korn genannt.
Das Korn des Roggens wird für Nahrungsmittel (Roggenbrot), für Futter- und Genussmittel oder auch als Nachwachsender Rohstoff genutzt. Teilweise wird auch die noch grüne Pflanze (Grünroggen) oder das bei der Getreideernte zurückbleibende Stroh genutzt. Hierbei wird der Roggen meist als Futtermittel in Form von Schrot oder Silage genutzt.
Der Roggen besitzt 65 bis 200 Zentimeter lange Halme und 5 bis 20 Zentimeter lange, vierkantige, zur Blütezeit leicht überhängende Ähren aus einzelnen, meist zweiblütigen Ährchen mit schmalen Hüllspelzen und langbegrannten Deckspelzen.[1] Die Tausendkornmasse (Masse von 1000 Körnern) beträgt bei Roggen 28 bis 50 Gramm.[2]
Der Roggen ist einjährig, meist winterhart (Winterroggen), seltener sommerannuell (Sommerroggen) und eine Langtagpflanze. Er ist ein Intensivwurzler, seine Wurzeln reichen bis 1 Meter tief. Bei einer frei stehenden Pflanze können die Wurzeln eine Länge von 80 m und die Wurzelhaare eine Oberfläche von 400 Quadratmetern erreichen. Niedergedrückte Halme können sich durch einseitiges Wachstum eines Knotens schnell wieder aufrichten.
Blütenbiologisch handelt es sich um einen windblütigen „Langstaubfädigen Typ“. Der Pollen ist relativ groß und schwer. Die Blüten werden durch einen Anstieg des Turgors in den Schwellkörpern geöffnet und danach innerhalb einer halben Stunde durch ein Absinken des Turgors wieder geschlossen. Oft öffnen sich viele Blüten gleichzeitig, d. h. in „Pulsen“. Durch sehr schnelles Wachstum schieben sich zunächst die Staubfäden und nach Öffnung der Staubbeutel dann auch die federigen Narben aus der Blüte heraus. Die Blüten sind selbststeril, aber Nachbarbestäubung ist möglich. Die Blütezeit liegt zwischen Mai und Juli.[3]
Der Roggen ist eine Allergiepflanze: Roggenpollen gelten als die stärksten Allergieauslöser unter den heimischen Gräsern.[3]
Die Früchte sind Karyopsen, Samen und Fruchtschale sind miteinander verwachsen. Das Roggenkorn ist nicht fest von den Spelzen umschlossen, bei alten Sorten ist die Gefahr groß, dass die Körner zur Reifezeit bei leichter Berührung aus den Ähren fallen. Fruchtreife ist von Juli bis August. Die Zeit von der Samenkeimung bis zur Fruchtreife beträgt beim Winterroggen etwa 280 bis 320 Tage.[3]
Von den Getreidearten wird der Roggen am meisten von dem stark giftigen Mutterkornpilz Claviceps purpurea befallen. Nach der Infektion der Blüten entsteht an Stelle eines Getreidekorns in der Roggenähre, die als Mutterkorn bezeichnete längliche, kornähnliche und bis zu vier (bis sechs) Zentimeter lange Dauerform (Sklerotium) des Mutterkornpilzes.
Der Roggen war im Orient ein Wildgras. Seine Samen wurden in die Weizen- und Gerstenfelder eingeschleppt (Wind, Tiere) und breiteten sich allmählich im Saatgut aus.[4] Weil ihm Winterfröste, Krankheiten, Trockenheit und Nährstoffmangel weniger anhaben können als dem anspruchsvollen Weizen, hat sich der Roggen im rauen Klima Mittel- und Nordeuropas durchgesetzt und wurde zum einzigen Brotgetreide der Slawen, Kelten und Germanen. Über 1200 Jahre war der Roggen in Deutschland die wichtigste Brotfrucht und wurde oft schlicht „das Korn“ genannt.[5]
In den 1970er Jahren wurden Roggenkörner und -ährenspindeln an zwei Stellen in steinzeitlichen Schichten (ca. 6600 v. Chr.) in Nordsyrien (Tell Abu Hureyra) nachgewiesen.[6] Ansonsten fehlen Hinweise auf die Nutzung von Roggen aber fast völlig, bis er in archäologischen Funden in Europa, die aus der Zeit von ca. 1800–1500 v. Chr. stammen, wieder erscheint. Möglicherweise wurde er als Verunreinigung im Weizen-Saatgut nach Europa eingeschleppt und erst hier gezielt kultiviert (siehe auch Sekundärgetreide).[7] In Deutschland tauchen Roggenkörner in archäologischen Ausgrabungen erst im 6.–5. Jahrhundert v. Chr. (also in der Hallstattzeit) auf[8] und damit erst 3000–3500 Jahre nach dem Beginn der Ackerbaukultur (Bandkeramik). Die Römer kannten Roggen, Plinius der Ältere bezeichnet ihn aber in seiner um 79 n. Chr. verfassten Naturalis historia (Buch 18, Stichwort 40) als minderwertig und magenschädlich, nur geeignet, um in Notzeiten den Hungertod abzuwehren.
Waldstaudenroggen zählt zu den älteren Roggensorten.
Seit den 1980er Jahren werden neben den klassischen Populationssorten auch Hybridsorten gezüchtet, die eine bessere Krankheitsresistenz, höhere Erträge (Heterosis-Effekt) und eine geringere Auswuchsneigung aufweisen. Frühe Hybridsorten waren durchwegs wegen der geringeren Pollenausschüttung anfälliger für Mutterkorn. Mittlerweile ist diese Eigenschaft sehr stark sortenabhängig, und die Züchter haben die Pollenausschüttung von Hybridsorten stark verbessert, so dass nicht mehr gesagt werden kann, dass Hybridsorten anfälliger gegen Mutterkorn sind als Populationssorten.
Eine moderne Kreuzung aus Weizen und Roggen, die Triticale, vereint mehrere positive Eigenschaften beider Arten.
Es gibt Sommer- und Winterroggen, wobei in Mitteleuropa fast ausschließlich Winterroggen angebaut wird. Winterroggen ist die winterhärteste Getreideart, die Wintertemperaturen bis −25 °C übersteht, er kann die Winterfeuchtigkeit besser nutzen, übersteht eine Frühjahrstrockenheit leichter und ist deshalb im Kornertrag der Sommerform weit überlegen. Die Sommerform wird nur in Lagen mit Spätfrostgefahr und auf exponierten Berglagen angebaut.
Winterroggen wird in Deutschland zwischen Mitte September und Mitte Oktober ausgesät, er benötigt zur Überwindung der Schosshemmung, wie alle Wintergetreidearten, eine Vernalisation. Um von der vegetativen Wachstumsphase in die generative Phase zu gelangen, ist ein Kältereiz notwendig. Bei Temperaturen von 0 bis +5 °C wird die erfolgreiche Vernalisation nach 30 bis 50 Tagen erreicht. Bis zur Reife benötigt Roggen eine Wärmesumme von ungefähr 1800 °C. (Wärmesumme = Anzahl der Wachstumstage × Temperaturtagesmittel). Nach der Abreife auf dem Halm hat der Roggen nur eine sehr kurze Keimruhe. Die Ernte erfolgt in Deutschland ab Mitte Juli bis Ende August. Bei einer regnerischen Erntezeit besteht die Gefahr, dass die Körner schon in der Ähre auskeimen und die Ernte nur noch als Futtergetreide verwendet werden kann.
Roggen ist besser an kühle und trockene Klimate angepasst als der ertragsstarke Weizen und ist deshalb das Getreide der Regionen mit verbreiteten Sandböden. Roggen ist ein Lichtkeimer und stellt deshalb besondere Anforderungen an Saat, Saatbett und Säzeitpunkt. Männliche Pollen und weibliche Blüte werden zu unterschiedlichen Zeitpunkten aktiv, daher ist Roggen in aller Regel, anders als die selbstbefruchtenden Getreidearten Weizen und Gerste, ein Fremdbefruchter.[9]
Gezüchtet werden Hybridsorten und Populationssorten, wobei Hybridroggen einen Anbauanteil von 70–75 % besitzt.[9][10] Markergestützte Selektion, Zellkulturtechniken und genomische Selektion werden als moderne Züchtungsmethoden eingesetzt und ausgebaut. Genetische Marker ermöglichen beispielsweise Ausprägungen von Merkmalen der Sorte aus der DNA abzulesen. Diese Analysemethode ist zum einen unabhängig von äußeren Einflüssen, wie dem Wetter, und zum anderen lässt sich so der Zuchtwert einer Sorte bereits frühzeitig bestimmen.[11] Züchtungsfortschritte konzentrieren sich auf Krankheiten, Stresstoleranz und vor allem auf Qualität und Ertrag.[12] Ein besonderes Augenmerk liegt in der Züchtung auf Hybridsorten, da diese durch den Heterosiseffekt eine bessere Ausprägung gewünschter Merkmale, zum Beispiel hohe Erträge, zulassen.[13] Als Fremdbefruchter stark in der Hybridzüchtung vertreten sind Mais, Roggen und Zuckerrübe.[11]
Roggen ist eine selbstverträgliche, anspruchslose, abtragende, krankheitsresistente Frucht, die in alle Richtungen der Fruchtfolge variieren kann. Roggen hinterlässt einen garen, gut durchlüfteten Boden.
Winterroggen kann auch als Gründüngung eingesetzt werden.
Im Jahr 2020 wurden laut Food and Agriculture Organization (FAO) weltweit 15.022.273 t Roggen von etwa 4,4 Millionen Hektar Land geerntet. Die folgende Tabelle gibt eine Übersicht über die 10 größten Produzenten von Roggen weltweit, die zusammen 84,7 % der Gesamtmenge ernteten. Die Werte für Österreich und die Schweiz sind zum Vergleich angegeben.[14]
Siehe auch:
Zu Beginn des 20. Jahrhunderts spielte der Handel mit Roggen auf den Weltbörsen eine Rolle wie heute noch der mit Weizen, Kakao oder Sojabohnen. Ihren Höhepunkt hatten die Rye Loans (Roggenanleihen) mit der Gründung einer Roggenrentenbank 1922 und zur Zeit der Hyperinflation 1923. Die Roggenrentenbank diente der Finanzierung landwirtschaftlicher Grundstücke durch die Aufnahme von Roggen- und Feingoldhypotheken. Unter den Nationalsozialisten wurden die Roggenanleihen 1934 in Reichsmarkanleihen umgewandelt.[15]
In Deutschland wurde im Jahr 2019 auf 636.300 ha Roggen angebaut. Dies liegt weit unter dem früheren Niveau von über 1 Mio. ha im Jahr 1990. In Deutschland wurden im Jahr 1990 rund 4 Mio. Tonnen Roggen geerntet. Der durchschnittliche Hektarertrag lag 2019 in D bei etwa 50,9 dt/ha (1990 knapp 38 dt/ha).[14]
Heute spielt der Roggen in der Schweiz nur eine kleine Rolle. In den Bergregionen Wallis, Tessin, Graubünden wurde er früher bis in hohe Lagen häufig angebaut. Im Kanton Wallis ist der Roggenanbau als immaterielles Kulturerbe anerkannt.[16] Das Roggenbrot hat hier eine AOC-Anerkennung und wird seither vermehrt verkauft.
Roggen wird in Deutschland, in den Alpenregionen, in Mittel- und Osteuropa als Brotgetreide für Roggenbrot oder Mischbrote verwendet. Aus Roggengrieß können auch Teigwaren hergestellt werden. Darüber hinaus ist diese Getreideart aber kaum verbreitet, so dass ihr Anteil an der Weltgetreideerzeugung bei nur einem Prozent liegt.
Die Zusammensetzung von Roggen schwankt naturgemäß, sowohl in Abhängigkeit von den Umweltbedingungen (Boden, Klima) als auch von der Anbautechnik (Düngung, Pflanzenschutz).
Angaben je 100 g essbarem Anteil:[17]
1 mg = 1000 µg
Brennwert 1244 kJ, 293 kcal
Die Backeigenschaften des Roggenmehls sind grundsätzlich verschieden von denen des Weizenmehls. Dies liegt hauptsächlich daran, dass im Roggenteig das Gluten (Klebereiweiß) durch die Anwesenheit von Pentosanen (Schleimstoffe) kein Klebergerüst zur Gashaltung aufbauen kann. Diese Schleimstoffe haben beim Roggen etwa die gleiche Funktion wie der Kleber beim Weizen. Sie sind wichtig für das Wasserbindungs- und Wasserhaltungsvermögen der Mehle während der Teigführung und des Backvorgangs.[18] Roggengebäcke zeichnen sich, im Gegensatz zu Weizengebäcken, durch einen dunkleren, festen und aromatischen Teig aus.
Ein Roggenbrot besteht hauptsächlich aus verkleisterter Stärke; seine Krume ist dichter und enthält kleinere Poren, daher ist es weniger gelockert als ein Weizenbrot. Reine Roggenmehl-Teige müssen auf jeden Fall gesäuert werden, was bedeutet, sie einer Sauerteig-Führung zu unterwerfen.
Die westfälische Brotsorte Pumpernickel (Schwarzbrot) wird aus Roggenschrot hergestellt und mehr gedämpft als gebacken. Oft werden aus Roggenmehl daher Mischbrote und Brote aus Vollkorn hergestellt.
In feuchten Erntejahren kann Auswuchs wegen der starken Amylase-Aktivität unter Umständen Probleme bei der Roggenbrotherstellung mit sich bringen.
Wegen des vergleichsweise hohen Gehalts an der Aminosäure Lysin kann Roggen ein wichtiger Bestandteil einer ausgewogenen Ernährung sein. Ernährungsphysiologisch und backtechnisch interessant ist Roggen in der menschlichen Ernährung vor allem durch die Pentosane (vgl. Hemicellulose). Verschiedenen, z. T. widersprüchlichen Untersuchungen zufolge soll die durch den Pentosangehalt verlängerte Verweildauer des Nahrungsbreis im Verdauungsapparat eine antikarzinogene Wirkung haben.
Die Pentosane (z. B. Arabinoxylate) stellen ein Problem bei der Schweinefütterung dar. Neben ihnen enthält der Roggen weitere, relativ hohe Anteile an solchen „Nicht-Stärke-Polysacchariden (NSP)“, wie Zellulose, Beta-Glucan, Pektine usw. Die Pentosane quellen und stören den Nahrungstransport. Erst im Dickdarm werden diese „NSP-Substanzen“ durch dort ansässige Mikroben gespalten, was aber nicht mehr zur Energieversorgung des Schweines beiträgt, sondern zu erhöhtem Gasausstoß führt.
Roggen wird seit langem auch zur Alkoholherstellung verwendet. Beispielsweise werden die besseren Wodka-Sorten aus ihm hergestellt. Der in Norddeutschland häufig getrunkene Korn wird ebenfalls meistens aus Roggen hergestellt. Aus dem Getreide wird dafür zunächst die Maische hergestellt, die nach dem Vergärungsvorgang in Brennereien destilliert (gebrannt) wird. Früher wurde Roggen verbreitet auch zur Bierherstellung verwendet, was dann aber verboten wurde, um den wertvollen Roggen zum Brotbacken aufzusparen. Erst seit Anfang der 1990er Jahre ist in Deutschland wieder kommerziell hergestelltes Roggenbier erhältlich. Bis zur Zeit der Prohibition war Whiskey aus Roggen, Rye Whiskey, der vorherrschende Whiskey in den USA und Kanada und wurde erst nach der Prohibition durch Bourbon Whiskey aus Mais abgelöst.
Sowohl das Korn als auch die ganze, grün geerntete Roggenpflanze (Grünroggen) kann frisch oder siliert (Ganzpflanzensilage) als Futtermittel dienen. Grünroggen ist das erste Grünfutter in Rinderhaltungsbetrieben im Frühling. Der Futterwert von Roggenkorn liegt in der Regel zwischen Weizen/Triticale und Gerste. Begrenzend für seine Eignung als Futtermittel ist ein hoher Anteil an schwer verdaulichen Nicht-Stärke-Polysacchariden. Zudem weist Roggen eine recht niedrige Verdaulichkeit im Dünndarm der essentiellen Aminosäuren Threonin, Tryptophan, Lysin und Methionin auf. Roggenrationen sollten daher mit Aminosäuren ergänzt werden.[19]
Roggenkorn und -pflanze sind nachwachsende Rohstoffe, die in verschiedenen Einsatzgebieten, wie der Herstellung von Bioethanol, Biogas, Dämmstoff und anderen Werkstoffen, sowie anderen Bereichen verwendet werden. Roggen ähnelt in seinen Eigenschaften anderen Getreidearten, so dass oft der geringere Preis für Roggen ein wichtiges Verwendungskriterium ist.
Seit 2004/05 wird Roggen auch als Energieträger angebaut. Im Getreidewirtschaftjahr 2006/07 wurden in Deutschland ca. 500.000 t zu Bioethanol verarbeitet. Ein weiterer stark boomender Bereich ist die Verwendung als Biogassubstrat. Hauptsächlich wird Roggen hier als ganze Pflanze in silierter Form (Ganzpflanzensilage (GPS)) eingesetzt. Aber auch als geschrotete Körnern wird er in den Fermentern der Biogasanlagen verwendet. Vorteile sind vor allem der kostengünstige Anbau, die hohen Trockenmasseerträge pro Hektar und die hohe Ertragssicherheit. Die Methanausbeute bei Einsatz von Roggenkörnern als Biogassubstrat liegt, je nach Ertragsniveau, bei 1.400 bis knapp 2.200 m³ je Hektar.[20]
Die stoffliche Nutzung von Roggen ist vielfältig. Vor allem als Rohstoff für den Werkstoff- und Baustoffbereich oder als Grundstoff für diverse Vorprodukte, beispielsweise der chemischen Industrie, wird er genutzt. Relativ neu ist die Entwicklung einer Dämmstoffschüttung aus Roggen, die auch alle bauaufsichtlichen Vorschriften (bauaufsichtliche Zulassung als Dämmstoff durch das Deutsche Institut für Bautechnik (DIBT)), als auch die Anforderungen an einen Naturbaustoff (natureplus-Prüfung) erfüllen. Bislang wird dieser Baustoff jedoch nicht produziert.
Trockenextrakte aus unter anderem dem Roggenpollen (Secale cereale) werden eingesetzt in der Behandlung von Harnentleerungsbeschwerden (Miktionsbeschwerden) bei gutartiger Prostatavergrößerung und der Behandlung der chronischen nichtbakteriellen Prostataentzündung. Wie auch andere pflanzliche Prostatamittel lindern Roggenpollen nur die Beschwerden, ohne die Vergrößerung der Prostata selbst zu beheben.[21]
Als Wirkstoffe sind in den Roggenpollen Sterole, Aminosäuren und Fettsäuren enthalten.[21]
An einem acetonischen Trockenextrakt von Gräserpollen aus Roggen, Mais und Wiesen-Lieschgras wurden in vitro antiproliferative und antiphlogistische Wirkungen gemessen, ferner wurden antikongestive und krampflösende (spasmolytische) Effekte festgestellt.[22]
Roggen (Secale cereale) ist eine in den gemäßigten Breiten verbreitete Getreideart aus der Familie der Süßgräser (Poaceae). Er liefert auch auf leichteren oder sandigen Böden und an kühleren oder feuchten Standorten noch gute Erträge. In Europa wird häufig Winterroggen angebaut, während Sommerroggen eine untergeordnete Bedeutung hat.
Regional wird Roggen auch nur Korn genannt.
Das Korn des Roggens wird für Nahrungsmittel (Roggenbrot), für Futter- und Genussmittel oder auch als Nachwachsender Rohstoff genutzt. Teilweise wird auch die noch grüne Pflanze (Grünroggen) oder das bei der Getreideernte zurückbleibende Stroh genutzt. Hierbei wird der Roggen meist als Futtermittel in Form von Schrot oder Silage genutzt.
Isenti (Isem usnan: Secale cereale) d talmest n yemɣi seg twacult n poaceae 
. Carl Von Linné d amdan amezwaru i yuran fell-as deg useggas n 1753.
Isenti (Isem usnan: Secale cereale) d talmest n yemɣi seg twacult n poaceae . Carl Von Linné d amdan amezwaru i yuran fell-as deg useggas n 1753.
Javdar, qora bugʻdoy (Secale) — gʻalladoshlar oilasiga mansub bir yillik va koʻp yillik oʻsimliklar turkumi, don ekini. 13 turidan 11 tasi yovvoyi boʻlib, Kichik va Oʻrta Osiyoda, Eron, Afgʻoniston, Zakavkazye, Janubiy Afrikada oʻsadi, qolgan 2 turidan biri — dalalarda begona oʻt tariqasida uchraydi (S. segetale), biri asosan Shim. yarim shar mamlakatlarida yetishtiriladigan madaniy yoki ekiladigan J. (S. cereale) dir. J.ning vatani Kavkaz, Kichik va Oʻrta Osiyoning togʻ oldi mintaqalari. Kuzgi va bahorgi shakllari bor, asosan kuzgisi ekiladi. Jahon boʻyicha ekin maydoni 9,9 mln.ga oʻrtacha hosildorlik 20,3 s/ga, yalpi hosili 20,1 mln. t (1999). Asosan Yevropa mamlakatlarida koʻp ekiladi (Polshada — 2,2, Rossiyada 3,5, Ukrainada 0,6 mln.ga). Oʻzbekistonda J. kam ekiladi (8 ming ga, 1999).
J. ildiz tizimi popuk ildiz, baquvvat, yerga asosan 120 sm (ayrim ildizlari 2 m) gacha kirib boradi. Poyasi poxol, 5—6 boʻgʻimdan iborat, boʻyi 60 sm dan 2—2,5 m gacha. Bitta oʻsimlikda 4—8 ta poya boʻladi. Bargi barg qini va xanjarsimon uchli barg plastinkasidan iborat: toʻpguli — boshoq, gullari ikki jinsli, mevasi don, yalangʻoch, choʻzinchoq, asosan kulrang . J. chetdan changlanadigan oʻsimlik. J. dan oziq-ovqat, yem-xashak va texnika maqsadlarida foydalaniladi. Javdar non (bugʻdoy non bilan birgalikda) eng muhim oziq-ovqat mahsulotidir. Yormasi va koʻk massasi, uni chorva mollari uchun qimmatli ozuqa; donidan aralash ozuqa, spirt va kraxmal, patoka ishlab chiqariladi, somonidan qogʻoz, sellyuloza, lignin va boshqa olinadi, shuningdek, mollarga yediriladi va toʻshama oʻrnida foydalaniladi. Kuzgi J.ning faol vegetatsiya davri (120—150 sutka) ikkiga boʻlinadi: vegetativ organlari rivojlanib boradigan kuzgi davr (40—50 sutka) va generativ organlari shakllanadigan va oʻsimlik hosil beradigan bahorgiyozgi davr (75—100 sutka). Urugʻi 1—2° issiqda unib chiqadi, maysalari sovuqqa chidamli. J. aprel ning oxiri — mayning boshlarida boshoq chiqaradi, iyun oyida pishadi. Sugʻoriladigan mintaqalarda kuzgi J.ni makkajoʻxori, gʻoʻza, kartoshka va boshqa dala ekinlaridan boʻshagan unumdor yerlarga ekish tavsiya etiladi. Oʻzbekistonda sugʻoriladigan yerlarda, asosan, kuzda 4—6 sm chuqurlikda ekiladi (gektariga 2—2,5 s urugʻ sarflanadi). Sugʻoriladigan yerlarda hosildorligi 20—50 s/ga, bahorikor yerlarda 10—20 s/ga boradi. Baʼzi joylarda J.ni oraliq ekin tariqasida koʻkatini mollarga berish uchun ham ekiladi.
Navlari. J.ning Vyatka, Kozon, Duragay 2, Vaxsh 116 (bahori) va boshqa ekiladi.
Zararkunandalari: shved pashshasi, gessen pashshasi, kuzgi pashshalar, xasva va boshqa
Kasalliklari: ildiz chirish, qorakuya, qorakoʻsov va boshqa
Qoʻziboy Dushamov.[1]
Javdar, qora bugʻdoy (Secale) — gʻalladoshlar oilasiga mansub bir yillik va koʻp yillik oʻsimliklar turkumi, don ekini. 13 turidan 11 tasi yovvoyi boʻlib, Kichik va Oʻrta Osiyoda, Eron, Afgʻoniston, Zakavkazye, Janubiy Afrikada oʻsadi, qolgan 2 turidan biri — dalalarda begona oʻt tariqasida uchraydi (S. segetale), biri asosan Shim. yarim shar mamlakatlarida yetishtiriladigan madaniy yoki ekiladigan J. (S. cereale) dir. J.ning vatani Kavkaz, Kichik va Oʻrta Osiyoning togʻ oldi mintaqalari. Kuzgi va bahorgi shakllari bor, asosan kuzgisi ekiladi. Jahon boʻyicha ekin maydoni 9,9 mln.ga oʻrtacha hosildorlik 20,3 s/ga, yalpi hosili 20,1 mln. t (1999). Asosan Yevropa mamlakatlarida koʻp ekiladi (Polshada — 2,2, Rossiyada 3,5, Ukrainada 0,6 mln.ga). Oʻzbekistonda J. kam ekiladi (8 ming ga, 1999).
J. ildiz tizimi popuk ildiz, baquvvat, yerga asosan 120 sm (ayrim ildizlari 2 m) gacha kirib boradi. Poyasi poxol, 5—6 boʻgʻimdan iborat, boʻyi 60 sm dan 2—2,5 m gacha. Bitta oʻsimlikda 4—8 ta poya boʻladi. Bargi barg qini va xanjarsimon uchli barg plastinkasidan iborat: toʻpguli — boshoq, gullari ikki jinsli, mevasi don, yalangʻoch, choʻzinchoq, asosan kulrang . J. chetdan changlanadigan oʻsimlik. J. dan oziq-ovqat, yem-xashak va texnika maqsadlarida foydalaniladi. Javdar non (bugʻdoy non bilan birgalikda) eng muhim oziq-ovqat mahsulotidir. Yormasi va koʻk massasi, uni chorva mollari uchun qimmatli ozuqa; donidan aralash ozuqa, spirt va kraxmal, patoka ishlab chiqariladi, somonidan qogʻoz, sellyuloza, lignin va boshqa olinadi, shuningdek, mollarga yediriladi va toʻshama oʻrnida foydalaniladi. Kuzgi J.ning faol vegetatsiya davri (120—150 sutka) ikkiga boʻlinadi: vegetativ organlari rivojlanib boradigan kuzgi davr (40—50 sutka) va generativ organlari shakllanadigan va oʻsimlik hosil beradigan bahorgiyozgi davr (75—100 sutka). Urugʻi 1—2° issiqda unib chiqadi, maysalari sovuqqa chidamli. J. aprel ning oxiri — mayning boshlarida boshoq chiqaradi, iyun oyida pishadi. Sugʻoriladigan mintaqalarda kuzgi J.ni makkajoʻxori, gʻoʻza, kartoshka va boshqa dala ekinlaridan boʻshagan unumdor yerlarga ekish tavsiya etiladi. Oʻzbekistonda sugʻoriladigan yerlarda, asosan, kuzda 4—6 sm chuqurlikda ekiladi (gektariga 2—2,5 s urugʻ sarflanadi). Sugʻoriladigan yerlarda hosildorligi 20—50 s/ga, bahorikor yerlarda 10—20 s/ga boradi. Baʼzi joylarda J.ni oraliq ekin tariqasida koʻkatini mollarga berish uchun ham ekiladi.
Navlari. J.ning Vyatka, Kozon, Duragay 2, Vaxsh 116 (bahori) va boshqa ekiladi.
Zararkunandalari: shved pashshasi, gessen pashshasi, kuzgi pashshalar, xasva va boshqa
Kasalliklari: ildiz chirish, qorakuya, qorakoʻsov va boshqa
Kar (Secale cereale), eng vun de Kar-Aarten (Secale), ass eng Fruucht-Aart, déi an den temperéierten Zone wiisst. Et gëtt Summer- a Wanterkar, woubäi a Mëtteleuropa bal nëmme Wanterkar ugebaut gëtt.
Kar ass besser un e killt an dréchent Klima ugepasst wéi Weess. Kar ass keng klassesch Fruuchtaart, déi et schonn an der Antiquitéit gouf. Villméi gëtt ugeholl, datt e virun 2000 bis 3000 Joer als "Onkraut" an de Weessfelder vu Klengasien opkoum a mat rekoltéiert gouf[1].
Kar gëtt a Mëttel- an Osteuropa geholl, fir Brout aus sengem Miel ze maachen. Soss doruechter gëtt et och als Déierefudder geholl. Kar kann och zu Alkohol verschafft ("gebrannt") ginn (Kardrëpp), vereenzelt gëtt et geholl, fir Bio-Ethanol ze produzéieren.
Am 19. Joerhonnert gouf de Kar nëmmen op liichte (sandege) Bieden a Rengkultur geséit. Wou de Buedem fir reng Weesskultur net gutt genuch war, ass bewosst eng Mëschung vu Kar a Weess geséit ginn[2].
Waasser 9 % Protein 12 % Fett 2,5 % Kuelenhydrater 65 % Ballaststoffer 9,5 % Mineralstoffer 2 %
Donnéeë fir 100 g
Brennwäert 1400 kJ
Calcium 33 mg Eisen 2,67 mg Magnesium 121 mg Phosphor 374 mg Kalium 264 mg Natrium 6 mg Zénk 3,73 mg Koffer 0,450 mg Mangan 2,680 mg Selen 0,035 mg
Thiamin 0,316 mg Riboflavin 0,251 mg Niacin 4,270 mg Pantothensaier 1,456 mg Vitamin B6 0,294 mg Folsaier 0,060 mg Vitamin E 1,870 mg Alpha-Tocopherol 1,280 mg
Tryptophan 0,154 g Threonin 0,532 g Isoleucin 0,549 g Leucin 0,980 g Lysin 0,605 g Methionin 0,248 g Cystin 0,329 g Phenylalanin 0,674 g Tyrosin 0,339 g Valin 0,747 g Arginin 0,813 g Histidin 0,367 g Alanin 0,711 g Asparagin 1,177 g Glutamin 3,661 g Glycin 0,701 g Prolin 1,491 g Serin 0,681 g
Et gëtt eng modern Kräizung tëscht Kar a Weess, Triticale, déi d'Proprietéite vun deenen zwou Aarte vereenegt.
No der FAO goufen 2005 weltwäit 15,5 Mio. t Kar rekoltéiert. Der Rei no sinn dat, no Land:
Déi gréisst Karproduzenten op der Welt (2005) Rang Land QuantitéitQuell: FAO, Faostat, 2006[3]
Zu Lëtzebuerg louch d'Produktioun 1990 bei 2.366 Tonnen. Dës goung bis 2006 op 8.727 Tonnen erop, fir dann nees, bis 2011 op 4.189 Tonnen erofzegoen.[4]
Kar (Secale cereale), eng vun de Kar-Aarten (Secale), ass eng Fruucht-Aart, déi an den temperéierten Zone wiisst. Et gëtt Summer- a Wanterkar, woubäi a Mëtteleuropa bal nëmme Wanterkar ugebaut gëtt.
Kar ass besser un e killt an dréchent Klima ugepasst wéi Weess. Kar ass keng klassesch Fruuchtaart, déi et schonn an der Antiquitéit gouf. Villméi gëtt ugeholl, datt e virun 2000 bis 3000 Joer als "Onkraut" an de Weessfelder vu Klengasien opkoum a mat rekoltéiert gouf.
Kar gëtt a Mëttel- an Osteuropa geholl, fir Brout aus sengem Miel ze maachen. Soss doruechter gëtt et och als Déierefudder geholl. Kar kann och zu Alkohol verschafft ("gebrannt") ginn (Kardrëpp), vereenzelt gëtt et geholl, fir Bio-Ethanol ze produzéieren.
Am 19. Joerhonnert gouf de Kar nëmmen op liichte (sandege) Bieden a Rengkultur geséit. Wou de Buedem fir reng Weesskultur net gutt genuch war, ass bewosst eng Mëschung vu Kar a Weess geséit ginn.
As Koan, aa Korn oda Roggn (Secale cereale, dt.: Roggen, engl.: Rye) is a Siaßgros, wo ois Droad gnuzzt wead.
Vawendd weads Koan voa ois Mej, Broud und fia Floggn. Owa aa de ganzn Keandln ko ma kocht essn (z. B. in da Suppn). Aus Koan wean teiweis aa Whiskeys und Wodkas gmocht. Es is aa a guads Fuada fia de Viecha.
As Koan, aa Korn oda Roggn (Secale cereale, dt.: Roggen, engl.: Rye) is a Siaßgros, wo ois Droad gnuzzt wead.
Vawendd weads Koan voa ois Mej, Broud und fia Floggn. Owa aa de ganzn Keandln ko ma kocht essn (z. B. in da Suppn). Aus Koan wean teiweis aa Whiskeys und Wodkas gmocht. Es is aa a guads Fuada fia de Viecha.
Ngano nyekundu (lat. Secale cereale; ing. rye) ni mmea wa familia ya manyasi katika ngeli ya monokotiledoni. Mbegu au punje za ngano nyekundu ni nafaka ambayo ni chakula muhimu katika sehemu za dunia hasa kwenye kanda zisizo na joto au baridi kali. Ni mmea ulio karibu na ngano.
Matumizi yake ni kwa ajili ya unga, mkate, bia, aina za wiski na pombe mbalimbali halafu lishe ya wanyama.
Ngano nyekundu hustawi kwenye ardhi ya mchanga ambako ngano haiendelei vizuri inavumilia pia tofauti kubwa zaidi za mvua na ukame kuliko ngano.
Ngano nyekundu hulimwa hasa katika nchi za Ulaya ya Mashariki, ya kati na kaskazini kama vile Ujerumani, Poland, Ukraine, Belarusi, Lithuania, Latvia hadi Urusi. Hulimwa pia katika Amerika ya Kaskazini (Kanada na Marekani), katika Amerika Kusini (Argentina), Uturuki, Kazakhstan na China ya kaskazini.
Katika Afrika imelimwa kidogo kwenye nyanda za juu za Tanzania pia Kenya.
Ngano nyekundu (lat. Secale cereale; ing. rye) ni mmea wa familia ya manyasi katika ngeli ya monokotiledoni. Mbegu au punje za ngano nyekundu ni nafaka ambayo ni chakula muhimu katika sehemu za dunia hasa kwenye kanda zisizo na joto au baridi kali. Ni mmea ulio karibu na ngano.
Matumizi yake ni kwa ajili ya unga, mkate, bia, aina za wiski na pombe mbalimbali halafu lishe ya wanyama.
Ngano nyekundu hustawi kwenye ardhi ya mchanga ambako ngano haiendelei vizuri inavumilia pia tofauti kubwa zaidi za mvua na ukame kuliko ngano.
Raai, rogge of rôg (Latain: Secale cereale; OostfraisRog (roag), Rei (raai)) is kruusbevruchtende koren. t Heurt, liek as de andere groansoorten bie de grasfemilie.
Raai wordt veural verbaauwd om der brood van te môken. Ien Aairlaand en de Verainde Stoaten wordt raai ook broekt veur de produksie van whiskey. Raai wordt veurnoamelk op de zaand- en daalgronden verbaauwd. Veur de verbaauwen van winterraai worden vraai bestoven razzen en hybrides broekt. Zummerraai wordt binoa nait meer verbaauwd veur de graain. Wel wordt zummerrogge sumtieds verbaauwd as stoppelgewas veur gruinbemesten.
Raaibloum is griezeg van kleur en wordt onder meer broekt veur t bakken van brood, knäckebröd, peperneuten, voor de beraaiden van ontbijtkouk, oalwief en veur bloudwôrst. Raaibloum bevat minder gluten as waaitebloum, woardeur t minder goud ris. Deur de aanwezeghaid van pentosoanen is der anders wel goud stoet van te bakken.
t Ien Nedderlaand verbaauwde arioal mit winterraai was tuzzen 1998 en 2007:
joar arioal (bunder) 1998: 6300 1999: 2600 2000: 5800 2001: 3500 2002: 3500 2003: 3500 2004: 3400 2005: 2500 2006: 2400 2007: 2400Raž (latinski: Secale cereale) je vrsta žitarica, za koju se smatra da se počela uzgajati oko 1500. p. n. e. na području današnje Turske. Od tada se proširila u okolna područja. Njena upotreba u prehrambenoj industriji seže od proizvodnje brašna pa do piva i viskija. Uzgaja se kao krmna kultura te u industriji sirćeta.
Raž sadrži dosta proteina te vitamina A, E i B. Samooplodna je biljka dugog dana. Najviše se uzgaja u planinskim i brdskim područjima. U nizinama se sije krajem septembra i početkom oktobra, a u brdima početkom septembra. Izboji su pri nicanju crvenkasto-ljubičasti.
Rogge (Secale cereale) is in gerssoarte dy't goed groeie wol op sângrûnen. It waard yn de 19e iuw yn Fryslân dan ek it meast ferboud fan alle nôtsoarten. Yn de roggefjilden groeiden klaproazen en kamille. Tusken heal septimber en heal oktober waard it siedde. As soks net slagge waard it ek wol begjin novimber besocht, mar net ein oktober, dan wie it springwike: it ynsiedde siedguod kaam dan stees boppe de grûn. Om de roeken op ôfstân te hâlden waarden faak hinnefearren struid dy't mei de wyn opwaaiden. Boeren hienen faak te krijen mei roggeroast: it like dan oft de roggekerrels dikker wienen as oars, mar soks kaam dan troch it woekerjen fan de roastswam. Wa't dat letter meimealde en iet koe der siik fan wurde en hie lest fan in soad jokte. Der wie in siske: 'Ik winskje dy de jokte en gjin neilen om te klauwen'. Om de bern út it boulân te kearen waarden se warskôge foar it 'roggewiif'. Bern ieten wol fan de ripe kerrels en makken hippertfluitsjes fan de roggestâle.
Yn Fryslân en Noard-Nederlân waard in soad donker roggebrea makke. Dat wurdt fan hiele roggekerrels makke, dy't dan brutsen waarden. Benammen yn de Wâlden waard in soad brogge iten. Sa iet men bûterbrogge (mei bûter der op), tsiisbrogge, sjerpbrogge, ierdappelbrogge, bakbrogge of in bôlebrogge. In húsfrou hie eartiids yn de koken faak in roggemooltsje om de roggekerrels te meallen ta moal. Dêrfan koenen dan pankoeken of roggeprip makke wurde.
Rogge (Secale cereale; alemannischi Näme) isch e Gedräidart us dr Familie vo de Süessgreeser (Poaceae), wo in de gemässigte Bräitene verbräitet isch. Er liiferet au uf liichtere oder sandige Bööde gueti Erdrääg und au an chüelere oder füechte Standort. In Öiropa wird hüfig Winterrogge aabaut, wääred dr Summerrogge weniger Bedütig het. S Chorn vom Rogge wird für Naarigs-, Fueter- und Gnussmiddel oder au as Roostoff, wo noochewaggst brucht. Zum Däil wird au die grüeni Pflanze (Grüenrogge) gnützt oder s Strau, wo noch dr Ärnt übrigblibt, mäistens as Fuetermiddel in dr Form vo Schrot oder Silaasche.
Roggefäld
Roggenäari
Käimti Roggechörner
Secale cereale - Museum specimen
Dr Rogge het Halm, wo 65 bis 200 Santimeter lang si, und sini Ääri si 5 bis 20 Santimeter lang und vierkantig und d Deckspelze het langi Granne.[1] D Masse vo 1000 Chörner isch bim Rogge 28 bis 50 Gramm.[2]
Vo alle Gedräidarte wird dr Rogge am mäiste vom Mueterchornbilz, Claviceps purpurea, befalle, wo seer giftig isch. Noch dr Infekzion vo de Blüete entstoot am Blatz vo de Frücht e langs, bruuns, herts Chorn, wo vilmol in dr Medizin verwändet wird. In dr Vergangehäit si die Chörner vilmol mit de Frücht vermaale worde und bim Ässe het das Määl schreckligi Chränkhäite usglööst. Sust isch dr Rogge aaspruchslos und resistänt gege Chrankhäite.
Rogge (Secale cereale; alemannischi Näme) isch e Gedräidart us dr Familie vo de Süessgreeser (Poaceae), wo in de gemässigte Bräitene verbräitet isch. Er liiferet au uf liichtere oder sandige Bööde gueti Erdrääg und au an chüelere oder füechte Standort. In Öiropa wird hüfig Winterrogge aabaut, wääred dr Summerrogge weniger Bedütig het. S Chorn vom Rogge wird für Naarigs-, Fueter- und Gnussmiddel oder au as Roostoff, wo noochewaggst brucht. Zum Däil wird au die grüeni Pflanze (Grüenrogge) gnützt oder s Strau, wo noch dr Ärnt übrigblibt, mäistens as Fuetermiddel in dr Form vo Schrot oder Silaasche.
Rogke (Secale cereale) ies 'n plant oet de graasfamilie. 't Ies 'n vodingsgewas. Van ’t sjtruè weurt karton gefabriceerd, weure daker gelag en ’t weurt gebruuk um eerappele en krote aaf te dèkke in de winter.
Van de roggegrane weurt (broen) roggebroad gebakke en vièvoor gemaak. Ouch distillatie tot whiskey en gin kump veur. De plant weurt geteeld op zand- en dalgrónd en sóms in de kleibeemde bie riviere.Meistal sjpreke v’r in Nederland en Belsj van winterrogge. Gezièjd weurt in ’t naojaor, veurdat ’t geit vreze. Naodat voldoon ies aan dees kou-behoefte van de plant zal ziech in ’t veurjaor de aor goon vörme. De plant weurt 2 maeter hoag en ies griesgreun gekleurd.
Rogē (luotīnėškā: Secale cereale) īr tuokis javs, katros muokslėškā prigol prī varpėniu augalū (Poaceae) šeimuos.
Paprastā rogē būn žėimkentē – anūs pasiej ėš rodenė, anėi jėm kaltėis, paskūm anus ožsning, bet ėš pavasarė anėi apent ėšlaid sava žuolė ė lėg vasaras pabonguos nunuokst. Ožaug rogē 60-200 cm aukštoma, lapā būn siauri, ėšėlgi. Vasaras pradiuo rogē plaukst, tas ī, jėm lēstė varpas. Paskom tas varpas žīdia, vuo vasaras pabonguo nunuokėn grūdus.
Radas rogē ėš Artėmūju Rītū kap kvėitiū ė mėižiu pėktžuolė, bet rasiet prīš 10-12 tūkstontiu metu kor tās Mažuojuo Azėjuo pradietė augintė kap javā.
Rītū ė Vėdorė Euruopuo rogē palėka vėino ėš patiu svarbiūju javū. Omžius ė žemaitē sava gīvenėma taikė prī rogė gīvenėma, ba ėš rogė grūdū liuob keps douna, taisīs gėra, ė da šmuota vairiu jiediu. Palē rogė pjūtėis čiesa palėka mienėsė vards „rogpjūtis“, vuo palē siejė – „siejė“. Ka rogē žėimkentē ī, ta saka, ka tas ī „rogė mūka“. Rogiū augėnėms senuobie bova dėdlē švėnts dākts: siejont aba pjaunont rogius žmuonis liuob apsiriedīs švarēs apriedās, sīkēs ė pasimels, vasaruom prī rogiū mergas šuoks, ka anėi geriau augtom.
Tekst üüb Öömrang Roog (Secale cereale) as en wichtag kurn an hiart tu't plaantenfamile swetgäärs (Poaceae). Miast woort wonterroog uunbaud, somerroog hää uun Nuurdeuroopa nian grat bedüüdang.
Uun Sjiisklun san 2011 2,9 miljuun t iinkeerd wurden. Diarfaan san amanbi 30% brükt wurden üs hooffuder, 27% üs miskfuder, 24% üs bruadkurn, 14% för bio-sprit an 5% för wat ööders.
Poolen 3.270.300 12 Uastenrik
Uastenrik 163.600 2 Sjiisklun
Sjiisklun 2.903.470 13 Sweeden
Sweeden 123.400 3 Ruslun
Ruslun 1.635.630 14 Frankrik
Frankrik 121.700 4 Belgien.svg){kind=small}
Belgien 735.399 15 Tschechien
Tschechien 118.200 5 Sjiina
Sjiina 650.000 16 Litauen
Litauen 86.700 6 Ukraine
Ukraine 464.900 17 Ungarn
Ungarn 79.400 7 Turkei
Türkei 365.560 18 Korea Sud
Süüdkorea 70.000 8 Denemark
Denemark 254.700 19 Letlun
Letlun 69.400 9 Spoonien
Spoonien 251.800 20 Finlun
Finlun 68.500 10 Kanada
Kanada 216.400 ... 11 Ferianagt Stooten
Ferianagt Stooten 188.760 33 Sweits
Sweits 13.708 Welt 12.330.188 Roog (Secale cereale) as en wichtag kurn an hiart tu't plaantenfamile swetgäärs (Poaceae). Miast woort wonterroog uunbaud, somerroog hää uun Nuurdeuroopa nian grat bedüüdang.
Rugiž (latin.: Secale cereale) om Tähkheiniden sugukundan, Rughen heimon üks'vozne vai kaks'vozne heinäsine kazmuz, levitadud maižanduzkul'tur.
Kazmusen jurišt levigandeb 1..2 metrhasai süvüdele, kazvab hüvin letemail lujetud muiktusenmäranke pH 5,3..6,5. Rugiž otab südäimehe ližasubstancijoid jügedsegijoiš ühtnendoišpäi korktan fiziologižen aktivižusen tagut. Lehtesiden sol'm formiruiše 1,7..2 sm süvüdel, kaikutte kazmuz sädab 4..8 vezad, 50..90:hesai hüviš arvoimižiš.
Seikh om pall'az südäimes, se om 80..100 sm kortte, oleleb 70..200 sm. Lehtesed seikhenke oma hahksinižed mujul. Lehtesed oma 15..30 sm pitte i 1,5..2,5 sm levette.
Semetas tal'veks («voz'rugiž») päiči Sibirin igähižen rougun rajoniš, kus kazdas vaiše rughen tulgod — ovedid. Vll 2011−2016 kazvatadihe rughen satusen kaks' koumandest neciš koumes mas: Saksanma, Venäma, Pol'šanma.
Kävutadas siderataks. Rugižma kačusteleb rujoheinid idüs i šopšotab savikod. Pandas veresid seikhid furažaks, ol'g kaičese hätken. Sadas villäspäi jauhod i leibäd, tislid, vasad, vinad.
Rugiž (latin.: Secale cereale) om Tähkheiniden sugukundan, Rughen heimon üks'vozne vai kaks'vozne heinäsine kazmuz, levitadud maižanduzkul'tur.
O segal (en benasqués selga (femenino)) u centeno (Secale cereale (M. Bieb.)) ye una planta graminia monocotiledonia de creiximiento anyal, caultivata en bells puestos como cerial domestico, u como pastura ta lo bestiar (en os ferranyals).
En l'Alto Aragón no i tiene guaire tradición de caultivar-se, y sobretot i ye coneixito como planta espontania en os campos de trigo u hordio, espreciato per a menor calidat d'o suyo grano. Manimenos a farina de segal se mezclaba con farina de trigo pa fer la mestura con la que dimpués se feba lo "pan de mestura".[1]
En os zaguers anyos se son itas proliferando diferents manieras de posar-lo en consumo, y en l'actualidat tienen reputación os pans que se'n elaboran, sobretot perque s'ha gosato considerar-lo un complemento dietetico con riqueza en fibra y l'aporte de gusto singular que i fa. O suyo caultivo extensibo i ye tradicional en bells paises, anque no en a Peninsula Iberica. Tolera las sequeras y las baixas temperaturas millor que no lo trigo u l'hordio, gosando manifestar actividat vechetativa (ixo ye, creiximiento) tamién en os días d'hivierno, cosa que l'ha feto d'estar emplegato en paises fridos més que no los altros cerials tradicionals; A lista d'os prencipals paises productors d'este cerial en o mundo encluyen Rusia, Alemanya, Polonia u Canadá. En a Edat Meya en Aragón as zonas productoras de segal se concentraban en o Sobrarbe, Ribagorza y Comunidat de Daroca.[2] En a compleganza d'o río Martín se deciba morcacho y se cautivaba en suelos malos pa dar de minchar a los animals.[3]
As espigas tienen una forma caracteristica, son baixas per cuentas d'estar rectas como en os altros cerials, y tienen lo nombre popular de benciellos per pareixer-se a os beciellos tradicionals. A palla ye més fina que en altros cerials, y puet emplegar-se fendo parte d'o feno, en chunto con l'alfalz y altras hierbas, ta paixentar las bestias. En Alacón feban cestos con palla de morcacho.[3]
La Seghel (inscì anca in Lumbard Oriental[1] ma ancha sìghel; nom scentifegh: Secale cereale), l'è vün di cereaj pü pupular e l'è chersüda suratüt in de la zona temperada, anca se però la rend ben anch in sit püssee fregg. In del vegg cuntinent l'è despess chersüda la seghel invernala. La seghel la se dröa anch'in de l'alimentaziun de l'omm ma suratüt in del dà de maià ai animaj. Di völt la vegn bona anch in del setur dij inscí ciamaa materiaj renuabej.
La seghel la gh'ha di gamb bej lungh che van de 65 a 200 cm, di löv a quater cantun che quand ch'hinn bej marüd varden in giò e quataa d'una püla fina e lingera.
La seghel la vegn numenada la prima völta in del 79 DC del Plini el Vegg, in de la sua övra ciamada Naturalis Historia, cuma una pienta de poch che la fa mal a l'istomegh e de mandà sgiò dumà quand che vün el gh'ha propi fam. . In di agn 70 a Tell Abu Hureyra, in del nord de la Siria, hann truaa di rest de seghel de l'edaa de la preja. In del vegg cuntinent de rest de seghel n'hann truaa vargün vegg de squas quater mila agn. In di agn 80 del vintesem secul, hann tacaa sü a cress anca de la seghel incrusada cunt el furment, l'inscí ciamada Triticale che la resist püssee forta ai maladij e la rend püssee.
De seghel ghe n'è do, vöna d'invern e vöna d'istaa. La seghel invernala la resist finn ad una temperadüra de -25 C° e la vegn sumnada de mitaa Setember a mitaa Utuber. Tüt e do i seghel vegnen cataa sü de mitaa Lüj a finn Aust. In di regiun sücc e fresch, e cunt la tera sabiusa, la seghel la cress püssee ben del furment. Quand che l'è vura de catàla sü pö, se'l piöf che 'l Cel la manda, gh'è 'l prigul che la seghel la vegn marscia e alura l'è bona dumà de dagh de maià ai animaj. La seghel l'è na pienta che la gh'ha besogn de poch, la resist ben ai maladij e la lassa dree un söl sag e ben areaa.
La seghel la vegn druada suratüt de fagh el pan , deperlee u messedada cunt olter cereaj, e la nütirss pütost ben: però quanta sustansa gh'è in de la seghel el depend del clima e de la tera indua la vegn chersüda, e del möd de cultivàla. Na völta traa föra del prestin, la pasta de la seghel l'è ben püssee fusca, düra, e arumatega de quela del furment. Al didincö i prstinee de pan de seghel (el pan negher), en venden pü inscí tant, però gh'è di sit indua l'è 'ncamò un puu na "specialidaa" de chi e de la di alp: in de la Sgüissera el famus pan de seghel del Valés (Walliser Roggenbrot) l'è ben cugnussüü, e in Westfalia el Pumpernickel u Schwarzbrot (un pan faa sü cunt i rest de la seghel e faa cös püssee a vapur ch'in del prestin) l'è vendüü ancamò al didincö. Cunt i so volt valur nütritif, la seghel la po vess part d'una nütriziun sana e balanzada.
La seghel l'è druada finn de secuj in del fà bevand a cuntegnüü alcuòlegh. Peresempi la Vodka püssee bona la vegn de la seghel. La scgnapa trincada in del nord de la Germania, ciamada "Korn", la vegn anca lee de la seghel. Cunt la seghel pö vün el po fà anca la bira anca se al didincö de bira de seghel s'en tröa propi poca. In de l'America del Nord, e, suratüt in Canada, cunt la seghel ghe fann anca 'l Whiskey, che per l'apunt l'è ciamaa despess "Rye" (Seghel in ingles).
Ai animaj ghe dann de maià sia la löa, che 'l gamb de la pienta 'ncamò verda, de la seghel: l'inscí ciamada seghel verda l'è la prima roba ch'i böf maien quand che la vegn la bona stegiun. El valur nütirtif cuntegnüü in de la seghel l'è desolet a mitaa straa intra 'l furment/triticale e la giota. Vöna di resun che la seghel i animaj la maien minga inscí despess l'è che l'è minga fazil de degerì.
La löa e la pienta, tüta intrega, de la seghel al didincö la druen anca in del fà materiaj renuabej cuma peresempi 'l Bioethanol e 'l Biogas, già che la gh'ha di prupedaa cumpagn de quij de olter cereaj ma la venden püssee a bun marcaa.
La Seghel (inscì anca in Lumbard Oriental ma ancha sìghel; nom scentifegh: Secale cereale), l'è vün di cereaj pü pupular e l'è chersüda suratüt in de la zona temperada, anca se però la rend ben anch in sit püssee fregg. In del vegg cuntinent l'è despess chersüda la seghel invernala. La seghel la se dröa anch'in de l'alimentaziun de l'omm ma suratüt in del dà de maià ai animaj. Di völt la vegn bona anch in del setur dij inscí ciamaa materiaj renuabej.
O segal (en benasqués selga (femenino)) u centeno (Secale cereale (M. Bieb.)) ye una planta graminia monocotiledonia de creiximiento anyal, caultivata en bells puestos como cerial domestico, u como pastura ta lo bestiar (en os ferranyals).
En l'Alto Aragón no i tiene guaire tradición de caultivar-se, y sobretot i ye coneixito como planta espontania en os campos de trigo u hordio, espreciato per a menor calidat d'o suyo grano. Manimenos a farina de segal se mezclaba con farina de trigo pa fer la mestura con la que dimpués se feba lo "pan de mestura".
En os zaguers anyos se son itas proliferando diferents manieras de posar-lo en consumo, y en l'actualidat tienen reputación os pans que se'n elaboran, sobretot perque s'ha gosato considerar-lo un complemento dietetico con riqueza en fibra y l'aporte de gusto singular que i fa. O suyo caultivo extensibo i ye tradicional en bells paises, anque no en a Peninsula Iberica. Tolera las sequeras y las baixas temperaturas millor que no lo trigo u l'hordio, gosando manifestar actividat vechetativa (ixo ye, creiximiento) tamién en os días d'hivierno, cosa que l'ha feto d'estar emplegato en paises fridos més que no los altros cerials tradicionals; A lista d'os prencipals paises productors d'este cerial en o mundo encluyen Rusia, Alemanya, Polonia u Canadá. En a Edat Meya en Aragón as zonas productoras de segal se concentraban en o Sobrarbe, Ribagorza y Comunidat de Daroca. En a compleganza d'o río Martín se deciba morcacho y se cautivaba en suelos malos pa dar de minchar a los animals.
As espigas tienen una forma caracteristica, son baixas per cuentas d'estar rectas como en os altros cerials, y tienen lo nombre popular de benciellos per pareixer-se a os beciellos tradicionals. A palla ye més fina que en altros cerials, y puet emplegar-se fendo parte d'o feno, en chunto con l'alfalz y altras hierbas, ta paixentar las bestias. En Alacón feban cestos con palla de morcacho.
Segal (Secale cereale) es un sereal simil a trigo cual tolera teras povre e temperatures basa. Lo es usada per farina, e per alga panes, bires, uisces, vodcas, e comeda per bestias.
Segal es un de multe spesies cual crese savaje en Turcia sentral e este e areas visina. Segal domada aveni en cuantias peti a alga locas en Anatolia, como la locas de la neolitica ante-seramica Can Hasan 3, prosima a Catalhoyuk, ma es per la plu parte asenta de la arcivos arceolojial asta la eda de bronze de Europa sentral, sirca 1800-1500 aec. Lo es posible ce segal ia viaja a ueste de Anatolia como miscada con trigo e ia es cultivada per se mesma plu tarde.
An si evidentes de usa de segal ia es trovada en contestos roman longo la rios Reno e Danubio, e en Er e Britan, Plinio la Vea ia es despetosa de segal, e ia scrive ce lo es "un comeda multe povre cual servi sola per evita mori de fama", e ce trigo antica es miscada con lo "per redui sua amargia, ma an tal lo es multe desplasente a la stomaco".
De la edas medieval, popla ia cultiva vasta la segal en Europa sentral e este. Lo servi como la sereal xef per pan en la plu de areas este de la borda entre Frans e Deutxland and norde de Magiar. En Europa sude, lo ia es cultivada sola a areas marjinal.
Lo segal (var. séguel, segle) (Secale cereale L.) es una planta bisannadièra del genre Secale apartenent a la familha Poaceae (graminèas), e cultivada coma cereala o coma pastura. Fa partida de las cerealas de palha. Es una cereala rustica adaptada a las tèrras pauras e fredas. Sa cultura es uèi marginala.
Sintinu (Secale cereale) nisqaqa huk riwi yuram. Kutasqa murunkunamanta rurasqa hak'umanta triyu hak'uwan chaqruspa t'antatam patanchik.
Sintinu (Secale cereale) nisqaqa huk riwi yuram. Kutasqa murunkunamanta rurasqa hak'umanta triyu hak'uwan chaqruspa t'antatam patanchik.
Li swele (on dit eto: li waessén, li rgon, li grin, li blé), c' est ene dinrêye d' ivier ou d' esté, ki vént bén dins les pôvès teres (såvlon et schayisse).
No d' l' indje e sincieus latén : Secale cereale
E 20inme sieke, on loméve li swele d' on no diferin d' on payis a l' ôte.
Li swele a on longou strin, ossu hôt k' ene djin, ene grande påte avou des courts picas, et ene pitite fene simince, metowe so deus rindjeyes.
vete påte
maweure påte
Secale cereale - Museum specimen
Come li grin est foirt pitit, ça s' seme «inte les doets».
El fåt semer setch. On djheut : "Li swele ès seme dins l' poussire, eyet l' grin dins les broûs".
Li rcatchaedje ni doet nén esse sipès. On djheut "Li swele inme bén vey eraler s' mwaisse", oucobén: "i fåt kel swele vos vey raler cwand vos l' avoz semé".
Dinltins, on l' seméve voltî dins les sårts, et dins les pôves payis, come l' Årdene. Dins l' Bon Payis (Fåmene, Condroz, Hesbaye), on ahivéve pus voltî do frumint, ki rapoirtéve dipus.
A stî bråmint abandné paski li strin esteut trop grand, et k' ça flaxhive rade, et kel grin djårnéve so pî.
El Walonreye, li swele a stî replaecî på swele-frumint diviè ls anêyes 1970. E l' Almagne, on seme co voltî do rgon å djoû d' ouy.
Li swele esteut sovint emîlé, dj' ô bén, ataké pås dints d' leu (Claviceps purpurea), on tchampion ki fjheut des noerès brokes so les påtes. Li pwin fwait avou ces grins la poleut amoenner l' ergotisse, k' a touwé bråmint des djins el Moyinådje.
E Marok, on l' seme divins les pus froedès plaeces des montinnes.
Dins les bounès teres, on s' endè sieve come hayon dins les aireyes ås pastekes.
tchamp tot seu (plinnes do Marok)
pus tene, ezès montinne
a Ayite Bouguemmesse (Grand Atlasse)
Djaveas djusse soyîs
semé come hayon dins on tchamp d' pastekes
sifwaitmint, k' a meuri ey esse sipåtlé
Li swele (on dit eto: li waessén, li rgon, li grin, li blé), c' est ene dinrêye d' ivier ou d' esté, ki vént bén dins les pôvès teres (såvlon et schayisse).
No d' l' indje e sincieus latén : Secale cereale
La sécena (Secale cereale L., 1753), è ne ceriale spase a le zzòne tembrate.
Esište la sécena vernaréccia é chélla de štaggione. A l'Euròpa cendrale vè cheltevata quasce ndutte sécena vernaréccia, che pò sfrettà mègle l'úmmede che fà gle viérne é che resište a la sécca che petésse fà a premavéra, predecènne de cchiù. La sécena de štaggione ze cheltiva sule addó ce šta gle perícule d'ilate tardive é a la mendagna ngòpp'a terrine che uárdane a misijuorne. Ze sémmena a settiémbre/ottobbre é ze recògle a premavéra. La sécena resište mègle de le rane a gle clime assutte é vendrate.
È une de gle ceriale clássece de gle tiémbe andiche. Ze créde ca fòtte cheltevate già 2000 - 3000 anne fa dénd'a le cámbera de rane de l'Asia menore addó crésce 'm prengipie comme èrva malamènde é addó éva spasa 'n cheltevaziune ammešchiate.
La sécena vè addeprata peddecchiù a l'Euròpa cendrale é de levande é a la Scandenavia pe preduce le pane nire.
A la Germania éssa vè addeprata peddecchiù comm'a mangime pe accebbà gl'agnemale é comm'a ceriale pe fà le pane. Jésse, a gle 2004 suó štate recòte 3,9 meliune de tennellate de sse ceriale ngim'a 635.000 èttare de terréne. Da chésse suó štate recacciate 706.000 tennellate de farina de sécena pe preduce le pane. Da gle 2004/05 la sécena vè cheltevate pure comm'a elemiénde fennamendale pe preduce bioetanòle. Éssa vè addeprata pure pe preduce alcol. Presèmbie gle mègle tipe de vodka viéve predotte che la sécena. Gle famuse Kornbrand, vívete spisse a la Germania de gle Nòrd, è pellecchiù ne predotte de la sécena.
La sécena (Secale cereale L., 1753), è ne ceriale spase a le zzòne tembrate.
Esište la sécena vernaréccia é chélla de štaggione. A l'Euròpa cendrale vè cheltevata quasce ndutte sécena vernaréccia, che pò sfrettà mègle l'úmmede che fà gle viérne é che resište a la sécca che petésse fà a premavéra, predecènne de cchiù. La sécena de štaggione ze cheltiva sule addó ce šta gle perícule d'ilate tardive é a la mendagna ngòpp'a terrine che uárdane a misijuorne. Ze sémmena a settiémbre/ottobbre é ze recògle a premavéra. La sécena resište mègle de le rane a gle clime assutte é vendrate.
Thekra është bimë barishtore një vjeçare fruti i së cilës shërben si ushqim. Për të parën herë është mbjellë në arat kineze rreth viti 2700 p.e.sonë. Thekra është ndër bimët lavërtare më të rëndësishme për ushqim. Thekra mbillet në viset e larta malore. Është me e qëndrueshme se gruri ndaj të ftohtit. Mbjellja e saj bëhet 3 jave para mbjelljes së grurit.
Żëto (Secale cereale) – ôrt zbòżô zëmòwégò abò jôrczi.
Brzôd ùżiwô sã do produkòwaniô: mączi (na przëmiar rżanô mąka na chléb), szpirtusu, charnë.
Słomã ze stebłów bierze sã do wërobinë słomianych daków (strzech) jak téż służi jakò scelëna dlô chòwë.
Gramen Séguier
Zort nôleżący do rodzënë wiéchlinowatëch (Poaceae), rzãdu wiechlinowców (Poales)[2]. W òbrãbie rodzënë nôleżi do pòdrodzënë wiéchlinowëch (Pooideae),[3].
Midzëgatënkòwi mieszańc:
Η Σίκαλη είναι Αγγειόσπερμο, μονοκότυλο φυτό που ανήκει στην οικογένεια των Ποοειδών (Poaceae) ή Αγρωστωδών (Gramineae). Είναι μονοετές, ποώδες φυτό με καταγωγή από τη νοτιανατολική Ευρώπη και την Ασία και το πιο σημαντικό είδος του η Σίκαλις η σιτηρά Secale cereale καλλιεργείται σήμερα ως σιτηρό για τον καρπό του. Οι πρώτες καλλιέργειες σίκαλης άρχισαν στην Ασία και στις νοτιοδυτικές περιοχές το 6500 π.Χ. Στη συνέχεια έφτασε στα Βαλκάνια και στην υπόλοιπη Ευρώπη.
Η σίκαλη μοιάζει πολύ με το σιτάρι και άλλα σιτηρά , έχει πολύ δυνατό ριζικό σύστημα αντέχει δε περισσότερο από αυτά ,σε φτωχά εδάφη και στην ξηρασία. Τα φύλλα της είναι στενόμακρα, τραχιά , χνουδωτά και έχουν ερυθρωπό χρώμα. Το κάθε στάχυ έχει σχήμα στρογγυλό και κυλινδρικό και φέρει πολύ μικρά στάχυα που έχουν τρία άνθη από τα οποία τα δύο είναι γόνιμα.
Ο καρπός της σίκαλης είναι πιο μακρύς και πιο μυτερός από αυτόν του σιταριού έχει δε χρώμα λαδί, σκούρο πράσινο, κίτρινο ή κυανοπράσινο. Η σίκαλη ευδοκιμεί περισσότερο σε ψυχρά κλίματα και είναι ανθεκτική σε δύσκολες συνθήκες, ενώ ταλαιπωρείται πολύ σε υψηλές θερμοκρασίες. Ποικιλίες που φυτεύονται τους φθινοπωρινούς μήνες μπορούν να αντέξουν και σε θερμοκρασίες 30 βαθμών υπό το μηδέν. Έτσι σίκαλη φυτεύεται σε βόρειες ψυχρές περιοχές, όπου άλλα σιτηρά δεν θα μπορούσαν να ευδοκιμήσουν.
Ο κόκκος της σίκαλης είναι θρεπτικός περιέχοντας έλαια, άμυλο, αρκετές πρωτεΐνες, βιταμίνες της ομάδας Β και κάλιο. Τα άλευρά της έχουν μικρότερη θρεπτική αξία από του σταριού και δίνουν σκουρόχρωμο ψωμί που όμως διατηρείται μαλακό για περισσότερο διάστημα[1]. Στη βόρεια Ευρώπη η χρήση ψωμιού από σίκαλη είναι μεγάλη γιατί προτιμάται από μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Συνήθως στο ψωμί αυτό προστίθεται και σιτάρι έτσι ώστε να βοηθήσει στο φούσκωμα καθώς τα άλευρα από σίκαλη δεν βοηθούν σε αυτό. Η σίκαλη εκτός από την παραγωγή αλεύρων και ψωμιού χρησιμοποιείται στην παρασκευή οινοπνευματωδών ποτών καθώς και αναμεμιγμένη με άλλες τροφές στην παρασκευή ζωοτροφών.
Το σκληρό άχυρο του βλαστού της χρησιμοποιείται στην κατασκευή σκεπών σε πρόχειρα καταλύματα και καλύβες, στην κατασκευή ψάθινων καπέλων, χαρτιού και διαφόρων στρωμάτων.
Ρωσία και Πολωνία είναι οι δύο μεγαλύτεροι παραγωγοί σίκαλης στον κόσμο. Άλλες σημαντικές χώρες είναι οι: Γερμανία , ΗΠΑ, Ουκρανία, Λευκορωσία και Αργεντινή.
Η Σίκαλη είναι Αγγειόσπερμο, μονοκότυλο φυτό που ανήκει στην οικογένεια των Ποοειδών (Poaceae) ή Αγρωστωδών (Gramineae). Είναι μονοετές, ποώδες φυτό με καταγωγή από τη νοτιανατολική Ευρώπη και την Ασία και το πιο σημαντικό είδος του η Σίκαλις η σιτηρά Secale cereale καλλιεργείται σήμερα ως σιτηρό για τον καρπό του. Οι πρώτες καλλιέργειες σίκαλης άρχισαν στην Ασία και στις νοτιοδυτικές περιοχές το 6500 π.Χ. Στη συνέχεια έφτασε στα Βαλκάνια και στην υπόλοιπη Ευρώπη.
Ары́ш (лат. Secale) — кыяклылар гаиләсенә кергән үсемлек ыругы. Бер һәм күпьеллык үсемлек. Татарстанда ашлык җитештерүне тотрыклыландыручы запас культура булып санала.
Килеп чыгышы төгәл билгеле түгел. Безнең эрага кадәр II-I меңьеллыкларга караган арыш бөртекләре Украинадагы скифлар яшәгән урыннарда табыла. Ә безнең эрага кадәр 685 елда арыш Тибет медицинасына билгеле була. Гомумән, арыш үз тарихында гаҗәеп хәлләргә тарый. Башта кешеләр аның ни икәнен белмичә, үсентеләрен бик әрсез чүп үләне санаганнар. Арышның фарсы телендәге «чау-дар» дигән аталышы бодай белән арпаны газаплаучы үсемлек дигәнне белдерә.
Тауларга югарырак күтәрелгән саен бодай чәчүлекләрендә арыш күбрәк очрый. Якынча ике мең метр биеклектә бу “чүп үләненең” саны бодай яисә арпаныкы белән тигезләшә яза. Бу биеклектән югарыракта исә әлеге “әрәмтамак” бодайны тулысынча кысрыклап чыгара. Уҗым бодаен һәм арпаны баштагы урыннарыннан тирә-якка күчерә барып, кеше аңсыз рәвештә басуда чүп үләне саналган арышның таралу өлкәсен киңәйтүгә булышлык иткән.[5]
Бодай үзенә уңайсызрак төньяк шартларына таба таралган мәлдә, салкынрак тау сыртларында барлыкка килгән арыш төньякта үзен тарихи ватанындагы кебек хис итә һәм торган саен куәтлерәк үсә. Кеше әкренләп арыштагы күп сыйфатларның файдалы икәнлегенә ышана һәм аны аңлы рәвештә башта бодайга кушып, салкында берсе һәлак булса, икенчесенең имин кышлавына һәм хет яртылаш уңыш алынуына өмет белән чәчә башлый. Бу катнашма “сурәка” дип аталган. Соңга таба арышның үзен генә аерым чәчә башлаганнар. Шулай мөстәкыйль культура барлыкка килгән. Хәзер ул икмәк культуралары арасында бодайдан кала икенче урынны алып тора.
Арыш Русиядә дә лаеклы бәяләнә. Нестор елъязмаларыннан халыкның күпчелегендә арыш икмәгенең көндәлек ризык булып торганлыгы күренә.
Игүле арыш (S. cereale) — Төньяк ярымшарда киң игелә торган культура. Аның дөньякүләм игү мәйданының яртысыннан артык өлеше Русиядә тупланган. Башакчык кабырчыклары тар, безсыман. Башакчыклар ике чәчәкле һәм алар катлаулы башак күчәренең һәр буынында берәрләп урнаша. Чәчәкнең аскы кабырчыгы озын кылчыклы. Көзге һәм сабан формалары игелә. Аксым микъдары буенча бодайдан калыша.[6]
Тамыр системасы чуклы, 25см тирәнлектә үсеш ала, аерым тамырлары 1-1,5 м тирәнлеккә кадәр җитә. Сабагы куыш (салам), 3-6 төенле. Яфрагы - озын, тар яфраксыман пластина. Чәчкәсе - катлаулы башак. Читтән серкәләнә. Җимеше - шома, тар, тирән буразналы бөртек.
Бөртекләрдән чиста аксым һәм крахмал, глюкоза-галактозалы сироп алалар. Арыш культурасының чәчүлекләре тигез урнашмаган, бу ТР авыл хуҗалыгы зоналарының туфрак һәм климат шартлары бертөрле булмавыннан килеп чыга.
Арыштагы файдалы аксымнар күләме буенча арыш карабодай, кытай борчагы, фасоль, бәрәңге һәм дөге белән янәшә тора. Арыш икмәгендә метионин, треонин һәм лизин кебек аминоәчелеклар аксымы бодайныкындагыдан ике мәртәбә күбрәк. Йөз грамм (200 калория) кара икмәктә авызга кабу белән шикәргә һәм глюкозага әверелә башлый торган 40-50 грамм углевод бар. Арыш икмәгендә линолин әчелеге да бодайдагыдан шактый күбрәк.
Бер килограмм арыш икмәгендә тиз үзләштерелә торган 20 миллиграмм тимер бар. Бу күләм абрикос, чөгендер, кабак, хәтта сыер итендәгедән күбрәк. Арыш бөртеге үз эчендә углеводны — 67, аксымны — 13, майны — 2, клетчатканы 3,5 процент күләмендә туплый. Анда без золь элементларын, В һәм Е төркеме витаминнарын да табабыз. Кыскача әйткәндә, арыш бөртеге кеше организмына кирәкле матдәләрнең тулы кыйммәтле биохимик составына ия. Бөтен әйтелгәннәрдән чыгып, шундый нәтиҗә ясарга мөмкин: арыш икмәге телеме сәламәт кешегә ак бодай ипиеннән күпкә файдалырак. Арыш атеросклероз һәм йөрәк чирләрен булдырмауга да булышлык итә. Халык медицинасында арышның башагы һәм чәчкәсе тын юллары авырганда кулланыла торган төнәтмә-сыгынтылар ясауда файдаланыла. Арыш көрпәсе сыгынтысын хроник трахеит һәм бронхит авырулары вакытында эчәләр. Ә арыш квасы сусынны гына басып калмый, аппетитны ача, тонусны күтәрә, эшкә сәләтне кайтара, чөнки, әйткәнебезчә, анда шикәр дә, аксым, әчелек, витамин һәм минераль тозлар да күп. Арышның 180 сорты зур мәйданда игелә.
Корткычлары — көзге чебен, швед һәм гессен чебеннәре, зыянлы ташбака; авырулары - арыш анасы, кисәү гөмбәсе, кар күгәреге, склеротиниоз, тамыр череге.
Арыш (лат. Secále cereále) — ҡыяҡлылар ғаиләһенән бер йыллыҡ йәки күп йыллыҡ бөтөклө культура; оҙонса нәҙек орлоҡло, ҡыяҡ япраҡлы ашлыҡ һәм уның орлоғо[3]. Арыш — культуралы үҫемлек, башлыса, төньяҡ ярымшарҙа үҫтерелә. Арыш ырыуында (Secale) Кесе һәм Урта Азияла, Кавказ аръяғында, Көньяҡ Африкала үҫеүсе 6—8 ҡырағай төрө билдәле.
Арыш культураһының яҙғы һәм көҙгө формалары бар[4].
Русский һүҙе «рожь» праславян *rъžь[5] һүҙенә барып тоташа, һуңғыһы инде диалект һүҙе *rugis (ошонан инглиз rye) алып килә[6].
Сәсеү арышы (S. cereale) — бер йә ике йыллыҡ сәсеү үләне. Төньяҡ ярымшарҙа киң игелә торған культура. Уның дөньякүләм игеү майҙанының яртыһынан артыҡ өлөшө Рәсәйҙә тупланған. Башаҡ ҡабырсыҡтарытары беҙ һымаҡ. Башаҡсыҡтар ике сәскәле һәм улар ҡатмарлы башаҡ күсәренең һәр быуынында берәрләп урынлаша. Сәскәнең аҫҡы ҡабырсағы оҙон ҡылсыҡлы. Һабағы эсе ҡыуыш һалам. Тәбиғи төр булараҡ, арыш диплоид формалы. һуңғы тиҫтә йылдарҙа селекционерҙар күҙәнәктәрҙә хромосом һанын икеләтеп уш башаҡлы йәиһә тетраемешле арыш алыуға өлгәште, был сорттар (1000 орлоҡтоң массаһы 50—55 г етә), көслө, йығылыуға бирешмәүсе эре орлоҡ формалаштыра.
Арыш 1—2 м тәрәнлеккә тиклем еткән суҡлы тамыр системаһына эйә[7][8], шуның өсөн уға еңел ҡомло тупраҡ та ҡурҡыныс түгел[9], ә юғары физиологик әүҙемлеге арҡаһында тупраҡтан ауыр иреүсән берләшмәләрҙән дә файҙалы матдәләр алыуға һәләтле. Арыштың өлкөмләнеү, тармаҡланыу, төп йәйеү үҙәге, бойҙай (2—3 см) менән сағыштырғанда, тупраҡтың өҫкө яғынан әллә ни тәрән булмаған (1,7—2 см) кимәлдә лә формалаша. Арыш, бойҙайға ҡарағанда, сыҙам һәм талапсан түгел. Әгәр орлоҡ тупраҡта тәрәнерәк ятһа, арыш ике өркөмләнеү үҙәгенә: беренсеһе — тәрән, һуңыраҡ икенсеһе — тупраҡтың өҫкө яғына яҡыныраҡ, эйә була, һәм шуныһы төп тармаҡ була ла инде. Арыштың төп йәйеү тиҙлеге юғары — һәр үҫемлек 4—8 үренде, ә яйлы шарттарҙа — 50—90-ға тиклем үренде формалаштыра. Ғәҙәттә 25 см тәрәнлеккә үҫеш ала, айырым тамырҙары 1-1,5 м тәрәнлеккә етә һәм фосфор һәм калийҙы үҙләштерегә һәләтле.
Арыш һабағының эсе ҡыуыш, биш-алты (һирәгерәк өс йә ете) үҙ-ара ҡуша үҫкән төйөндәргә эйә, тура, яланғас йә фәҡәт башаҡ аҫтарында ғына мамыҡланған була. Һабаҡ бейеклеге үҫтереү шарттарына һәм сортына бәйле, 70-тән 180—200 см (уртаса 80—100 см) тирәһе. Япрағы ланцет.
Көҙҙән сәселгән арыш тупраҡтар дым һәм башҡа минераль матдәләр ала һәм ҡоролоҡто яҡшы кисерә. Башҡа ужым культураларына ҡарағанда һалҡынға сыҙамлы үҫемлек. Ҡышҡы 19—21°С һалҡынды еңел кисерә. Яҙын 0,5—2°С йылылыҡта үҫә башлай. Вегитация осорон көҙөн туҡтатып яҙын дауам итә.
Сәскәһе — ҡатлаулы башаҡ. Ситтән һеркәләнә. Емеше — шыма, тар, тирән бураҙналы бөртөк.
Арыш ҡиммәтле аҙыҡ культураһы. Арыш бөртөктәренән икмәк бешерелә. Йәшел массаһы сенаж һәм силосҡа һалына, үлән оно һәм гранулалар эшләүҙә файҙаланыла.
Япраҡтары киң һыҙыҡлы, яҫы, һабағы менән күкһел төҫтә. Япраҡ пластинкаһы оҙонлоғо — 15—30 см, киңлеге — 1,5—2,5 см. Пластинка нигеҙендә һабаҡты уратҡан ҡыҫҡа телсәле һәм ҡыҫҡа яланғас һәм йөнтәҫ ҡолаҡсыҡтары (auriculate) бар. Япраҡ пластинкаһы ҡайһы берҙә үрге яғынан бер аҙ сәстекәй була, һәм был дым етмәгәндә лә сыҙамлы һәм еңел ҡомло тупраҡҡа ла ҡулайлашҡан булыуын күрһәтә. Арыш япраҡтарының телсәһе һәм ҡолаҡсыҡтары иртә ҡорой һәм ҡойола.
Һабаҡтың үрендә сәскәлек — береһе оҙонораҡ, бер аҙ аҫҡа эйелгән ҡатмарлы башаҡлы; башаҡ аҫтындағы һабаҡ бер аҙ сәстекәй. Һыныуға бирешмәүсән башаҡ, ваҡ өлөшсәләргә ватылмай торған ныҡ һабаҡлы, оҙонлоғо 5—15 см һәм киңлеге 0,7—1,2 см, шаҡмаҡ, дүрткел үҙәктән һәм үҙәктең сығынтыларына яҫы яғы менән ҡаратылып урынлашҡан яҫы башаҡтарҙан тора. Башаҡтар, өсөнсө сәскә бәбәкле һәм ике сәскәле, һәм бары тик triflorum төрөндә генә өс сәскәле. Башаҡ ҡауаҡсаһы һыҙыҡлы-беҙ һымаҡ,бер тамырсыҡлы, сәскә ҡыуаҡсаларынан ҡыҫҡараҡ, әкренләп ослая барған, ҡылсыҡһыҙ йә 2—3 мм оҙонлоғонда ҡыҫҡа ҡылсыҡлы, ҡырласы буйлап ҡытыршы; тышҡы сәскә ҡауаҡсаһы башаҡтыҡынан бер аҙ оҙонораҡ, оҙонлоғо 1,5 см тирәһе, ҡыяҡ япраҡлы ланцетовидная, башаҡ буйын күпкә уҙып киткән оҙон ҡылсыҡлы, биш тамырсыҡлы жилка, ҡырласы йыуаныраҡ, шырт ҡыллы щетинистый, бер ан ураҡҡа оҡшап серповидно бөгөлгән керпекле; ҡылсыҡтары ҡытыршы, тура, оҙонлоғо 2—5 см.
Өс һеркәсле, башаҡтан сығып торған оҙонсаҡай һеркәлекле, үрге емшәне мамыҡлы ике көрәкле емешлек ауыҙынан тора; ел аша һеркәләндерелә.
Бертөксәһе оҙонсаҡай, ҡырҙарынан бер аҙ ҡыҫылған, эске яҡтың уртаһынан тәрән бураҙналы; өлгөргәндән һуң, ул башаҡтан ҡойолоп төшә. Арыш орлоғо размеры, формаһы һәм буяуы буйынса айырылып тора. Уның оҙонлоғо 5—10 мм, киңлеге 1,5—3,5 мм, йыуанлығы 1,5-3 мм. Диплоидлы арыштың 1000 дана орлоғо массаһы — 20—35 г, тетраплоидлыһының — 50—55 г. Орлоҡ формаһы оҙонсаҡай (оҙонлоғоноң киңлегенә нисбәте 3,3-тән артыҡ) йә оҙонса түңәрәк (оҙонлоғоноң киңлегенә нисбәте 3,3-тән кәмерәк) өҫкө яҡтан һиҙелеп торған йыйырсыҡлы. Төҫө буйынса аҡ, йәшкелт, һоро, ҡара көрән була.
Онтогенезда арыш, бойҙай кеүек үк, органогенездың шул уҡ фенологик фазаларын һәм этаптарын үтә. Бер үк төрлө шарттарҙа арыш шытымдары 1—2 көнгә иртәрәк күренә. 1—2 көниалдараҡ өлкөмләнә лә башлай. Өлкөмләнеү быуыны тупраҡтың өҫкө яҡынараҡ (1,7—2,5 см) урынлаша, йышыраҡ ике йә өс быуынлы үҫемлектәр осрай. Арыштың өлкөмләнеүе нигеҙҙә көҙгө осорҙа була. Яҙ көнө ул 18—20 көн үҫеш эсендә торба һона, ә 40—50 көндән башаҡлана. Башаҡ ҡоҫоу башланғанға саҡлы 7—12 көн алдан сәскә ата (бойҙайҙың 4—5 көндән) һәм был 7—9 көн дауам итә. сәскә атҡандан һуң 10—14 көн үткәс башланғыс өлгөргәнлеге фазаһы етә һәм 8—10 көн дауам итә. Башаҡланғандан һуң 2 ай үтеүгә арыш өлгөрә. Уңыш йыйғандан һуң өлгөрөүе оҙағыраҡ дауам итә, шуға ла арыш башағының һирәк осраҡта артығыраҡ үҫеүе мөмкин. Диплоид сорттарҙа 1000 орлоҡтоң ауырлығы — 23—38 г, ә тетраплоидлы сорттарҙа — 35—62 г.
Арыш, бойҙай менән сағыштырғанда, үҫтереү шарттарына, бигерәк тә тупраҡ үҙенсәлектәренә артыҡ ныҡ талапсан түгел. Уның үҫешкән иамыр системаһы 1,5-2 метрға тиклем тәрән таралып, иреүгә бирешмәүсән берләшмәләрҙән фосфор һәм калий үҙләштерә. Арыш тупраҡ кислоталылығына аҙ дәрәжәлә һиҙгер. Водород күрһәткесендә лә (pH 5,3—6,5) яҡшы үҫә. Шуға ла уны бойҙайға аҙ яраҡлы көлһыу тупраҡта үҫтерергә мөмкин. Ләкин уңдырышлы урта һәм еңел балсыҡлы механик составлы структуралы ҡара тупраҡ һәм һоро урман тупрағы иң яҡшыһы һанала. Ауыр балсыҡта, һаҙлыҡлы, тоҙло тупраҡта насар үҫә.
Башҡа яҙғы һәм ужым ашлыҡ культуралары менән сағыштырғанда, арыш ҡышҡа сыҙамлы. Өлкөмләнеү кимәлендә температураның минус 19—21 °С тиклем түбәнәйеүен күтәрә. 0,5—2 °С температурала орлоҡтар шыта башлай. Вегетация осорон көҙ тамамлай һәм яҙ көнө 3—4 °С йылыла тергеҙә.
Арыш — оҙон яҡты көндә сатраш һеркәләнеүсе үҫемлек. Һеркәләре һауа аша тарала. Етерлек дымлы һауа шарттарында тымыҡ йылы һауа торошо һеркәләнеү өсөн яйлы. Түбән дымлы эҫе һауала һеркә йәшәү һәләтен юғалта. Елле һәм ямғырлы һауа торошо һеркәләнеү өсөн яйлы түгел.
Артыҡ һеркәләнеүҙән ҡотолоу өсөн, диплоид сорттарҙың орлоҡ бүлемдәре 200—300 метр, тетраплоид сорттарҙың орлоҡ бүлемдәре — 500 метрға яҡын яҫылыҡ изоляцияһына эйә.
Транспирацион коэффициенты — 340—450. 1 центнер орлоҡ булдырыр өсөн үҫемлектәр тупраҡтан 2,9—3,3 кг азот, 1,1—1,4 кг фосфор, 2,2—3 кг калий үҙләштерергә тейеш була. Грунт запастарынан алынған азот, фосфор һәм калий файҙаланыу коэффициентына ярашлы 0,20—0,35, 0,10—0,17, 0,10—0,22, органик ашламаларҙан — 0,20—0,35, 0,30—0,50, 0,50—0,70, минераль ашламаларҙан — 0,55—0,80, 0,25—0,45, 0,65—0,80.
Арыш көньяҡ Европала, көньяҡ-көнбайыш һәм Үҙәк Азияла ҡырағай үҫкән Secale montanum Guss. биологик төрөнән килеп сыҡҡан тигән фараз бар. Ғалим-сәйәхәтселәрҙең ҡайһы бере ниндәйҙер урындарҙа арыштың ғына түгел, ә башҡа икмәктәрҙең дә ҡырағай булыуы мөмкинлеген күрһәтә. Мәҫәлән, Фёдор Кондратьевич Биберштейн Кавказ-каспий далаларында, артабан Ҡырымда, Феодосия һәм Волгалағы Сарептала ҡырағай арышты осратҡан. Карл Линней Волга йылғаһы буйында, Һамарға яҡын урындарҙа, ҡырағай арыш осрай ти. Был ерҙәргә арыш ҡасандыр Волга аръяғында йәшәгән татар ҡәбиләләре тарафынан килтерелеүе мөмкин тигән фараз бар. Николай Алексеевич Северцов арыш көньяҡ Рәсәйҙә, төньяҡ Африкала, төньяҡ һәм Үҙәк Азияла үҫкән ҡырағай ырыуҙаштарынан килеп сыҡҡан тип иҫәпләгән.
Хәҙерге заманда арыштың тыуған иле тип Анатолияны (Төркиә территорияһы) һанайҙар. Тәүге әҙер сүп үләне тип иҫәпләгән, ләкин һалҡындарға айырыуса сыҙамлылығын күҙ уңында тотоп, Европала культивация барышында ул үҙаллы әһәмиәткә эйә тип танылған[10].
Александр Фёдорович Баталин күҙәтеүҙәре буйынса, арыш, сабып алынғандан һуң, шытым биреүгә һәләтле, йәғни күп йыллыҡ үҫемлек тип танылған. Баталин фекере буйынса, Төркөстан төбәгендә ҡырағай үҫкән ҡырағай арыш төрөнә — Secale anatolicum оҡшаған. Хәҙерге арыш күп йыллыҡ ҡырағай төрҙән килеп сыҡҡан, һәм бары тик культуралау арҡаһында берйыллыҡҡа әйләнгән. Йоханнес Эугениус Варминг Үҙәк Азияла һаламы мурт, орлоғо ярыһына ҡушылып үҫеүсе, күп йыл ҡырағай Secale montanum арыштың ырыуҙашы тип иҫәпләнгән. Эрнст фон Бибра әйтеүе буйынса, ботаниктарҙың күпселеге сәйәхәтселәрҙең арыш тыуған ер тураһындағы күрһәтмәләренә ышанмай. Огюстен Пирам Декандоль да шуны раҫлай, төрлө авторҙар йыш ҡына башаҡтары еңел генә һынған Secale cereale башҡа күп йыллыҡ төрҙәр менән бутай, һәм яңы ботаниктар (Secale fragile — Биберштейн буйынса, Secale anatolicum — Пьер Эдмон Буассье буйынса, Secale montanum — Джованни Гуссоне һәм Secale villosum — Линней буйынса) төплө шулай тип һанай. Ләкин иген үҫемлектәренең күпселегенең, (шул иҫәптән арыштың), йорт хайуандарының да, тыуған иле билдәһеҙ ҡала. Мәҫәлән, Боронғо Мысырҙа б. э. т. 4000 йылда шул осорҙоң бөтә халыҡтары бойҙай эшкәрткән.
Иген составына углеводтар, аҡһымдар, витаминдар, минераль матдәләр инә[11].
Ужым арышының уңышы яҙғы арыштыҡынан юғарыраҡ. Ҡышҡы киҫкен һыуыҡ температурала туңғанлыҡтан, төньяҡ райондарҙа яҙғы арыштың таралыуы сикле. Рәсәйҙә яҙғы арышты нигеҙҙә Үҙәк Себерҙә, Яҡутстанда һәм Байкал аръяғында үҫтерәләр. Хәҙерге ваҡытта яҙғы арыштың роле ҙур булмағанлыҡтан, ауыл хужалығында аҙ һанлы сорттары ғына ҡулланыла.
Ҡайһы бер сорттарҙы, мәҫәлән «Вятка 1996»ны, Рәсәйҙең европа өлөшөндә ужым сәсеүлектәре һәләкәткә осраған хәлдә, страховой сифатында булдырғандар.[12].
Страховой булмаған себер сорттары араһында башаҡ һәм орлоҡ продуктлығы буйынса «Онхойская» сорты өҫтөнлөк итә. Уртаса уңышы — гектарынан 18-27 центнер. Рекорд уңышы гектарынан 39 центнер. Вегетация осоро — 76-100 көн. Яҙғы ҡырауҙарҙы, май-июнь ҡоролоғон яҡшы кисерә.[13].
Арыш ҡырауға сыҙамлы, яҙғы арыш орлоғон, һауа торошо 1—2 °С температураға саҡлы күтәрелгәндән һуң, иртә сәсергә кәрәк.
Ужым арышын эшкәртеү технологияһы ужым бойҙайын эшкәртеүгә оҡшаған. Ужым арышы таҙа парға сәселһә, уның уңышы арта; шулай уҡ дымлығы етерлек райондарҙа бушамаған парға һәм сидераль парға сәсәләр. Арыш тупраҡты сүптән арындырыу һәләтенә эйә, алдағы йылда арыш үҫкән ерҙә күп кенә йәшелсәләр һәм ҡыяҡлылар яҡшы уңыш бирә. Ужым арышын сәсер алдынан тупраҡ эшкәртеү вариантлана: бушамаған һәм таҙа парҙарға сәскәндә, туңға һөрөү комплексы ҡулланыла, ә парға сәселмәгән элгәреләр өсөн тик һай һай эшкәртеү генә уҙғарыла.
Ужым арышы өсөн органик ашламалар (тиреҫ, торф-тиреҫ, компосттар) төп ашлама булып тора, кәҫле-көлһыу тупраҡ һәм етерлек дымлы райондар өсөн гектарына 30-40 тонна, йә ҡара тупраҡлы һәм ҡоролоҡло райондар өсөн гектарына 15-20 тонна норма булып тора; шулай уҡ минераль ашламалар (азот, фосфор, калий ашламалары) ҡулланыла. Азот ашламалары, планлаштырылған уңышҡа бәйле һәм диагностик күрһәткестәрҙе иҫәпкә алып, ваҡ миҡдарҙа индерелә; сикләнмәһе — гектарына 60 килограмм.
Үҫемлек сәсеүлектәре өсөн түбәндәге күрһәткесле, сортлап һайлап алынған: орлоҡтарҙың таҙалығы — 99 %, орлоҡтарҙың шытымы — 95 %, мең орлоҡтоң минималь массаһы — 35 грамм, үҫеш көсөнөң түбәнге сиге — 80 % орлоҡтар ҡулланыла. Сирҙәр таралыуынан һаҡлау маҡсатында, сәсер алдынан арыш орлоғон ағыулайҙар. Үҫемлектәр, уларҙың нормаль үҫеше мәнфәғәтенән сығып, тотороҡло һалҡындарҙан (йәғни уртаса тәүлек температураһы 5 °С-тан түбәнерәк төшкәнгә тиклем) 50 көн алдараҡ сәселә. Атап әйткәндә, бер нисә — тар рәтле, ғәҙәти һәм ян-яҡтан сәсеү ысулы ҡулланыла. Сәсеү нормаһы бер нисә параметрға һәм күрһәткестәргә бәйле һәм квадрат метрға 500—600 продуктлы һабаҡ иҫәбенән сығып ҡуйыла; теге йәки был төбәктә ул гектарына 3-тән 6 миллионға саҡлы шытымлы орлоҡ тәшкил итә.
Ужым арышы сәсеү тәрәнлегенә һиҙгерлеге менән һыҙатлана. Әгәр тупраҡ дымлылығы етерлек булһа, орлоҡ ятыу тәрәнлеге 5 сантиметрҙан артмай; ҡоро һауа торошонда был параметр 1-2 сантиметрға арттырылыуы мөмкин.
Сәсеүлектәрҙе ҡарау маҡсатында бер нисә операция, атап әйткәндә — катоклау, тырматыу, гербицидтар һәм ретарданттар менән эшкәртеү ҡулланыла. Дүңгәләкле катоктар менән катоклау сәсеү эштәре тамамланыу менән башҡарылыуы мөмкин; был яланды тығыҙларға һәм тигеҙләүгә ярҙам итә, шулай уҡ орлоҡтарҙың шытыуына ыңғай тәьҫир итә. Шулай уҡ үҫемлектәрҙең сирҙәрен: ҡарлы үңәҙ, тамыр сереге, онло ысыҡ һәм башҡаларҙы булдырмау маҡсатында ла ер эшкәртелә.
Ужым арышы уңышын йыйыу бер йәки ике осорға бүленеүе мөмкин. Бер фазалы уңыш йыйыу арыш тулыһынса өлгөргәндән һуң, орлоҡ дымлылығы 20 проценттан артмаған осорҙа, комбайндар менән башҡарыла. Үҙ сиратында, ике фазалы уңыш йыйыу балауыҙ өлгөрөү мәлендә (дымлылыҡ 35-тән алып 40 процентҡа тиклем) атҡарыла, рәтле урғыстар менән сабыу һәм яҫмаларҙы ҡамылға һалыу күҙ уңында тотола; бер нисә көндән һабаҡ һәм орлоҡ ҡорой, яҫмалар йыйыла һәм һуғыла. Арыштың биологик үҙенсәлектәре менән бергә уңыш йыйыу ҡыҫҡа сроктарҙа атҡарыла[14].
Арыш — типик икмәк орлоҡ культураһы. Орлоҡтан арыш кеүәҫе әҙерләйҙәр, башлыса арыш икмәге бешереүҙә ҡулланырлыҡ он яһайҙар, крахмал алалар, шулай уҡ этанол спиртын эшләрлек сеймал итеп файҙаланалар.
Арыш (гәрсистән ҡала) иң таралған һәм ҡиммәтле йәшел ашламаларҙың береһе. Ул үҙенең айырыуса тиҙ үҫеүе һәм үҙенсәлектәре менән башҡа билдәле сидераттарҙан өҫтөнөрәк, сүп үләндәрен һәм үҫемлек сирҙәрен эффектлы баҫа. Арыш, балсыҡһыл тупраҡты еңелерәккә һәм һыу үткәрерлеккә әйләндереп, йомшарта. Бынан тыш, ул төрлө ҡоротҡостарҙы, арыш йәлеп иткән ҡаты ҡорттан башҡаһын, (бигерәк тә нематодтарҙы) өлөшләтә ҡыуып сығара. Яҙғы сәсеүҙәр алдынан йыйып алырлыҡ итеп, ҡышҡа табан сәселә; яҙ, сәселеүсе баҫыу ошо йылда эшкәртелмәгән осраҡта ғына, арышты сәсеү мөмкин була[15].
Арыштың яңы һабағы фураж булараҡ файҙаланылыуы мөмкин.
Үткән дәүерҙәрҙә, ҡайһы берҙә хәҙерге көндәрҙә лә, арыш һаламы арзан һәм ябай һалам өй ҡыйығы эшләү маҡсатында файҙаланыла. Бындай ҡыйыҡ, хәҙерге ремонт шарттарында, бер нисә тиҫтә йылға етә.
Арышты Германияла, Рәсәйҙә, Польшала, Белоруссияла, Украинала, Скандинавияла, Ҡытайҙа, Канадала һәм АҠШ-та үҫтерәләр. Рәсәй территорияһында арышты урман зонаһы сиктәрендә үҫтерәләр. Германия, Рәсәй һәм Польша арыш үҫтереү буйынса лидерҙар. 2011—2016 йылдарҙа был өс илдең өлөшөнә бөтә донъя етештереүенең 60-тан 68 %-ҡа тиклеме тура килә[16].
Йылдар буйынса арыш етештереү күрһәткесе[16],
Германия — 4521 2812 4689 3174 
Рәсәй — 4098 3628 3360 2541 
Польша 7600 6288 3404 3360 2200 
Беларусь — 2143 1250 648 651 
Дания 565 495 132 527 577 
ҠХР 1283 1200 748 620 525 
Украина — 1208 1300 638 392 
Канада 569 310 367 223 382 
АҠШ 518 256 191 195 342 
Испания 273 168 129 384 316 
Төркиә 360 240 260 365 300 2017 йылға мәғлүмәт буйынса[17] арыш баҙары 207 млн. АҠШ доллары менән баһалана. Донъяла иң эре экспортёрҙар: Польша (25 %), Германия (24 %), Канада (14 %) һәм Латвия (6,8 %), Рәсәйҙең өлөшө — 2,5 %. Рәсәйҙә, арыш сәсеүлектәре ҡыҫҡартылыу сәбәпле, һуңғы йылдарҙа арыш икмәгенә хаҡ артыуы көтөлә. Иң эре импортёрҙар — Германия (31 %), АҠШ (19 %), Нидерланд (8 %), Испания (6,4 %)
Арыштың орлоғо, көрпәһе һәм йәшел һабаҡтары дауалау шифаһына эйә.
Орлоҡ аҡһымында лизин һәм треонин — туҡыманың үҫеше һәм терелеүе гормон һәм антиесемдәр эшләп сығарыу өсөн кәрәкле аминокислоталар бар. Арыш организмдың сирҙәргә ҡаршы тороуына ярҙам итә, ҡаҡыртҡыс тәьҫиренә эйә, шәкәр ауырыуынан яфаланғандарға диетик продукт булараҡ файҙалы. Шуның өсөн арыш икмәген ниндәйҙер дәрәжәлә дарыу сараһы тип атаһаң да була. Халыҡ уны еңел эс китергес сара итеп ҡуллана, көрпәһенән яһалған ҡайнатмаһы, киреһенсә, эс ҡатырыу үҙенсәлегенә эйә. Арыш кеүәҫе файҙалы: ул аш һеңдереүҙе нормаға һала, матдәләр алмашыныуын яҡшырта, йөрәк-ҡан системаһына шифалы тәьҫир итә.
Сәсеү арышы — донъя игенселегендә, шул иҫәптән Рәсәйҙә, мөһим аҙыҡ һәм мал аҙығы, берҙән-бер культуралы арыш булараҡ таралған. Был төрҙөң 40-тан артыҡ төрө бар. Рәсәйҙә таралған арыш сорттарының барыһы ла var Vulgate Körn. (башаҡ үҙәге һынмай, тышҡы сәскәле яланғас күп йыллыҡ үҫемлектәрҙең бөрөләрендәге япма япраҡтарҙың бер төрө, асыҡ һәм ярым асыҡ орлоҡло) төрөнә ҡарай.
Рәсәйҙә ужым арышының 49 сортына яҡыны файҙаланыуға рөхсәт ителгән.
Ҡыҫҡа һабаҡлы, йығылыуға һәм сирҙәргә тотороҡло юғары уңыш биреүсе Безенчукская 87, Ҡыҫҡа һабаҡлы 69, Дымка, Пурга, Саратовская 5 сорттары, шулай уҡ күп йыллыҡ арыш сорты Державинская 29 файҙаланыуға сығарылған һәм тәҡдим ителгән.
Ары́ш (лат. Secale) — кыяклылар гаиләсенә кергән үсемлек ыругы. Бер һәм күпьеллык үсемлек. Татарстанда ашлык җитештерүне тотрыклыландыручы запас культура булып санала.
Арыш (лат. Secále cereále) — ҡыяҡлылар ғаиләһенән бер йыллыҡ йәки күп йыллыҡ бөтөклө культура; оҙонса нәҙек орлоҡло, ҡыяҡ япраҡлы ашлыҡ һәм уның орлоғо. Арыш — культуралы үҫемлек, башлыса, төньяҡ ярымшарҙа үҫтерелә. Арыш ырыуында (Secale) Кесе һәм Урта Азияла, Кавказ аръяғында, Көньяҡ Африкала үҫеүсе 6—8 ҡырағай төрө билдәле.
Арыш культураһының яҙғы һәм көҙгө формалары бар.
Жы́та пасяўно́е (па-лацінску: Secale cereale) — аднагадовая ці двухгадовая травяністая расьліна, від роду жыта; злак, які разводзіцца ў шматлікіх краінах. Жыта блізка зьвязана зь ячменем і пшаніцай, шырока вырошчваецца чалавекам для атрыманьня збожжа і як кармавая культура. Зерне пасяўнога жыта выкарыстоўваецца для вырабу пэўных гатункаў хлеба, піва, віскі, гарэлкі і іншых прадуктаў, таксама часам спажываецца ў ежу як суцэльнае збожжа, прыгатаванае ў выглядзе кашы.
Пасяўное жыта зьяўляецца аднагадовай травяністай расьлінай. Як кармавую культуру вырошчваюць таксама шматгадовае жыта, атрыманае Дзяржавіным пры скрыжаваньні дзікага шматгадовага жыта з жытам пасяўным. Пасяўное жыта ў прыродзе мае дыплоідную форму (2n=14). Аднак, у апошнія дзесяцігодзьдзі сэлекцыянэрамі шляхам падваеньня колькасьці храмасомаў было створана тэтраплоіднае жыта (4x=28), гатункі якога маюць буйное зерне (маса жыта ў колькасьці тысячы зярняткаў дасягае 50—55 грамаў) і трывалую, устойлівую да паляганьня саломінку.
Пасяўное жыта мае добра разьвітую каранёвую сыстэму, якая пранікае ў глебу на глыбіню да 1,5—2 мэтраў і дзякуючы высокай фізыялягічнай актыўнасьці лёгка засвойвае з глебы пажыўныя рэчывы з цяжкарашчынных злучэньняў. Вузел кушчэньня ў жыта фармуецца на трохі меншай глыбіні ад паверхні глебы (1,7—2 см), чым у пшаніцы (2—3 см). Сьцябло гадвае парожнюю саломінку. Яно гнуткае, пакрытае васковым налётам, утварае 5 ці 7 міжвузельляў. Вярхушка апошняга міжвузельля ёсьць апушчанай. Вышыня сьцябла ў залежнасьці ад умоваў вырошчваньня і гатунку вагаецца ад 70 да 180—200 см (у сярэднім 80—100 см). Лісьце шурпатае, пакрытае васковым налётам. Даўжыня ліставай пласьцінкі скаладе 15—30 см, шырыня складае 1,5—2,5 см. У аснове пласьцінкі ўтрымліваецца кароткі язычок і кароткія голыя вушкі.
Колас жыта асьцюкаваты, няскончанага тыпу — на верхавіне стрыжня ня мае канчатковага верхавіннага каласку. Стрыжань коласа пляскаты, апушчаны, членікі апушчаныя. Каласкі ў асноўным зьяўляюцца дзьвюхкветкавымі, рэдка трох- ці чатырохкветкавымі. У коласе зьмяшчаецца 30—40 каласкоў. Каласковыя лускі вузкія, шылаватыя. Зьнешняя кветкавая луска мае расьнічасты кіль, які заканчваецца асьцюком даўжынёй 3—4 см. Асьцюкі прыціснутыя да коласа або разыходзяцца ў бакі. Сярэдняя даўжыня коласа складае 7—14 см. Па форме ён у залежнасьці ад гатунку бывае прызматычным і верацёнападобным. Колас у пасяўнога жыта ў залежнасьці ад гатунку мае розную шчыльнасьць. Па колькасьці каласкоў на 10 см даўжыні каласавога стрыжня адрозьніваюць жыта з вельмі шчыльным коласам — пры наяўнасьці больш за 40 каласкоў на 10 см, жыта з коласам вышэй за сярэднюю шчыльнасьць — 36—39 каласкоў, жыта сярэдняй шчыльнасьці каласкоў — 32—35 і жыта зь няшчыльны коласам, то бок менш за 32 каласкоў.
Зерне жыта адрозьніваецца паводле памеру, форме і афарбоўцы. Даўжыня зерня звычайна складае 5—10 мм, шырыня — 1,5—3,5 мм, таўшчыня — 1,5—3 мм. Маса тысячы зярняткаў у дыплоідным жыце складе 20—35 грамаў, тэтраплоідным жыце — 35—50 грамаў. Форма зерняў зьяўляецца падоўжанай або авальнай з заўважнай папярочнай маршчыністасьцю на паверхні. Па афарбоўцы адрозьніваюць зерне белае, зялёнае, шэрае, жоўтае і цёмна-карычневае.
— сховішча мультымэдыйных матэрыялаў
Жы́та пасяўно́е (па-лацінску: Secale cereale) — аднагадовая ці двухгадовая травяністая расьліна, від роду жыта; злак, які разводзіцца ў шматлікіх краінах. Жыта блізка зьвязана зь ячменем і пшаніцай, шырока вырошчваецца чалавекам для атрыманьня збожжа і як кармавая культура. Зерне пасяўнога жыта выкарыстоўваецца для вырабу пэўных гатункаў хлеба, піва, віскі, гарэлкі і іншых прадуктаў, таксама часам спажываецца ў ежу як суцэльнае збожжа, прыгатаванае ў выглядзе кашы.
Кара буудай (Secale) – дан өсүмдүктөр тукумундагы бир жана көп жылдык чөп. Кара буудайдын 13 (жапайы жана эгилме) түрү белгилүү. КМШ өлкөлөрүндө 5 түрү кезигет. Кичи жана Борбордук Азия, Иран, Афганстан, Закавказье жана Африканын түштүгүндө өсөт; 1 түрү буудайдын отоо чөбү катары Кавказ, Кичи жана Борбордук Азияда белгилүү; эгилме 1 түрү Түндүк Жарым шардагы өлкөлөрдө өстүрүлөт. Кара буудайдын мекени – Кавказ, Кичи жана Борбордук Азия. КМШ өлкөлөрүндө негизинен РФте (70%), Украинада (12%), ошондой эле Балтика боюндагы республикаларда, Казакстан, Грузияда эгилет. Кара буудайдын күздүк жана жаздык сорттору бар. Күздүк сорту көп эгилет. Тамыры негизинен топурактын үстүнкү катмарында жайгашкан, айрымдарыныкы 2 м тереңдикке чейин жетет. Сабагы көңдөй, бийиктиги 110–180 см, 6–7 муунактуу. Топ гүлү – татаал машак, эки жыныстуу. Даны кабыксыз, түсү көк, боз, кээде күрөң же сары. Күздүк Кара буудайдын вегетация мезгили 120–150 күнгө созулат. Үрөнү 1–2оС жылуулукта өнүп, 4–5оС өсүп чыгат. Кара буудай суукка жана кургакчылыкка байымдуу. Башка эгиндерге караганда топуракты көп тандабайт. Бирок кара топурактуу жерде мол түшүм берет. Данында 18,0%и белок, 69,1%и углевод, 1,8%и май, В , В , Е, РР витаминдери жана А провитамини бар. Уну нанга, акшагы жана улпагы жем катары пайдаланылат, ошондой эле спирт жана крахмал өндүрүшүнө жумшалат. Наны жыттуу, жегиликтүү, сиңимдүү келет. Кара буудай көк кезинде сапаттуу тоют катары, саманы кагаз, целлюлоза жана башка жасоого жумшалат, малга төшөлөт. Жапайы түрү селекция ишинде колдонулат. Кара буудай менен буудайды аргындаштырып, сапаттуу тритикале гибриди алынган. Кыргызстанда чыгарылган Кыргыз 1 сорту Ош облусуннда, Чүй, Талас өрөөндөрүндө, ал эми буудай-Кара буудай гибриди – Немига 2 Ысык-Көл өрөөнүндө тоют катары айдалат.
Кара буудай (Secale) – дан өсүмдүктөр тукумундагы бир жана көп жылдык чөп. Кара буудайдын 13 (жапайы жана эгилме) түрү белгилүү. КМШ өлкөлөрүндө 5 түрү кезигет. Кичи жана Борбордук Азия, Иран, Афганстан, Закавказье жана Африканын түштүгүндө өсөт; 1 түрү буудайдын отоо чөбү катары Кавказ, Кичи жана Борбордук Азияда белгилүү; эгилме 1 түрү Түндүк Жарым шардагы өлкөлөрдө өстүрүлөт. Кара буудайдын мекени – Кавказ, Кичи жана Борбордук Азия. КМШ өлкөлөрүндө негизинен РФте (70%), Украинада (12%), ошондой эле Балтика боюндагы республикаларда, Казакстан, Грузияда эгилет. Кара буудайдын күздүк жана жаздык сорттору бар. Күздүк сорту көп эгилет. Тамыры негизинен топурактын үстүнкү катмарында жайгашкан, айрымдарыныкы 2 м тереңдикке чейин жетет. Сабагы көңдөй, бийиктиги 110–180 см, 6–7 муунактуу. Топ гүлү – татаал машак, эки жыныстуу. Даны кабыксыз, түсү көк, боз, кээде күрөң же сары. Күздүк Кара буудайдын вегетация мезгили 120–150 күнгө созулат. Үрөнү 1–2оС жылуулукта өнүп, 4–5оС өсүп чыгат. Кара буудай суукка жана кургакчылыкка байымдуу. Башка эгиндерге караганда топуракты көп тандабайт. Бирок кара топурактуу жерде мол түшүм берет. Данында 18,0%и белок, 69,1%и углевод, 1,8%и май, В , В , Е, РР витаминдери жана А провитамини бар. Уну нанга, акшагы жана улпагы жем катары пайдаланылат, ошондой эле спирт жана крахмал өндүрүшүнө жумшалат. Наны жыттуу, жегиликтүү, сиңимдүү келет. Кара буудай көк кезинде сапаттуу тоют катары, саманы кагаз, целлюлоза жана башка жасоого жумшалат, малга төшөлөт. Жапайы түрү селекция ишинде колдонулат. Кара буудай менен буудайды аргындаштырып, сапаттуу тритикале гибриди алынган. Кыргызстанда чыгарылган Кыргыз 1 сорту Ош облусуннда, Чүй, Талас өрөөндөрүндө, ал эми буудай-Кара буудай гибриди – Немига 2 Ысык-Көл өрөөнүндө тоют катары айдалат.
[[Категория:Үүнээйилэр алпаабытынан]]
Оруос (Secale cereale) диэн туорахтаах үүнээйилэр ыалларын, Triticeae бииhин от үүнээйитэ, нэчимиэнҥэ уонна сэлиэhинэйгэ уруулуу. Оруос туораҕа бурдук, килиэп, пиибэ, виски, водка оҥоруутугар уонна кыыл аhылыгар туттуллар.
Розь (лат. Secále cereále) — вейке эли кавтоиень буестэ сюронь тикше. Сонзе озавтыть ярсамонть коряс ломанть.
Розь (лат. Secále cereále) — вейке эли кавтоиень буестэ сюронь тикше. Сонзе озавтыть ярсамонть коряс ломанть.
Сылмæнæу кæнæ цъой, хлепа (лат. Secale cereale, уырыс. Рожь) у æфсирон зайæгой, хоры культурæ.
Secale cereale - Museum specimen
Таримал хөх тариа (лат. Secale cereale L.) нь үетний овгийн, өвслөг, нэг наст, хөх тарианы төрлийн нэгэн зүйл ургамал.[1] Хөх тариаг хүнсний, бүрхүүл ургамлын, тэжээлийн зориулалтаар тариалдаг. Хөх тариа нь арвай (Hordeum төрөл) ба улаан буудайны (Triticum төрөл) ойрын хамаатан юм. Англиар rye, cerial rye, орсоор рожь посевная гэж тус тус нэрлэдэг. Хөх тариаг гурил, хөх тарианы талх, хөх тарианы шар айраг, шажигнуур талх (шагшуургатай адил), зарим төрлийн виски ба водка зэргийг үйлдвэрлэхэд ашигладаг.
Хөх тарианы дийлэнхийг, Европын зүүн, төв ба хойд нутагуудаар ургуулдаг. Гол бүслүүр нь Германы хойд нутгаас, Польш, Украин, Беларус, Литва, Латвиар дамжин, ОХУ-ын төв хэсэгт хүртэлх нутагт оршино. Хөх тариаг мөн өмнөд ба хойд америк (Канад, АНУ, Аргентин, Бразил, Чили), Австрали, Шинэ Зеланд, Казахстан болон Хятадын хойд нутагуудаар тариалдаг.
Хөх тариа нь сэрүүн улиралд ургах, хөрсний ашиглагдаагүй азотыг шингээгч хамгийн сайн үет бүрхүүл ургамал юм. Хөх тариа нь гол үндэсгүй ч түүний богино хугацаанд ургах утаслаг үндэсний систем нь 60-130 кг/га, дээд тал нь 250 кг/га хүртэл азотыг шингээн барьж дараагийн хавартай залгуулдаг (422). Түүнийг эрт тариалах тусам азотын барилт нэмэгддэг (46).
Мэрилэндэд хийсэн судалгаагаар, хөх тариа нь лагархаг холимог хөрсөнд тариалсан, хэт бордсон эрдэнэ шишийн ашиглаагүй үлдээсэн азотын 60 хувийг барисан нь тогтоогдсон (372). Жоржиад хийсэн судалгаагаар, хөх тариа нь эрдэнэ шишийн дараа үлдсэн азотыг 69-100% барисан байна (220).
Хөх тариа нь хөрсний гадаргууд ойрхон орших солигдох калийн концентрацийг/агууламжыг, илүү гүний даврхагуудаас авч ирэх замаар нэмэгдүүлдэг (123).
Өвлөөр үхүүлсэн хөх тариа нь их хэмжээний цасыг тогтоон барьж хаврын хөрсний чийгийн агууламжийг нэмэгдүүлдэг. Түүний үндэсээр үүссэн сүвшил нь хөрсний ус шингээлтийг нэмэгдүүлдэг.
Хөх тариа нь ноу-тилл ба минимум-тилл системүүдэд гайхамшигтай сүрлэн хучлагын эх үүсвэр бөгөөд 3-5 тн/га, зарим тохиолдолд 12 тн/га хүртэл хуурай биомассыг бий болгодог (118, 361).
Хөх тариа нь хог ургамлыг дарангуйлагч, сэрүүн улиралын шилдэг бүрхүүл ургамлуудын нэг юм. Ялангуя жижиг үртэй, гэрэлд мэдрэмтгий нэг наст хог ургамлууд болох луулийн зүйлүүд (лат. Chenopodium), урвуу гагадай (лат. Amaranthus retroflexus), дунд ажигана (лат. Stellaria media), үнэгэн сүүл (лат. Alopecurus) зэргийг сайн дарангуйлдаг. Хөх тариа нь мөн, багваахай (лат. Taraxacum), арзгар азаргана (лат. Cirsium arvense), г.м. олон ургамлуудыг аллелопатаар дарангуйлдагаас гадна, триазинд (гербицид) тэсвэртэй зарим хог ургамлуудын соёололтыг сааруулдаг (336).
Мэрилэнд ба Калифорни мужуудын ноу-тилл фермүүдэд хийсэн судалгаагаар, талбайн 90 дээш хувийг хөх тариа бүрхсэн тохиолдолд хог ургамлын ургалтыг харгалзан 78 ба 99 хувь бууруурлж дарангуйлсан байдаг (410, 422). Хог ургамлын дарангуйлалыг нэмэгдүүлэх зорилгоор хөх тариаг үслэг гиш г.м. нэг наст буурцагтантай холин тариалдаг. Мэдээж хэрэг их хэмжээний хог ургамалтай талбайг бүрэн хяналтад авах боломжгүй гэдгийг ойлгох хэрэгтэй.
Хөх тариа нь бусад үетэн ургамлуудтай нэгэн ижил хортон шавьжуудад нэрвэгддэг ч ихээр нэрвэгдэх нь ховор. Хөх тариаг сэлгээнд тариалахад хортон шавьжны тархалт буурдаг. Хөх тариа нь шүрэн цох мэт ашигтай шавьжуудыг их хэмжээгээр татдаг (56).
Таримал хөх тариа (лат. Secale cereale L.) нь үетний овгийн, өвслөг, нэг наст, хөх тарианы төрлийн нэгэн зүйл ургамал. Хөх тариаг хүнсний, бүрхүүл ургамлын, тэжээлийн зориулалтаар тариалдаг. Хөх тариа нь арвай (Hordeum төрөл) ба улаан буудайны (Triticum төрөл) ойрын хамаатан юм. Англиар rye, cerial rye, орсоор рожь посевная гэж тус тус нэрлэдэг. Хөх тариаг гурил, хөх тарианы талх, хөх тарианы шар айраг, шажигнуур талх (шагшуургатай адил), зарим төрлийн виски ба водка зэргийг үйлдвэрлэхэд ашигладаг.
ХьэпцӀи́й (лат-бз. Secale cereale) — хьэцэпэцэ къэкӀыгъэщ, ижь-ижьыж лъандэрэ цӀыхум къагъэкӀ.
ЗанщӀэу дэкӀей и пкъхэм м. 1,5-2 я кӀыхьагъщ. И бзийхэм см. 25-рэ я кӀыхьагъщ, см. 1-1,5-рэ я бгъуагъщ. Щхьэмыжхэр, хьэцыпэ кӀыхь зиӀэхэр мэкъуауэгъуэ-бадзэуэгъуэм къыдедз, шыщхьэӀум и пэхэм хагъуэ къыдедз. ХьэпцӀийр къыщагъэкӀ нэхъ щӀыпӀэ щӀыӀэтыӀэхэм.
ЩӀэныгъэлӀхэм къызэралъытэмкӀэ хьэпцӀийм и къэхъупӀэ-къежьапӀэхэм ящыщщ Ищхъэрэ Къаукъазри. ЦӀыхухэм хьэпцӀийр къагъэкӀыу щыкӀадзар илъэс мин 3-4-кӀэ узэӀэбэкӀыжмэ.
ХьэпцӀийр къытрагъэхъукӀащ хьэм, гуэдзым щыгъуу, зэран хъууэ, езыр-езыру къэкӀ (лат-бз. segetale zhuk) хьэпцӀий лӀэужьыгъуэм.
Адыгэхэм ижь-ижьыж лъандэрэ къагъэкӀ. ХьэпцӀий хьэжыгъэр щӀакхъуэу ягъажьэ, нэгъуэщӀ шхыныгъуэхэри къыхащӀыкӀ
ХьэпцӀи́й (лат-бз. Secale cereale) — хьэцэпэцэ къэкӀыгъэщ, ижь-ижьыж лъандэрэ цӀыхум къагъэкӀ.
ЗанщӀэу дэкӀей и пкъхэм м. 1,5-2 я кӀыхьагъщ. И бзийхэм см. 25-рэ я кӀыхьагъщ, см. 1-1,5-рэ я бгъуагъщ. Щхьэмыжхэр, хьэцыпэ кӀыхь зиӀэхэр мэкъуауэгъуэ-бадзэуэгъуэм къыдедз, шыщхьэӀум и пэхэм хагъуэ къыдедз. ХьэпцӀийр къыщагъэкӀ нэхъ щӀыпӀэ щӀыӀэтыӀэхэм.
ЩӀэныгъэлӀхэм къызэралъытэмкӀэ хьэпцӀийм и къэхъупӀэ-къежьапӀэхэм ящыщщ Ищхъэрэ Къаукъазри. ЦӀыхухэм хьэпцӀийр къагъэкӀыу щыкӀадзар илъэс мин 3-4-кӀэ узэӀэбэкӀыжмэ.
ХьэпцӀийр къытрагъэхъукӀащ хьэм, гуэдзым щыгъуу, зэран хъууэ, езыр-езыру къэкӀ (лат-бз. segetale zhuk) хьэпцӀий лӀэужьыгъуэм.
Адыгэхэм ижь-ижьыж лъандэрэ къагъэкӀ. ХьэпцӀий хьэжыгъэр щӀакхъуэу ягъажьэ, нэгъуэщӀ шхыныгъуэхэри къыхащӀыкӀ
Ыраш акмалли (лат. Secale cereale) — злак, чылай çĕршывсенче ӳстереççĕ, тискеррĕн çитĕнмест. Унран хура çăкăр тăваççĕ.
Ыраша çитĕнтерсе пухас енĕпе малта Польша, Раççей тата Германи ял хуçалăхĕсем..
Ыраш пухса илни, çулсемпе (FAOSTAT)Раççейре 49 яхăн тĕслĕ хĕл каç ырашĕсене акма ирĕк панă.
Кĕрхи ырашăн тĕп сорчĕсем Сорчĕ Пиçеллĕх Сивĕрен хăраманни Шăрăха тӳсесси Акмалли регионсем Восход 2 Вăтам пиçеллĕ Лайăх Начар Тĕп тата Атăл-Вяткă Вятка 2 Вăтам кай пиçеллĕ Лайăх Вăтам Çурçĕр, Çурçĕр-анăç, Атăл-Вяткă Сарă ту 5 Вăтам пиçеллĕ Лайăх Вăйлă Тĕп Хуратăпраллă, Вăтам Атăлçи, Анат Атăлçи, Урал, Анăç-çĕпĕрЯсмăк, Пăрçа, Шалçа пăрçи, Нимĕç пăрçи, Тулă, Сĕлĕ, Кукурусă, Рапсă, Вир, Хура тулă, Рис, Урпа.
Ыраш акмалли (лат. Secale cereale) — злак, чылай çĕршывсенче ӳстереççĕ, тискеррĕн çитĕнмест. Унран хура çăкăр тăваççĕ.
Ӟег (лат. Secale cereale) - одӥг яке кык аръем турын тусо будос, сиыны ярамон будэтоно будэсъёс пӧлысь одӥгез уката кулэез луэ. Ӟегез Уйшор полушариынгес будэто. Ӟег луэ узьым но яровой.
Ӟеглэсь калык возёсын туж бадӟым но пӧртэм пумо пайда луэ. Ӟеглэсь лэсьто нянь, нянь пыжыны ярамон пызь, крахмал, сюкась, ӟег кидыслэсь спирт потто. Ӟегез кизё музъемез умоятон вылысь но (солэсь удъёссэ музъеме гырыса сого, соин сюйлэн структураез но, ӟечлыкез но умояло, жагтурынъёс но ӧжытгес пото, изъян ваись нымы-кибыос но нумыръёс ичигес луо). Ӟеглэн выль модосъёсыз фуражлы ярало, кӧс модосъёслэсь куро пӧрме.
नीवारिका (Rye / राई) एक प्रकार की घास है जो गेहूँ की जाति (Triticeae) का सदस्य है। इसका गेहूँ और जौ से नजदीकी सम्बन्ध है। नीवारिका के दाने आटा, ब्रेड, बीअर, ह्विस्की, वोडका एवं जानवरों के चारे के लिये प्रयोग की जाती है।
नीवारिका (Rye / राई) एक प्रकार की घास है जो गेहूँ की जाति (Triticeae) का सदस्य है। इसका गेहूँ और जौ से नजदीकी सम्बन्ध है। नीवारिका के दाने आटा, ब्रेड, बीअर, ह्विस्की, वोडका एवं जानवरों के चारे के लिये प्रयोग की जाती है।
புல்லரிசி என்பது ஒரு சிறுகூலம் ஆகும். கோதுமையைப்போலக் காணப்பட்டாலும் நீளமாகவும், சற்று மெல்லியதாகவும் கடினமாகவும் இருக்கும் இந்தச் சிறுதானியம் பல நிறங்களைக் கொண்டது. இது பச்சை,சிவப்பு, பழுப்பு,மஞ்சள்,சாம்பல் போன்ற நிறங்களில் காணப்படுகிறது. வாயில் போட்டு சுவைத்தால் கோதுமையின் சுவைதான் ஆனால் புல்லரிசியில் கெட்டியான மாவு கிடைக்கிறது. இப்பயிர் மண் வளம் இல்லாத, உலர்ந்த, அதிககுளிரான மிக உயரமான மலைப்பகுதிகளில் நன்கு வளர்கிறது. இச்சிறுகூலம் ஆண்டு முழுவதும் பயிரிடப்படுகிறது. இதில் மாப்பிசின் உள்ளதாயினும் கோதுமையில் கிடைக்கும் மாப்பிசினைவிட சிறந்தது அல்ல. இம்மாவில் செய்யப்படும் உரொட்டி கறுப்பாகவும் அடர்வாகவும் இருக்கும். இதைக் கறுப்பு உரொட்டி (Black bread) என்பர். இந்த உரொட்டி சுவையானது. செருமனி போன்ற ஐரோப்பிய நாடுகளில் முதன்மையான உணவாக உள்ளது. இங்கு புல்லரிசி)உரொட்டிக்குத் தேவை அதிகம். அதனால் இது மதிப்பு மிக்கதாகவும், விலை மிகுந்ததாக உள்ளது.
இது நடுவண் துருக்கியிலும் கிழக்கு துருக்கியிலும் அயல்பகுதிகளிலும் தானாக வளரும் கோதுமைசார் இனங்களுள் ஒன்று. பயிரிட்டு வளர்க்கப்பட்ட இச்சிறுகூலம் சிறிய அளவில் ஆசியா மைனரில் (துருக்கியில்) கட்டல்கோயூக்கு அருகில் உள்ள மட்பாண்டங்களுக்கு முந்தைய புதிய கற்கால பி கான் அசன் III போன்ற புதிய கற்காலக் களங்களில் காணப்பட்டது.[1] இது தவிர, கிமு 1800 - 1500 காலப்பகுதியில் நடுவண் ஐரோப்பாவின் வெண்கலக் காலம் வரையில் தொல்லியல் களங்கள் எதிலும் இச்சிறுகூலம் காணப்படவில்லை.[2] இந்தக் கூலத்தின் தொல்லியல் சான்றுகள் பண்டைய உரோமிலும் இரைன், தான்யூபு ஆற்றுப் பகுதிகளிலும் அயர்லாந்திலும் பிரித்தானியாவிலும் கிடைத்தாலும்,[3] பிளினி முதுவல் இதை ஏற்காமல் இது மிக வலிவில்லாத உணவாகவும் பஞ்சத்தில் பசிதீர்க்க மட்டுமே உதவும் என்றும் எழுதுகிறார்[4] மேலும் இதன் கடுஞ்சுவையை ஈடுகட்ட இதனுடன் சுபெல்ட்டு கலக்கப்படுகிறது எனவும் அப்போதும் கூட இது வயிற்றைக் கலக்கிவிடுகிறது எனவும் எழுதுகிறார்.[5]
இடைக்காலத்தில் இருந்து மக்கள் நடுவண் ஐரோப்பாவிலும் கிழக்கு ஐரோப்பாவிலும் புல்லரிசி பரவலாகப் பயிரிடப்பட்டுவருகிறது. பிரான்சு-செருமனி எல்லைக்கோட்டுக்கு கிழக்கிலும் அங்கேரிக்கு வடக்கிலும்பல பகுதிகளில் இது முதன்மை உரொட்டி செய்யும் கூலமாகப் பயன்பட்டுவருகிறது. தென் ஐரோப்பாவில், இது சில அருகிய பகுதிகளில் மட்டுமே பயிரிடப்பட்டுவருகிறது.
வடக்கு சிரியாவின் யூப்பிரட்டீசு பள்ளத்தாக்கில் தெல் அபு குரேயா அறுதிப் பழங்கற்காலத்துக்கு முன்பே புல்லரிசி பயிரிடப்பட்டதாக கூறப்படுவது[6] இதுவரை ஏற்கப்படாமல் விவாதத்திலேயே உள்ளது. கூலத்தை மட்டுமே வைத்து காலக்கணிப்பு செய்யப்பட்டுள்ளது எனவும் கதிரியக்க்க் கரிமக் காலக்கணிப்பு ஒரேசீராக பொருந்தவில்லை எனவும் வைக்கோலையோ பதரையோ வைத்து காலக்கணிப்பு செய்யப்படவில்லை எனவும் கருத்துகள் கூறப்படுகின்றன.[7]
பனிக்காலத் தரைக் கவிப்பாக, புல்லரிசி இலையுதிர்காலத்தில் நட்டுப் பயிரிடப்படுகிறது. உறைநிலைக்கு மேல் வெதுவெதுப்பாக நிலவும் சூரிய ஒளியில் உள்ள பனிக்காலத்தில் பனிப்படர்வு இருந்தாலும்கூட இது வளருகிறது. இதனால் இதனூடே பனிக்கால வன்களைகள் வளர்வதில்லை;[8] அப்போது இது நேரடியாக அறுவடை செய்யப்படலாம் அல்லது அடுத்த கோடைப்பயிருக்கு தழையுரமாக இளவேனிற்காலத்தில் உழவும்படலாம். இது பனிக்காலத் தோட்டங்களில் வளர்க்கப்படுவதுண்டு. இது பொதுவான தோட்ட வளர்ப்பு பயிராகும்.
இலைப்புழு, இலைவண்டு, பழ ஈ, தண்டுதுளை ஈ, கூல வண்டு, அந்துப் பூச்சி, கூல மூட்டைப் பூச்சி, எசியான் ஈ, துருப்பூச்சி ஆகியவை இப்பயிரின் வளர்ச்சிக்கு ஊறு விளைவிக்கும் பூச்சி இனங்களாகும்.[9]
புல்லரிசி கிழக்கு ஐரோப்பாவிலும் நடுவண் ஐரோப்பாவிலும் வடக்கு ஐரோப்பாவிலும் பயிரிடப்படுகிறது. முதன்மையான புல்லரிசி பயிரீட்டுப் பகுதி வடக்கு செருமனியில் தொடங்கி, போலந்து, உக்கிரைன், பேலேருசு, லிதுவேனியா, லாவ்ழ்சியா ஊடாக, நடுவண் உருசியா, வடக்கு உருசியா வரை பரவியுள்ளது. இது ஐக்கிய அமெரிக்காவிலும் கனடாவிலும் தென் அமெரிக்காவில் அர்செண்டீனா, பிரேசில், சிலி ஆகிய பகுதிகளிலும் ஆத்திரேலியாவில் ஓசியானாவிலும் நியூசிலாந்திலும் துருக்கியிலும் கசக்சுத்தானிலும் வடக்கு சீனாவிலும் பயிரிடப்படுகிறது.
புல்லரிசி விளைச்சல் முதன்மையாகப் பயிரிடும் பெரும்பாலான நாடுகளில் 2012 அளவில்பெரிதும் குறைந்துவிட்டது; எடுத்துகாட்டாக, உருசிய புல்லரிசி விளைச்சல் 1992 இல் இருந்த 13.9 மில்லியன் டன் 2012 இல் 2.1மில்லியன் டன்னாக குறைந்துள்ளது. இதேபோல, போலந்தில் 1992 இல் இருந்த 5.9 மில்லியன் டன் 2005 இல் 2.9 மில்லியன் டன்னாக குறைந்துவிட்டது; செருமனியில் 3.3 மில்லியன் டன்னாக இருந்து 3.9 மில்லியன் டன்னாகக் குறைந்துவிட்டது; பேலேருசுவில் 3.1 மில்லியன் டன்னாக இருந்து 1.1 மில்லியன் டன்னாகக் குறைந்துவிட்டது; சீனாவில் 1.7 மில்லியன் டன்னாக இருந்து 0.7 மில்லியன் டன்னாகக் குறைந்துவிட்டது.[10] புல்லரிசி விளைச்சலின் பேரளவு உள்நாட்டிலேயோ அருகில் அமைந்த நாடுகளிலோ நுகரப்படுகிறது; உலகச் சந்தைக்கு அவ்வளவாகச் செல்வதில்லை.
புல்லரிசி பேரளவில் எர்காட் பூஞ்சை நோயால் தாக்கப்படுகிறது.[11][12] இந்த நோய்வாய்ப்பட்ட புல்லரிசியை உண்ணும் மாந்தரும் விலங்குகளும் எர்காட்டிய நோய்க்கு ஆளாகின்றனர். இந்நோய் உடல், உள நலத்தைத் தாக்கி காக்கை வலிப்பு, பொய்க்கருவுறல், எண் தடுமாற்றம், பொய்க்கனவுகளும் கற்பனைகளும் தூண்டப்படல், ஏன், இறப்பும் கூட ஏற்படுத்தலாம். வரலாற்றியலாக, புல்லரிசியை முதன்மை உணவாக நம்பிவாழும் ஓதமிக்க வடபுல நாடுகளை இந்நோய் தாக்கி கொள்ளைநோயாக பரவுகிறது.[13]
புல்லரிசியின் கூலமணி மாவாக அரைக்கப்படுகிறது. புல்லரிசி மாவில் கூடுதல் கிளியாடினையும் குறைவான குளூட்டெனினையும் கொண்டுள்ளது. எனவே, இது கோதுமையை விட குறைந்த மாப்பிசினையே கொண்டுள்ளது. இதி கரையும் நாரிழை உயரளவில் உள்ளது. தீட்டப்படாத புல்லரிசி, கோதுமையின் மேல்புரையில் ஆல்கில்ரிசோர்சினால்கள் உயரளவில் உள்ளன. இவை பீனாலிக் அமிலங்களாகும். உலர் எடையில் இது 0.1 முதல் 0.3% வரையிலான அளவுக்கு அமைந்துள்ளது.[14]புல்லரிசி மாவாலான புல்லரிசி வெதுப்பியும் பம்ப்பர்னிக்கல் உணவும் வடக்கு ஐரோப்பாவிலும் கிழக்கு ஐரோப்பாவிலும் பரவலாக உண்ணப்படும் முதன்மை உணவாக உள்ளது.[15][16]புல்லரிசி புரை உரொட்டி செய்யவும் பன்படுகிறது.
புல்லரிசி புல்லரிசித் தேறல், புல்லரிசி பீர் போன்ற சாராயங்களைக் காய்ச்சவும் பயன்படுகிறது. புல்லரிசி குவாசையும் மருந்தாகும் சாறையும் தருகிறது. புல்லரிசி வைக்கோல் விலங்குகள் படுக்க விரிக்கப்படுகிறது. இது தரைக்கவிப்பு பயிராகவும் நிலம் பண்படுத்தும் தழையுரமாகவும் வைக்கொல் பொம்மைகள் செய்யவும் பயன்படுகிறது.
புல்லரிசியின் இயற்பியல் பான்மைகள் இறுதி உணவுப்பொருளின் பண்புகளை மாற்றுகிறது. இதனால் அரிசியின் உருவளவும் மேற்பரப்பும் புரைமையும் மாறுகிறது. அரிசியின் மேர்பரப்பு உலர்தலிலும் வெப்பப் பரிமாற்றத்திலும் பங்கு வகிக்கிறது.[17] சிறு கூலமணிகள் உயர் வெப்பப் பரிமாற்றத்தைப் பெற்றுள்ளன; எனவே வேகமாக உலர்கின்றன. புரைமை குறைந்த கூலமணிகள் உலரும்போது குறைந்த அளவு நீரையே இழக்கின்றன.[17]
கோதுமை, பார்லி, அதன் கலப்பினங்களைப் போலவே புல்லரிசியும் மாப்பிசினைக் கொண்டுள்ளது. எனவே இது உடற்குழு நோய் உள்ளவருக்கும் மாப்பிசின் கூருணர்வு நோயாளிகளுக்கும் கோதுமை ஒவ்வாமை உள்ளவருக்கும் ஏற்றதல்ல.[18] என்றாலும், சில கோதுமை ஒவ்வாமை நோயாளிகளுக்கு புல்லரிசியும் பார்லியும் ஒத்துக்கொள்கின்றன.[19] எர்காட் பூஞ்சையால் தாக்குற்ற புல்லரிசியை உண்ணும் மக்களுக்கு எர்காட்டிய நோய் (Ergotism) உண்டாகிறது. இந்நோய் (LSD-25 ) போன்ற நச்சுகளைத் தோற்றுவிக்கிறது. தற்கால உணவு பாதுகாப்பு வழிமுறைகளால், இந்நோய் பொதுவாக வராது என்றாலும், காப்புமுறைகள் பின்பற்றாவிட்டால் இந்நோய் தாக்க வாய்ப்புள்ளது. இது 20 ஆம் நூற்றாண்டுக்கு முன்பு பரவலான நோயாக விளங்கியது.[20]
புல்லரிசி என்பது ஒரு சிறுகூலம் ஆகும். கோதுமையைப்போலக் காணப்பட்டாலும் நீளமாகவும், சற்று மெல்லியதாகவும் கடினமாகவும் இருக்கும் இந்தச் சிறுதானியம் பல நிறங்களைக் கொண்டது. இது பச்சை,சிவப்பு, பழுப்பு,மஞ்சள்,சாம்பல் போன்ற நிறங்களில் காணப்படுகிறது. வாயில் போட்டு சுவைத்தால் கோதுமையின் சுவைதான் ஆனால் புல்லரிசியில் கெட்டியான மாவு கிடைக்கிறது. இப்பயிர் மண் வளம் இல்லாத, உலர்ந்த, அதிககுளிரான மிக உயரமான மலைப்பகுதிகளில் நன்கு வளர்கிறது. இச்சிறுகூலம் ஆண்டு முழுவதும் பயிரிடப்படுகிறது. இதில் மாப்பிசின் உள்ளதாயினும் கோதுமையில் கிடைக்கும் மாப்பிசினைவிட சிறந்தது அல்ல. இம்மாவில் செய்யப்படும் உரொட்டி கறுப்பாகவும் அடர்வாகவும் இருக்கும். இதைக் கறுப்பு உரொட்டி (Black bread) என்பர். இந்த உரொட்டி சுவையானது. செருமனி போன்ற ஐரோப்பிய நாடுகளில் முதன்மையான உணவாக உள்ளது. இங்கு புல்லரிசி)உரொட்டிக்குத் தேவை அதிகம். அதனால் இது மதிப்பு மிக்கதாகவும், விலை மிகுந்ததாக உள்ளது.
གྲོ་ནག་འབྲུ་རིགས་གཅིག་རེད། འཁྱག་སར་སྐྱེ་བ་དང་གྲོ་ཕྱེ་ནག་པོ་འཐག་པ་དང་ཆང་ཝུ་སིས་བཟོ་བ།
Secale cereale - Museum specimen
’Рж (науч. Secale cereale) — мошне распространето тревно растение што се одгледува како житарка за исхрана кај луѓето и како фуражна култура за домашните животни. Член е на групата на пченични растенија и е во блиско сродство со јачменот и пченицата. Зрната се користат за правење на брашно, ’ржен леб, ’ржено пиво, извесни видови на виски и вотка, но и како фуражна култура. Зрната се консумираат цели или зарамнети и суви, во облик на снегулки.
Заедно со другите диви житарки, ’ржта потекнува од средна и источна Турција и околината. Во одомаќен (питом) облик се среќава во наоди од неолитот во самата Турција, но на останатите места како средна Европа се јавува дури во наодите од бронзеното доба (1800-1500 п.н.е.)[1]
Најмногу ’рж се произведува во источна, средна и северна Европа. Главниот појас на одгледување се протега од Германија, преку Полска, Украина, Белорусија, Литванија и Латвија, па до средна и северна Русија. Во Северна Америка, поголеми производители се Канада и САД. Во Јужна Америка, поголемо производство на ’рж имаат Аргентина и Бразил, а во Азија значајни производители се Турција, Казахстан и северна Кина.
Големината на посевите и приносот на ’рж се во пад во речиси сите земји. На пример, во Русија, производството опаднало од 13.9 милиони тони во 1992 на 3,4 Мт во 2005. Другите земји се соочуваат со сличен тренд: Полска - од 5,9 Мт во 1992 на 3,4 Мт во 2005; Германија - од 3,3 Мт на 2,8 Мт; Белорусија - од 3,1 Мт на 1,2 Мт; Кина - од 1,7 Мт на 0,6 Мт; Казахстан - од 0,6 Мт на 0,02 Мт.
Повеќето ’рж се троши локално или се извезува само во соседните земји, но не и пошироко во светот.
’Ржта е мошне подложна на опасната габи ’ржена гламница (морово рокче). Јадењето на ’рж заразена со гламница предизвикува сериозна болест наречена ерготизам. Ерготизмот прави психолошка и физичка штета во телото и предизвикува грчеви, потфрлање во бременоста, некроза на прстите, халуцинации и смрт. Во северните краишта, периодите на масовно заразување на ’ржта со гламница се совпаѓа со зачестеноста на прогонството на вештерки.
’Ржта се користи за правење на ’ржан леб и слични печива. Брашното има многу глиадин, но само малку глутенин, па затоа содржи помалку глутен од пченичното брашно. ’Рженото брашно има и повеќе прехранбени влакна. Алкилресорцинолите се фенолни липиди што изобилуваат во триците на пченицата и ’ржта (0,1-0,3% од сувата мера).[3]
Наоѓа примена и во производството на пијалаци како ’ржено виски и квас, и како ’ржен екстракт во алтернативната медицина. Од сламата се изработуваат жетварски венци и покриви на објекти.[4]
’Ржта расте добро на многу посиромашни почви од оние неопходни за највеќето житарки. Затоа, таа е од особено прехранбено значење во подрачјата каде почвата содржи песок или тресет. Растението издржува студ подобро од сите други покрупни житарки, а преживува и под снег (пченицата тогаш умира). Во повеќето региони каде е застапена, таа се сее во есен и расте во зима. Напролет, растенијата се развиваат и даваат принос.
Во Република Македонија, ’ржта е една од двете најстари житни растенија (другата е пченицата). Се сее на површина од околу 7.300 хектари, со просечен принос од 1,5 т/ха. Во развој е тритикале (пченица-’рж) и тетраплоидна ’рж.[4]
Поле со див 'рж на планината Бистра, самоникнат од некогашни посеви
Поле со див 'рж на планината Бистра, самоникнат од некогашни посеви
Див 'рж на планината Бистра, самоникнат од некогашни посеви
Поле со див 'рж на планината Бистра, самоникнат од некогашни посеви
Поле со див 'рж на планината Бистра, самоникнат од некогашни посеви
Поле со див 'рж на планината Бистра, самоникнат од некогашни посеви
Класје од див 'рж на планината Бистра, самоникнат од некогашни посеви
Класје од див 'рж на планината Бистра, самоникнат од некогашни посеви
Клас и зрна од 'рж
Дива ’рж
Р’жано брашно од „Мак Млин“ - Чешиново
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
_01.jpg)
_02.jpg)
_01.jpg)
_02.jpg)
_03.jpg)
_06.jpg)
_11.jpg)
_08.jpg)
_07.jpg)
_09.jpg)
|accessdate= (помош) (англиски) ’Рж (науч. Secale cereale) — мошне распространето тревно растение што се одгледува како житарка за исхрана кај луѓето и како фуражна култура за домашните животни. Член е на групата на пченични растенија и е во блиско сродство со јачменот и пченицата. Зрната се користат за правење на брашно, ’ржен леб, ’ржено пиво, извесни видови на виски и вотка, но и како фуражна култура. Зрната се консумираат цели или зарамнети и суви, во облик на снегулки.
Ӏаьржа кӀа (лат. Secále cereále) — цхьана я шина шарахь хьалакхуьу буцан орамат. Иза дукха хьолехь кхиайо Къилбаседера дуьненан эхигехь. Ӏаьржа кӀа бӀаьстенан а, гуьйренан а тайпан хуьлу[1].
Россиехь лело магийна ю гуьйренан Ӏаьржа кӀан 49 сорт.
Коьрта магийна гуьйренан Ӏаьржа кӀан сорташ Сорт Хьалхе кхиар Ӏа лар Йокъо лар Магийтина регионаш Восход 2 Юккъера Дика Вон Центральный и Волго-Вятский Вятка 2 Юккъера-ТӀаьхьара Дика Юккъера Северный, Северо-Западный, Волго-Вятский Саратовская 5 Юккъера Дика Дика Центрально-Чернозёмный, Средневолжский, Нижневолский, Уральский, Западно-СибирскийӀаьржа кӀа (лат. Secále cereále) — цхьана я шина шарахь хьалакхуьу буцан орамат. Иза дукха хьолехь кхиайо Къилбаседера дуьненан эхигехь. Ӏаьржа кӀа бӀаьстенан а, гуьйренан а тайпан хуьлу.
Rye (Secale cereale) is a grass grown extensively as a grain, a cover crop and a forage crop. It is a member of the wheat tribe (Triticeae) and is closely related to both wheat and barley (genera Triticum and Hordeum).[1] Rye grain is used for flour, bread, beer, crispbread, some whiskeys, some vodkas, and animal fodder. It can also be eaten whole, either as boiled rye berries or by being rolled, similar to rolled oats.
Rye is a cereal grain and should not be confused with ryegrass (Lolium), which is used for lawns, pasture, and as hay for livestock.
Rye is one of a number of species that grow wild in the Levant, central and eastern Turkey and in adjacent areas. Evidence uncovered at the Epipalaeolithic site of Tell Abu Hureyra in the Euphrates valley of northern Syria suggests that rye was among the first cereal crops to be systematically cultivated, around 13,000 years ago.[2] However, that claim remains controversial; critics point to inconsistencies in the radiocarbon dates, and identifications based solely on grain, rather than on chaff.[3]
Domesticated rye occurs in small quantities at a number of Neolithic sites in Asia Minor (Anatolia, now Turkey), such as the Pre-Pottery Neolithic B Can Hasan III near Çatalhöyük,[4][5] but is otherwise absent from the archaeological record until the Bronze Age of central Europe, c. 1800–1500 BCE.[6] It is possible that rye traveled west from Asia Minor as a minor admixture in wheat (possibly as a result of Vavilovian mimicry), and was only later cultivated in its own right.[7] Archeological evidence of this grain has been found in Roman contexts along the Rhine and the Danube and in Ireland and Britain.[8] Roman naturalist Pliny the Elder was dismissive of a grain that may have been rye, writing that it "is a very poor food and only serves to avert starvation".[9] He said it was mixed with spelt "to mitigate its bitter taste, and even then is most unpleasant to the stomach".[10]
Winter rye is any breed of rye planted in the autumn to provide ground cover for the winter. It grows during warmer days of the winter when sunlight temporarily warms the plant above freezing, even while there is general snow cover. It can be used to prevent the growth of winter-hardy weeds,[11] and can either be harvested as a bonus crop or tilled directly into the ground in spring to provide more organic matter for the next summer's crop. It is sometimes used in winter gardens and is a common nurse crop.
Rye grows better than any other cereal in heavy clay and light sandy and infertile or drought-affected soils. It can tolerate pH between 4.5 and 8.0, but soils having pH 5.0 to 7.0 are best suited for rye cultivation. Rye grows best in fertile, well-drained loam or clay-loam soils.[12]
S. cereale can thrive in subzero environments. The leaves of winter rye produce various antifreeze polypeptides (different from the antifreeze polypeptides produced by some fish and insects).[13]
The nematode Ditylenchus dipsaci, leaf beetle, fruit fly, gout fly, cereal chafer, dart moth, cereal bug, Hessian fly, and rustic shoulder knot are among insects which can seriously affect rye health.[14]
Rye is highly susceptible to the ergot fungus.[15][16] Consumption of ergot-infected rye by humans and animals results in a serious medical condition known as ergotism. Ergotism can cause both physical and mental harm, including convulsions, miscarriage, necrosis of digits, hallucinations and death. Historically, damp northern countries that have depended on rye as a staple crop were subject to periodic epidemics of this condition. Such epidemics have been found to correlate with periods of frequent witch trials, such as the Salem witch trials in Massachusetts in 1692.[17] Modern grain-cleaning and milling methods have practically eliminated the disease, but contaminated flour may end up in bread and other food products if the ergot is not removed before milling.[18]
After an absence of 60 years, stem rust (Puccinia graminis f. sp. tritici) has returned to Europe.[19] Areas affected include Germany, Russia (Western Siberia), Spain, and Sweden.[19] Races PTGBH, PTGFH, RKBBK, SKGBC, SKGBH, SKGBR, TKDLK, TKGBK, TKGBR, and TKGDH are now present on rye in Spain.[19]
Rye was the gene donor of Sr31 – a stem rust resistance gene – introgressed into wheat.[20]
Rye is a common, unwanted invader of winter wheat fields. If allowed to grow and mature, it may cause substantially reduced prices (docking) for harvested wheat.[21]
Since the Middle Ages, people have cultivated rye widely in Central and Eastern Europe. It serves as the main bread cereal in most areas east of the France–Germany border and north of Hungary. In Southern Europe, it was cultivated on marginal lands.[22]
Rye grows well in much poorer soils than those necessary for most cereal grains. Thus, it is an especially valuable crop in regions where the soil has sand or peat. Rye plants withstand cold better than other small grains do. Rye will survive with snow cover that would otherwise result in winter-kill for winter wheat. Most farmers grow winter ryes, which are planted and begin to grow in autumn. In spring, the plants develop and produce their crop.[17]
Autumn-planted rye shows fast growth; by the summer solstice, plants reach their maximum height of about a 120 centimetres (4 feet), while spring-planted wheat has only recently germinated. Vigorous growth suppresses even the most noxious weed competitors and rye can be grown without application of herbicides.
Physical properties of rye affect attributes of the final food product such as seed size and surface area, and porosity. The surface area of the seed directly correlates to the drying and heat transfer time.[23] Smaller seeds have increased heat transfer, which leads to lower drying time. Seeds with lower amounts of porosity also have lower tendencies to lose water during the process of drying.[23]
Along with S. cereale's relationship and impact on the environment, it is also a valuable species because of its expansive diversity and uses. In northern Portugal, fourteen different populations of S. cereale were analyzed in order to better understand their differences. It was discovered that the storage proteins are very diverse and possess a lot of overall genetic variation as well, which is useful information to know because scientists can use its diversity in breeding to produce the most efficient cultivar of S. cereale.[24] Moreover, the beneficial characteristics of S. cereale can also be used to improve certain characteristics of other useful plants, like wheat. The pollination abilities of wheat were vastly improved when there was cross-pollination with S. cereale. The addition of the rye chromosome 4R increased the size of the wheat anther along with increasing the number of pollen grains present.[25]
Along with improved wheat, the optimal characteristics of S. cereale can also be combined with another perennial rye, specifically S. montanum Guss, in order to produce S. cereanum, which has the beneficial characteristics of each. The hybrid rye (S. cereanum) can be grown in all environments, even with less than favorable soil and protects some soils from erosion. In addition, the plant mixture has improved forage and is known to contain digestible fiber and protein.[26] Information about the diversity, the genome[27] and S. cereanum's ability to cross fertilize with other species is useful information for scientists to know as they attempt to come up with various plant species that will be able to feed humanity in the future without leaving a negative footprint on the environment.
The 1R chromosome is the source of many crop disease resistance genes.[28] Petkus is a variety which has donated 1R-originating resistance to wheat, as have several other varieties including Insave, Amigo, and Imperial.[28]
Li et al., 2021 provides a genome assembly for rye.[29]
The harvesting of rye is similar to that of wheat. It is usually done with combine harvesters, which cut the plants, thresh and winnow the grain, and release the straw to the field where it is later pressed into bales or left as soil amendment. The resultant grain is stored in local silos or transported to regional grain elevators and combined with other lots for storage and distant shipment. Before the era of mechanised agriculture, rye harvesting was a manual task performed with scythes or sickles.[30][31] The cut rye was often shocked for drying or storage, and the threshing was done by manually beating the seed heads against a floor or other object.
Rye is grown primarily in Eastern, Central and Northern Europe. The main rye belt stretches from northern Germany through Poland, Ukraine, Belarus, Lithuania and Latvia into central and northern Russia. Rye is also grown in North America (Canada and the United States), in South America (Argentina, Brazil and Chile), in Oceania (Australia and New Zealand), in Turkey, in Kazakhstan and in northern China.
Production levels of rye have fallen since 1992 in most of the producing nations, as of 2020. For instance, production of rye in Russia fell from 13.9 million tonnes (31 billion pounds) in 1992 to 2.4 million tonnes (5.3 billion pounds) in 2020. Corresponding figures for other countries are as follows: Poland – falling from 4.0 Mt (8.8 billion pounds) in 1992 to 2.9 Mt (6.4 billion pounds) in 2020; Belarus – falling from 3.1 Mt (6.8 billion pounds) in 1992 to 1.1 Mt (2.4 billion pounds) in 2020; China – falling from 1.7 Mt (3.7 billion pounds) in 1992 to 0.5 Mt (1.1 billion pounds) in 2020. However, production levels rose in Germany from 2.4 Mt (5.3 billion pounds) in 1992 to 3.5 Mt (7.7 billion pounds) in 2020.[33]
World trade of rye is low compared with other grains such as wheat. The total export of rye for 2016 was $186M[34] compared with $30.1B for wheat.[35]
Poland consumes the most rye per person at 32.4 kg (71 lb) per capita (2009). Nordic and Baltic countries are also very high. The EU in general is around 5.6 kg (12 lb) per capita. The entire world only consumes 0.9 kg (2 lb) per capita.[36]
Rye grain is refined into a flour high in gliadin but low in glutenin. It therefore has a lower gluten content than wheat flour. It also contains a higher proportion of soluble fiber. Alkylresorcinols are phenolic lipids present in high amounts in the bran layer (e.g. pericarp, testa and aleurone layers) of wheat and rye (0.1–0.3% of dry weight).[37] Rye bread, including pumpernickel, is made using rye flour and is a widely eaten food in Northern and Eastern Europe.[38][39] Rye is also used to make crisp bread.
Rye grain is used to make alcoholic drinks, such as rye whiskey and rye beer. Other uses of rye grain include kvass and an herbal medicine known as rye extract. Rye straw is used as livestock bedding, as a cover crop and green manure for soil amendment, and to make crafts such as corn dollies.
Rye flour is used in the original way to make Falun red paint (in addition to linseed oil and iron oxide) in Sweden.[40]
Rye grain (aka "Rye Berries") is a popular medium to use as a grain spawn when cultivating some varieties of edible mushrooms. The grain is cleaned, hydrated, and sterilized and then injected with mushroom spores and the mycelium grow using the grain to obtain water and nutrients.
A 100-gram (3+1⁄2-ounce) reference serving of rye provides 1,410 kilojoules (338 kilocalories) of food energy and is a rich source (20% or more of the Daily Value [DV]) of essential nutrients, including protein, dietary fiber, the B vitamins, niacin (27% DV) and vitamin B6 (23% DV), and several dietary minerals (table). Highest nutrient contents are for manganese (143% DV) and phosphorus (47% DV).
According to Health Canada and the U.S. Food and Drug Administration, consuming at least 4 grams (0.14 oz) per day of rye beta-glucan or 0.65 grams (0.023 oz) per serving of soluble fiber can lower levels of blood cholesterol, a risk factor for cardiovascular diseases.[41][42]
Eating whole-grain rye, as well as other high-fibre grains, improves regulation of blood sugar (i.e., reduces blood glucose response to a meal).[43] Consuming breakfast cereals containing rye over weeks to months also improved cholesterol levels and glucose regulation.[44]
Like wheat, barley, and their hybrids and derivatives, rye contains gluten, which makes it an unsuitable grain for consumption by people with gluten-related disorders, such as celiac disease, non-celiac gluten sensitivity, and wheat allergy, among others.[45] Nevertheless, some wheat allergy patients can tolerate rye or barley.[46]
Ergotism is an illness that can result from eating rye and other grains infected by ergot fungi (which produce ergoline toxins in infected products). Although it is no longer a common illness because of modern food safety efforts, it was common before the 20th century, and it can still happen today if food safety vigilance breaks down.[47]
Rye has long been considered an inferior grain to wheat in quality and digestibility, but has far larger kernels and is more hardy. In the 19th century, efforts were made to create a hybrid with the best qualities of both, known initially as triticosecale, but eventually becoming known as triticale. Initially fraught with fertility and germination problems, triticale is becoming more common worldwide in the 21st century, with millions of acres being produced.
Seed in husk
Different types
1878 oil painting A Rye Field by Ivan Shishkin
{{cite journal}}: CS1 maint: uses authors parameter (link)
Rye (Secale cereale) is a grass grown extensively as a grain, a cover crop and a forage crop. It is a member of the wheat tribe (Triticeae) and is closely related to both wheat and barley (genera Triticum and Hordeum). Rye grain is used for flour, bread, beer, crispbread, some whiskeys, some vodkas, and animal fodder. It can also be eaten whole, either as boiled rye berries or by being rolled, similar to rolled oats.
Rye is a cereal grain and should not be confused with ryegrass (Lolium), which is used for lawns, pasture, and as hay for livestock.
Sekalo (1) (Secale) estas genro en la familio de poacoj (Poaceae). Ekzistas nur ĉirkaŭ 6 specioj, kiuj kreskas en Mediteraneo kaj Afriko.
Sekalo en la ĉiutaga parolo (2) (Secale cereale, kiel specio sekalo (1)) estas la plej disvatiĝinta grenspecio. Ĝi ne estas klasika genro de la antikva epoko. Oni supozas ties originon en Anatolio (Malgranda Azio) antaŭ 2000–3000 jaroj kiel trudherbo de tritikkampoj. Unuafoje menciis ĝin Plinio.
Ĝi estas membro de la tritika tribo (Triticeae) kaj estas tre proksime rilata al la hordeo (Hordeum) kaj al la tritiko (Triticum). La greno el sekalo estas uzata por produkti farunon, sekalan panon, sekalan bieron, kukopanon, kelkajn viskiojn, kelkajn vodkojn, kaj animalan furaĝon. Ĝi povas ankaŭ esti manĝata tute, ĉu boligita kiel sekalberoj, aŭ grenigitaj, simile al avenflokoj.
Ĝi estas unujara (travintruma) graminaco kun dufloraj spiketoj, ĉirkaŭitaj de du akre pintaj glumoj. Laŭ la regulo THAS klarigita en artikolo cerealo, sekalo dum herba stadio rekoneblas per havi nek ligulon, nek oreletojn flanke de la foliobazo. Ĝi estas fremde polenita. Se dum polenado la vetero estas malkonvena, fekundiĝo okazas nekompleta. Nefekonditaj floroj povas esti facile parazitataj de ergoto.
Sekalo bone toleras monokulturon, malkonvenajn agrojn, ĉefe tiujn kun alta pH, kaj malvarmetan klimaton.
Sekalo pli bone alkutimiĝis al malvarmeta kaj seka klimato ol tritiko. La moderna krucigo de tritiko kaj sekalo, nome la tritikalo unuigas la bonajn ecojn de ambaŭ specioj.
Sekalo estas unu el nombraj specioj kiuj kreskis nature en centra kaj orienta Turkio, kaj en apudaj areoj. Elnaturigo de sekalo okazis en malgrandaj kvantoj en nombraj lokoj de Neolitiko en (Malgranda Azio) Turkio, kiel ĉe PPNB Can Hasan III, sed aliloke malesta el la arkeologiaj registroj ĝis la Bronzepoko de centra Eŭropo, antaŭ ĉ. 1800–1500 a.K.[1] Eble sekalo veturis okcidenten el (Malgranda Azio) Turkio kiel neatentata aldonaĵo de tritiko (eble kiel rezulto de Vavilovia kamuflimito), kaj estis nur poste kultivata je si mem. Kvankam arkeologia pruvaro de tiu greno troviĝis en romiaj etosoj laŭlonge de la riveroj Rejno, Danubo, kaj en la Brita Insularo, Plinio la Maljuna malaprezis sekalon, verkinte ke ĝi "estas tre malriĉa manĝo kaj utilas nur por eviti malsategon"[2] kaj spelto miksiĝas kun ĝi "por malpliigi ties amaran guston, kaj eĉ tiam ĝi estas plej malagrabla al la stomako".[3]
Ekde la Mezepoko oni kultivis sekalon amplekse en Centra kaj Orienta Eŭropo. Ĝi utilas kiel ĉefa pano-cerealo en plej areoj oriente de la limo inter Francio kaj Germanio kaj norde de Hungario. En Suda Eŭropo, ĝi estis kultivata en marĝenaj teroj.
Postuloj pri multe pli frua kultivado de sekalo, ĉe la loko de Epipaleolitiko nome Tell Abu Hurejra en la valo de Eŭfrato ĉe norda Sirio restas polemikaj. Kritikoj indikas nefidindecon de la datoj laŭ Karbono-14, kaj la identigoj baziĝis sole sur greno, pli ol sur glumo.
Rusio 3.6 
Pollando 3.4 
Germanio 2.8 
Belorusio 1.2 
Ukrainio 1.1 
Ĉinio 0.6 
Kanado 0.4 
Turkio 0.3 
Usono 0.2 
Aŭstrio 0.2 Monda totalo 13.3 kvanto de EU 2008 inkludas Pollandon, GermanionSekalo estas precipe eŭropa cerealo kultivata ĉefe en Orienta, Centra kaj Norda Eŭropo. Ĉirkaŭ 75% de produktado kreskas en zono etenda el norda Germanio tra Pollando, Belorusio, Latvio, Litovio kaj Ukrainio al centra kaj norda Rusio. Sekalo estas kultivata ankaŭ en Nordameriko (Kanado kaj Usono), en Sudameriko (Argentino, Brazilo), en Turkio, en Kazaĥio kaj en norda Ĉinio.
La niveloj de produktado de sekalo falis en plej el la produktaj landoj, ĉe 2005. Ekzemple, produktado de sekalo en Rusio falis el 13.9 milionoj da tunoj (Mt) en 1992 al 3.4 Mt en 2005. Korespondaj kvantoj ĉe aliaj landoj estas la jenaj: Pollando – falante el 5.9 Mt en 1992 al 3.4 Mt en 2005; Germanio – 3.3 Mt al 2.8 Mt; Belarusio – 3.1 Mt al 1.2 Mt; Ĉinio – 1.7 Mt al 0.6 Mt; Kazaĥio – 0.6 Mt al 0.02 Mt.[4] Plej sekalo estas konsumita surloke aŭ eksportita nur al najbaraj landoj, pli ol enŝipigita tutmonden.
Sekalo estas kultivita precipe en Mez- kaj Orienta Eŭropo kiel panogreno. La bak-proprecoj de sekalo subas tiujn de tritiko pro la malgranda gluten-enteno.
Ĝi estas ofte uzata por produkto de miks-pano, aŭ de brunaj panoj ege ŝatataj en kelkaj landoj, ekzemple en Germanio. Ankaŭ bazo por elfaro de mielkuko.
Pro la kompareble alta lisin-enhavo, sekalo iĝas grava ero de la ekvilibra nutrado.
Sekalo uzatas en la alkoholproduktado. Ekzemple la bonaj vodko-tipoj produktiĝas el sekalo. Uzatas ankaŭ kiel furaĝo.
Ekzemple Rhynchosporium secalis, Claviceps purpurea, Puccinia recondita, Puccinia graminis f.sp. secalis kaj Fusarium sp parazitas sekalon.
Indikoj je 100 g
Sekalo (1) (Secale) estas genro en la familio de poacoj (Poaceae). Ekzistas nur ĉirkaŭ 6 specioj, kiuj kreskas en Mediteraneo kaj Afriko.
Sekalo en la ĉiutaga parolo (2) (Secale cereale, kiel specio sekalo (1)) estas la plej disvatiĝinta grenspecio. Ĝi ne estas klasika genro de la antikva epoko. Oni supozas ties originon en Anatolio (Malgranda Azio) antaŭ 2000–3000 jaroj kiel trudherbo de tritikkampoj. Unuafoje menciis ĝin Plinio.
Ĝi estas membro de la tritika tribo (Triticeae) kaj estas tre proksime rilata al la hordeo (Hordeum) kaj al la tritiko (Triticum). La greno el sekalo estas uzata por produkti farunon, sekalan panon, sekalan bieron, kukopanon, kelkajn viskiojn, kelkajn vodkojn, kaj animalan furaĝon. Ĝi povas ankaŭ esti manĝata tute, ĉu boligita kiel sekalberoj, aŭ grenigitaj, simile al avenflokoj.
El centeno (Secale cereale (L.) M.Bieb.) es una planta monocotiledónea anual de la familia de las gramíneas y que se cultiva por su grano o como planta forrajera. Es un miembro de la familia del trigo y se relaciona estrechamente con la cebada.
El grano del centeno se utiliza para hacer harina, en la industria de la alimentación y para la fabricación de cerveza, aguardiente, vodka de alta calidad y algunos whiskys. Es altamente tolerante a la acidez del suelo. El primer uso posible del centeno doméstico se remonta al Paleolítico tardío, en Abū Hurayra (colina actualmente inundada por una represa), en el valle del río Éufrates (al norte de Siria).
Secale cereale, el centeno, es una planta anual de 110 a 160 cm de altura, que florece de mayo a julio, haciendo una inflorescencia en espiga de unos 20 a 30 cm de largo (más larga que la del trigo), hojas de 5 a 10 mm de ancho. Glumas de las espigas de 6 a 15 mm sin contar las aristas; lemna (gluma inferior) de 7 a 15 mm, con arista normalmente de 2 a 5,5 cm. El grano como todas las gramíneas se denomina cariópside. Se considera que Irán es el país de origen de esta especie.
Secale cereale fue descrita por (L.) M.Bieb. y publicado en Species Plantarum 1: 84. 1753.[2]
Secale: nombre genérico que tiene el nombre del latín clásico para el centeno o espelta.[3]
Cereale: epíteto latíno que significa "cereal".
El centeno es una de las especies de cereales que crecían silvestres en la zona que hoy es Turquía central y oriental y zonas adyacentes.
Se han encontrado centenos cultivados en pequeñas cantidades en una serie de yacimientos neolíticos en Turquía, como el yacimiento neolítico pre-cerámico B de Can Hassan III, pero en el resto el centeno está prácticamente ausente de los registros arqueológicos, hasta la edad del bronce de Europa Central, alrededor de 1800-1500 años antes de Cristo.[5] Es posible que el centeno viajase hacia el oeste de Turquía, como una mezcla de menor importancia, con el trigo, no siendo cultivado hasta más tarde como un cultivo propio. [6] [7] [8]Aunque la evidencia arqueológica de este grano se ha encontrado en contextos romanos a lo largo del Rin, del Danubio y en las Islas Británicas, Plinio el Viejo mencionaba desdeñosamente al centeno, escribiendo de este cereal que «...es un alimento muy pobre y solo sirve para evitar el hambre», y el trigo se mezcla en él «...para mitigar su sabor amargo, y aun así es muy desagradable al estómago»[9]
Desde la Edad Media, el centeno ha sido ampliamente cultivado en Europa y es el principal cereal utilizado para producir pan en zonas al este francés, alemán y la frontera norte de Hungría.
Los indicios de cultivo de centeno muy anteriores, en el Epipaleolítico en el yacimiento Tilo Abu Hureyra en el valle del norte del Éufrates (en Siria), siguen siendo controvertidos. Los críticos señalan que hay inconsistencia en las fechas de radiocarbono, y la identificación está basada únicamente en el grano (que puede viajar), en lugar de la paja (que viaja menos).
El centeno crece bien en suelos mucho más pobres que los necesarios para la mayoría de los otros cereales. Por ello, es un cultivo especialmente valioso en regiones donde el suelo tiene arena o turba. Las plantas de centeno soportan el frío mejor que otros granos pequeños. El centeno sobrevive con una capa de nieve que provocaría la muerte invernal del trigo de invierno. La mayoría de los agricultores cultivan centeno de invierno, que se planta y comienza a crecer en otoño. En primavera, las plantas se desarrollan y producen su cosecha.[10]
El centeno plantado en otoño muestra un rápido crecimiento. Hacia el solsticio de verano, las plantas alcanzan su altura máxima de unos 120 cm, mientras que el trigo plantado en primavera acaba de germinar. Su crecimiento vigoroso elimina incluso a competidores como malas hierbas y el centeno puede cultivarse sin aplicar herbicidas.[cita requerida]
El centeno es un invasor común e indeseado de los campos de trigo de invierno. Si se le permite crecer y madurar, puede provocar una reducción sustancial del precio del trigo cosechado con impurezas de centeno.[11]
Secale cereale puede prosperar en ambientes bajo cero. Las hojas de S. cereale de invierno producen varios polipéptidos anticongelantes (diferentes de los polipéptidos anticongelantes producidos por algunos peces e insectos). [12]
Las variedades registradas en España y en la Unión Europea pueden consultarse en el catálogo común de especies agrícolas del Ministerio de Agricultura de España [13]
El centeno puede verse afectado por diversas enferemedades de origen bacteriano, fúngico, por nematodos o viricos.
Sin embargo, la enfermedad con más historia es el cornezuelo del centeno.
El centeno es muy susceptible al cornezuelo.[14][15] El consumo de centeno infectado con cornezuelo por parte de los seres humanos y los animales da lugar a una condición médica grave conocida como ergotismo. El ergotismo puede causar daños físicos y mentales, incluyendo convulsiones, abortos, necrosis de los dedos, alucinaciones y la muerte. Históricamente, los países nórdicos húmedos que han dependido del centeno como cultivo básico estaban sujetos a epidemias periódicas de esta enfermedad. Se ha descubierto que tales epidemias se correlacionan con períodos de frecuentes juicios de brujas, como los juicios de brujas de Salem en Massachusetts en 1692.[10] Los métodos modernos de limpieza y molienda del grano han eliminado prácticamente la enfermedad, pero la harina contaminada puede acabar en el pan y otros productos alimenticios si el cornezuelo no se elimina antes de la molienda. [16]
El centeno se puede ver afectado por el cornezuelo Claviceps purpurea, cuyo consumo accidental junto con el cereal era la causa del ergotismo.
Los Misterios eleusinos fueron ritos mistéricos y uno de los puntales del sistema de valores y de los cultos iniciáticos de la antigua Grecia. Existen algunos escritos helénicos en que se describe el trascendente efecto de lo que acontecía durante el rito eleusinico, pero siempre se escribió sobre el efecto, sin mención a aquello que acontecía durante el rito en acción ni sobre la kykeon, mezcla que parece que se ingería. Después de consumir el enteogen sagrado y pasar la noche en el telesterio, los iniciados helénicos tenían la visión de lo sagrado, la naturaleza del cual estaba estrictamente prohibido de divulgar, y se convertían en epoptes, el que ha tenido la visión transformadora. Se sabe que el general ateniense Alcibíades, el vanidoso sobrino de Pericles, fue condenado a muerte por haber profanado los misterios visionarios cuando preparó y tomó el kykeon en Atenas, fuera del templo. Por otro lado, hay indicios de que la condena de Sócrates también tuvo algo a ver con esta misma profanación.
El gran secreto helénico, según las investigaciones de R. Gordon Wasson, con el químico suizo Albert Hofmann (descubridor del ácido lisérgico) y otros investigadores, es que, con toda probabilidad, en el interior del telesterion se consumía ritualmente una sustancia visonaria elaborada a partir de un espécimen fúngico: el cornezuelo del centeno. Este tiene potentes propiedades alucinogénas, pero la ergotamina provoca gangrena y la muerte consumida en cantidades altas y de manera regular. De aquí que el secreto que guardaban los sacerdotes del templo en Eleusis probablemente tenía una parte material: preparar la kykeon para que no fuera tóxica.[17][18]
Uno de los usos principales de este cereal es en la cocina. Su harina tiene bajo contenido de gluten, en comparación con la de trigo, y contiene más proporción de fibras solubles. Con ella se elaboran panes de centeno, entre ellos el pumpernickel y el knäckebröd, muy consumidos en Europa del norte y del este. También se usa en la tradicional galleta Hardtack.
También es ingrediente principal en el Whiskey de centeno y en la cerveza de centeno. Como medicina alternativa se usa el "extracto de centeno" —un líquido obtenido del centeno y similar al extraído del pasto de trigo—. También como laxante ligero.[19]
Entre sus supuestos beneficios se incluyen la mejora del sistema inmunitario, el incremento de los niveles de energía y mejora de la situación frente a las alergias, aunque no existe evidencia clínica de su eficacia.[cita requerida] También se dice que podría ser activo en la prevención del cáncer de próstata.[20] No obstante, contiene gluten y, por lo tanto, no está aconsejado su consumo por parte de las personas que deben seguir una dieta libre de gluten.[21][22]
En cosmética, la harina de centeno (molida muy fina) se usa haciendo una pasta con agua de consistencia similar al champú, para limpiar el cabello. Su bajo contenido en gluten permite que no se formen grumos, su pH es muy similar al del cuero cabelludo, y contiene ácido pantoténico (vitamina B5), muy utilizada en los champús convencionales.[cita requerida]
Con su paja se hacen artesanías, entre ellas muñecos de juguete.
El centeno se puede utilizar también en alimentación animal como la mayoría de los cereales, tanto en grano como en forma de forraje.
John Stearns (1822) fue el primero en prestar atención al uso del cornezuelo del centeno para tratar la hemorragia posparto primaria [24]. Anteriormente, respecto del cornezuelo del centeno escribió: Acelera el parto prolongado ... El dolor producido por el parto prolongado es particularmente agotador. ... En la mayoría de los casos se sorprenderá al observar la rapidez de su efecto (Stearns, 1808). Moir, el 1932, observó que la administración de extracto de centeno banyut acuoso por vía oral se asocia con contracciones uterinas muy pronunciadas y vigorosas, que se conocen como efecto John Stearns. En 1935, Dudley y Moir consiguieron aislar la sustancia cristalina pura proveniente del extracto de centeno soluble en agua y responsable del efecto John Stearns y la denominaron "Ergometrina" (Dudley, 1935). Casi simultáneamente, desde otros tres centros, se anunció el aislamiento de un nuevo extracto de centeno banyut soluble en agua: en los Estados Unidos (Davis, 1935), en el Reino Unido (Thompson, 1935) y en Suiza (Stoll, 1935). Resultó ser la misma sustancia. Los norteamericanos denominaron a su preparación ergonovina y los suizos utilizaron el nombre de ergobasina.[23]
El centeno ha tenido una influencia indirecta en la farmacología recreativa. El clima fresco y húmedo en el que prospera el centeno es también favorable para el crecimiento del hongo llamado cornezuelo del centeno (Claviceps purpurea). Entre los siglos XI y XVI, la contaminación de la harina del centeno con cornezuelo fue responsable de epidemias llamadas Fuego Santo o Fuego de San Antonio, una enfermedad con dos conjuntos de síntomas: gangrena progresiva de las extremidades y trastornos mentales.
A principios del siglo XX, los químicos aislaron del cornezuelo un conjunto de alcaloides con efectos muy diferentes: uno estimula el músculo uterino, otros son alucinógenos y algunos constriñen los vasos sanguíneos. Todos estos alcaloides tienen un componente básico en común, llamado ácido lisérgico. En 1943, el científico suizo Albert Hofman descubrió la variante particular que alcanzó tanta fama en la década de 1960: la alucinógena dietilamida del ácido lisérgico o LSD.[25]
El centeno se cultiva principalmente en Europa del este, central y norteña: norte de Alemania, Polonia, Ucrania, Bielorrusia, Lituania, Letonia y hacia Rusia central y norteña. También prospera en Norteamérica: Canadá, Estados Unidos; Sudamérica: Argentina, Brasil; Asia: Turquía, Kazajistán, y norte de China.
Los niveles de su producción siguen decayendo en muchas de las naciones productoras, debido a su menor demanda. Por ejemplo, la producción rusa pasó de 13,9 millones de t en 1992 a 3,4 Mt en 2005. En Polonia - 5,9 Mt en 1992 a 3,4 Mt en 2005; Alemania - 3,3 Mt & 2,8 Mt; Bielorrusia - 3,1 Mt & 1,2 Mt; China - 1,7 Mt & 0,6 Mt; Kazajistán - 0,6 Mt & 0,02 Mt.[cita requerida]
Mucho del centeno se consume localmente, y se suele exportar a países vecinos, no a largas distancias.
El triticale es un cereal híbrido, producto del cruzamiento entre trigo y centeno. Se considera triticale tanto el centeno cruzado con el trigo harinero (blando), como el obtenido por cruzamiento con el trigo duro, siendo los triticales comercializados hoy en día procedentes de este último cruce.
El triticale fue creado en laboratorio, a fines del siglo XIX, y en 1876 se obtuvo por primera vez, pero era estéril, y para 1888 ya se obtuvo fértil. Se cultivó por primera vez en Escocia y en Suecia.
El interés del triticale consiste en la posibilidad de reunir en una misma especie las características favorables tanto del trigo como del centeno. Al igual que estas dos especies, contiene gluten y no es apto para el consumo de personas con trastornos relacionados con el gluten.[21][27]
Los estudios del mejoramiento del triticale se iniciaron en México en 1962 por el Premio Nobel de la Paz de 1970, el doctor estadounidense Norman E. Borlaug (1914-2009), investigador del Centro Internacional de Mejoramiento de Maíz y Trigo (CIMMYT), en El Batán, cerca de Texcoco, Estado de México, y del Centro de Investigaciones Agrícolas del Noroeste (CIANO), ubicado en Ciudad Obregón, Sonora.
El doctor Borlaug vio el potencial competitivo de este híbrido con el trigo en ambientes y suelos marginales (a pesar de los precarios recursos genéticos de esa época) gracias a su precocidad, la fertilidad de la espiga, el buen llenado del grano y su estabilidad genética. Gracias al mejoramiento genético realizado en México por parte de investigadores durante más de 40 años, el triticale primaveral dejó de ser una curiosidad científica y se volvió un cultivo competitivo en este país.
|fechaacceso= requiere |url= (ayuda) |fechaacceso= requiere |url= (ayuda) |fechaacceso= requiere |url= (ayuda) El centeno (Secale cereale (L.) M.Bieb.) es una planta monocotiledónea anual de la familia de las gramíneas y que se cultiva por su grano o como planta forrajera. Es un miembro de la familia del trigo y se relaciona estrechamente con la cebada.
El grano del centeno se utiliza para hacer harina, en la industria de la alimentación y para la fabricación de cerveza, aguardiente, vodka de alta calidad y algunos whiskys. Es altamente tolerante a la acidez del suelo. El primer uso posible del centeno doméstico se remonta al Paleolítico tardío, en Abū Hurayra (colina actualmente inundada por una represa), en el valle del río Éufrates (al norte de Siria).
Rukis (botaaniline nimetus harilik rukis; ladinakeelne teaduslik nimetus Secale cereale) on kõrreliste sugukonda kuuluv kultuurtaim, viljataim.
Kasvatatakse talirukist, mis talvitub orasena lume all ja suvirukist, mida saab koristada veel samal aastal. Vili koristatakse augustis. Sageli valmistab probleeme lamandumine, mis ei lase rukist koristada kuivalt ja idanemata.[1]
Rukkijahust valmistatakse rukkileiba, aga ka näiteks näkileiba. Sellest aetakse viskit ja vähemal määral viina.
Eesti aastatarbimine on umbes 35 tuhat tonni rukist.[2]
Looduslikult esines rukis Edela-Aasias nisupõldudel umbrohuna. Koos nisuga levis rukis pronksiajal (1800–1500 eKr) Euroopasse, kus ta jahedamas kliimas ja kehvemal mullal arenes omaette kultuurteraviljaks.[3] Ehkki Rooma ajal kasvatati rukist Reini ja Doonau ääres ning Briti saartel, ei pidanud Plinius Vanem sellest suuremat. "Loodusloos" kirjutas ta, et rukis "on väga vilets toit, mis kõlbab üksnes nälja vältimiseks" ja et rukkisse segatakse speltajahu, "varjamaks kibedat maitset, ning isegi siis on see kõhule äärmiselt ebameeldiv".
Eestis kasvatati rukist küll juba I aastatuhande alguses, kuid kultuurteraviljana levis ta laiemalt 11. sajandil, kui teda hakati vaheldama odra ja kesaga kolmeväljasüsteemis.[1]
Tähtsaimal kohal oli rukis Eestis 15.–16. sajandil. Euroopas ainulaadsetes rehielamutes kuivatatud rukis säilis hästi ja sellest sai tähtis ekspordiartikkel.[1] Alates 17. sajandist aeti Eesti rukkist mõisates viina Vene turu jaoks kuni riikliku viinamonopoli kehtestamiseni 19.–20. sajandi vahetusel. 19. sajandil, kui Eestisse jõudsid uued põllukultuurid (ristik ja kartul) ning mitmeväljasüsteem, kahanes rukki osakaal 50 protsendilt 30 protsendile.[1]
Eesti tuntuim rukkiaretaja oli Sangaste mõisa omanik krahv Friedrich Georg Magnus von Berg. 1939 ostis Eesti Sordiparanduse Selts krahvi pärijatelt tolle rukkisordi edasiaretamise õiguse, tänapäeval jätkub töö Jõgeva Sordiaretuse Instituudi Sangaste aretusjaamas. Krahvi pojapoeg Victor on jätkanud Sangaste rukki aretamist Kanadas, väidetavalt valmistatakse Sangaste rukki järeltulijast viskit Canadian Gold.[4] Eestis on aretatud rukkisordid 'Sangaste', 'Vambo', 'Tulvi', 'Elvi' jt.
Narmasjuurestik areneb 4–8 idujuurest. Kõrs on seest õõnes ning selle pikkus on tavaliselt 110–200 cm. Lehtedel on lehetupp, lehelaba ja kõrvakesed. Õisikul on pea, lüliline peatelg ja kaheõielised pähikud, mille alusel paiknevad 2 liblet. Õiel on emakas ja 3 tolmukat ning seda ümbritsevad välis- ja sisesõkal. Viljadeks on paljasteralised terised.[5]
Rukist tarvitatakse eelkõige leivajahu toorainena. Tänapäeval on rukkijahust leib põhiline teraviljatoit Põhja-Euroopas ja Venemaal.[3] Lisaks mustale leivale valmistatakse rukkist ka näkileiba, samuti aetakse sellest viskit ja vähemal määral viina. Varasematel aegadel oli rukis oluline loomadele allapanuks pruugitava põhu ja katuseõlgede allikas.
Rukkist jahvatatakse eri jämedusega jahu. Tervislikumaks peetakse jämedama jahvatusega täisterajahu, milles sisalduvad ka rukkitera kiudainerohked väliskestad.[1]
Rukkijahus leidub kuni 11% valku, 75–77% süsivesikuid ja 1–2% rasva. Samuti sisaldab see mineraalaineid (kaaliumi, magneesiumi, fosforit, rauda) ja B-rühma vitamiine. Nisujahu ja rukkijahu keemiline koostis on lähedane, kuid leivaküpsetusomadused erinevad.[3]
Rukkijahus on rohkem looduslikke suhkruid kui nisujahus, selles sisalduv tärklis kliisterdub madalamal temperatuuril. Jahus olevaist pentosaanidest 40% lahustub vees, moodustades limaaineid. Kuigi osa tärklisega seotud veest vabaneb küpsetamisel, jääb sellest omakorda osa rukkileiva sisusse, muutes selle kleepuvaks ja raskeks.[3]
Kuna rukkijahus on vähem gluteeni kui nisujahus, saavad rukkitooteid tarvitada paljud inimesed, kes on nisu suhtes allergilised.
Saksamaa 3 893 000 26,6 2 737 400 19,9 
Poola 2 888 137 19,8 2 673 642 19,5 
Venemaa 2 131 519 14,6 2 547 037 18,5 
Hiina 678 000 4,6 1 332 257 9,7 
Taani 384 400 2,6 723 200 5,3 
Valgevene 1 082 405 7,4 669 841 4,9 
Ukraina 676 800 4,6 507 850 3,7 
Türgi 370 000 2,5 320 000 2,3 
Kanada 336 600 2,3 300 387 2,2 
USA 246 290 1,8 
Hispaania 296 700 2,0 139 178 1,0 Maailm kokku 14 615 719 100 13 733 949 100 Rukist kultiveeritakse suhteliselt vähe, maailma teraviljasaagist moodustab see vaid 1,5 protsenti. Maailma rukkist 95 protsenti kasvab Uurali mägede ja Põhjamere vahel.[1] Vähese leviku tõttu tarvitatakse enamik rukkisaagist tootjariigis või eksporditakse naaberriikidesse, mitte üle maailma.
Põhiline rukkikasvatusala kulgeb Põhja-Saksamaalt üle Poola, Ukraina, Valgevene, Leedu ja Läti Kesk- ja Põhja-Venemaale. Rukist kasvatatakse ka Põhja-Ameerikas (Kanadas ja USAs), Lõuna-Ameerikas (Argentinas ja Brasiilias), Türgis, Kasahstanis ning Põhja-Hiinas.
2012. aastal toodeti maailmas kokku 14,6 miljonit tonni rukist ning rukkipõldude kogupindala oli 5,33 miljonit hektarit.[7]
Eestis kasvatatakse järgmisi talirukki sorte: 'Elvi', 'Sangaste' ja 'Vambo'.[9]
2005/2006 kasvatati meil 20 385 tonni rukist, 2007/2008 aga 60 967 tonni. Sellest läks 2007/2008 inimtarbimisse terakaalus 28 544 tonni, tööstuslikku tarbimisse 8301 tonni, seemneks 6257 tonni ja loomasöödaks 1901 tonni. Tarbimine inimese kohta oli tootekaalus jahuekvivalendina 14,3 kg.[10]
Eestis toodeti 2008. aastal 65 600 tonni rukist, 2009. aastal 39 100 tonni, 2010. aastal 30 200 tonni ja 2011. aastal 30 900 tonni.[11]
2018. aastal oli rukki kasvupinda ligi 11 tuhat hektarit ja 2019. aastal umbes 29 tuhat hektarit. 2018. aastal saadi Eesti põldudelt 29 511 tonni rukist.[2]
Rukki saagikus Eestis oli 2011. aastal 2317 kilogrammi hektarilt.[12] 2016 koristati hektarilt 2616 kg, 2017. aastal 3932 kg ja 2018. aastal 2719 kg rukist.[2]
Rukis (botaaniline nimetus harilik rukis; ladinakeelne teaduslik nimetus Secale cereale) on kõrreliste sugukonda kuuluv kultuurtaim, viljataim.
Kasvatatakse talirukist, mis talvitub orasena lume all ja suvirukist, mida saab koristada veel samal aastal. Vili koristatakse augustis. Sageli valmistab probleeme lamandumine, mis ei lase rukist koristada kuivalt ja idanemata.
Rukkijahust valmistatakse rukkileiba, aga ka näiteks näkileiba. Sellest aetakse viskit ja vähemal määral viina.
Eesti aastatarbimine on umbes 35 tuhat tonni rukist.
Zekalea (Secale cereale) landare monokotiledoneoa da, urterokoa, gramineoen familiakoa, eta bere aleagatik edo bazka landare bezala landatzen dena. Ondo jasaten du lurzoruaren azidotasuna.
Gariaren familiako zereala da, eta garagarrarekin estuki lotua dago. Zekalearen alea, irina egiteko erabiltzen da. Zekalearen irina horia eta lurrintsua da, balio dietetiko handikoa eta zapore berezikoa, eta iraupen luzekoa da.
Zekale irin hutsez eginiko ogia marroi iluna da, mingotsa, malgutasun urri eta uki latzekoa, eta luze irauten du. Gluten gutxiago ere badu. Baina ogi mora hori ez da izaten gaurko kontsumitzaile estandarraren gustukoa (“ogi beltza” esango lioke) eta horregatik gari irinarekin nahasi ohi da sarri, erabiltzekotan[1].
Edari alkoholikoak egiteko baliatzen da zekalea, gordinik edo maltatuta, pattar eta whiski batzuk egiteko.
Ganaduarentzako bazka bikaina da, landareak 1,60 metroko altuera hartzen duelako, eta lastoa jangarria dute animaliek.
Zekale etxekotuaren lehen erabilera, seguru asko Paleolito berantiarrean eman zen, Abū Hurayran (gaur egun, presa baten ondorioz urpean dagoen muinoa) Eufrates ibaiaren haranean (Siria iparraldean).
Zekalearen euskarazko izena zuzenean latinetik dator (secale), eta etimologikoki lehorrera ondo egokitzearekin izan dezake harremana. Inguruko hainbat hizkuntzatan ere antzeko termino latinoak erabiltzen dira: segal (okzitanieraz), seigle (frantsesez), sègol (katalanez) eta segale (italieraz), ez ordea Iberiar penintsulako beste hizkuntza batzuetan: centeno (gaztelaniaz), centeo (galizieraz), centeio (portugesez). Kasu honetan ere latinetik dator, hordeum centenum esamoldetik, esan nahi baita, batetik ehun ematen duela, oso zereal emankorra delako[2].
Europako beste hainbat hizkuntzatan, erro indo-europar batetik dator zekalearen izena: rye (ingelesez), rozh (errusieraz), Roggen (alemanez), ruis (finlandieraz)...
Euskaraz, zikirio aldaera ere ezagutzen da, zekaleren erro berekoa, eta jasoa dago Zaraitzun eta Erronkari ainegu, ainagu edo añegu forma[3], hau ere jatorri erromantzekoa: panicum (gari)> paniegu> aniegu.[4]
Europa ekialde eta iparraldean ohiko zereala izaki, Euskal Herrian, ordea, oraintsu arte ospe urrikoa izan da gariaren aldean, gosete gorrietan soil-soilik kontsumitu izan baita (agian, mingots samarra izateaz gainera, gariz eginikoa bezain harro ez delako agertzen zekalezko ogia, gluten gutxiago duelako)[1].
Zekalea (Secale cereale) landare monokotiledoneoa da, urterokoa, gramineoen familiakoa, eta bere aleagatik edo bazka landare bezala landatzen dena. Ondo jasaten du lurzoruaren azidotasuna.
Ruis (Secale cereale) on viljelyskasvi. Noin 1,5 % maailman viljellystä viljasta on rukiita. Tästä käytetään ihmisravinnoksi noin kolmannes.
Ruiskasvien suvussa on alueellisesti eriytyneitä, erilaistuneita lajeja Euraasiassa ja Afrikassa. Niistä viljelyrukiin (Secale cereale, alalaji cereale) luontaisen alkuperälajin (Secale cereale, alalaji segetale) viljely on tutkimustietojen mukaan lähtöisin itäisen Turkin vuoristoseuduilta.[1] [2] Varhaisimmat löydöt rukiin viljelystä ovat keskisestä ja itäisestä Turkista, noin 6000 eaa, nuoremmalta kivikaudelta.[3] Sieltä viljelyrukiin katsotaan levinneen eri suuntiin Eurooppaa (mm. Romania ja Puola jo ainakin 4500 eaa), aluksi osin muiden lähisukulaisviljakasvien (vehnä, ohra) joukossa, sekä erkaantuen ja jalostuen laajemmin omaksi viljelyviljaksi. Rukiin vehnää ja ohraa parempi kylmänkestävyys, parempi kuivuudenkestävyys ja niukemmat viljelymaavaatimukset sopivat suotuisammin pohjoisemmille ja vuoristoisemmille viljelyseuduillekin. Arkeologisia löytöjä ruislajien siementen käytöstä ihmisruokana on jo myöhäispaleoliittisen asutuksen keräilykulttuurin ajoilta Pohjois-Syyriasta, yli 10000 eaa.[4]
Ruis tulee toimeen ravinteiltaan ja kosteudeltaan vaatimattomassa maassa ja ilmastoltaan karuissa oloissa. Se soveltuu vaatimattomuutensa vuoksi luomuviljelyyn parhaiten kaikista viljoista.
Rukiita viljellään pääasiassa vain Euroopassa, ja suurimmat tuottajamaat ovat Venäjä, Puola ja Saksa. Ruista syödään eniten sen pohjoisilla viljelyalueilla. Suomeen ruista tuodaan vuosittain merkittävä määrä.
Suomessa rukiin viljely on alkanut viimeistään 500-luvulla eaa. Rukiin suureen suosioon menneinä vuosisatoina on vaikuttanut mm. se, että rukiin puinti on helppoa yksinkertaisinkin välinein, ruumenista puhdistetut jyvät ovat suoraan valmiita jauhettaviksi ja syksyllä kylvettynä se ehtii valmistua lyhyenäkin kesänä, myös siitä tehty leipä säilyy hyvin pitkään. Vuonna 2003 Suomen ruissato oli 72 800 tonnia. Suomi ei ole rukiissa omavarainen: ruista kulutetaan vuosittain noin satatuhatta tonnia. Ruista tuodaan mm. Saksasta ja Puolasta.[5]
Rukiin sato Suomessa oli noin 108000 tonnia vuonna 2016.[6]
Monet viljelijät ovat jättäneet rukiin viljelyn pois, koska syysrukiin sadon onnistuminen on epävarmaa. Rukiin viljelystä on myös luovuttu, koska rikkakasvitorjunta-aineiden ansiosta peltoja ei enää tarvitse kesannoida rikkakasvien hävittämiseksi. Aiemmin ruis kuului oleellisena osana sekä kolmi- että monivuoroviljelyyn, joissa kierrätettiin viljelykasveja eri lohkoilla, ja sillä tavoin pidettiin rikkakasveja kurissa sekä parannettiin maan viljavuutta. Vanhat ruiskannat olivat hyvin pitkäkortisia, koska korkea kasvusto tukahdutti rikkakasvit, ja myös oljilla oli käyttöä, sillä niitä tarvittiin rehuksi, karjan kuivikkeiksi, kattoihin ja vuoteisiin. Pitkä kasvusto kuitenkin lakoontuu helposti, ja sitä on vaikea korjata leikkuupuimurilla. Lisäksi osa kasvutehosta kuluu korren kasvattamiseen, joten uudet ruislajikkeet ovat lyhytkortisia, eikä niitä enää voi käyttää entiseen tapaan torjunta-aineettomassa viljelyssä.
Ruis jaetaan kahteen päätyyppiin: syys- ja kevätrukiiseen. Syysruis kylvetään jo syyskesällä, ja se talvehtii oraina. Syysrukiin sato korjataan seuraavana vuonna heinä-elokuussa. Kevätruis eli toukoruis kylvetään keväällä, ja sen sato valmistuu saman vuoden syksyllä. Syysrukiilla oli aikoinaan olennainen osa peltojen vuoroviljelyssä. Edelleen suurin osa Suomessa viljeltävästä rukiista on syysruista.[7]
Yleisesti kevätrukiit ovat olleet maatiaiskantoja. Kylvösiemenen saantia helpottamaan tuli 2000-luvulla kotimainen Juuso-lajike. Tällä hetkellä Juuso on ainoa lajikelistalla oleva kevätruislajike. Juuso oli 2006 eniten viljelty ruislajike 4000 ha:n pinta-alalla mukaan lukien syysrukiit. Virallisissa lajikekokeissa Juuso-rukiista saatiin keskimäärin maalajista riippuen noin 2500–4000 kg:n sato hehtaarilta.[8]
Syysrukiisiin kuuluva ruistyyppi on vielä niin sanottu juhannusruis, joka kylvetään juhannuksen tienoilla. Siitä korjataan syksyllä viherrehusato, ja sen jyväsato valmistuu seuraavana kesänä.[9] Kaskissa ja erityisesti huhdissa viljeltiin aikoinaan erityistä kaskiruista, joka on tavattoman pensovaa. Yhdestä siemenestä voi kasvaa kymmeniä korsia. Se on myös herkästi karisevaa villiviljojen tapaan, eikä sen puimiseen välttämättä tarvittu riihtä, vaan jyvien irrottaminen voitiin hoitaa iskemällä lyhteitä varta vasten rakennettuun seinään. Kaskiruis menestyy huonosti pellossa ja on kaskeamisen loputtua hävinnyt lähes sukupuuttoon. Vanhat maatiaisrukiit ovat pitkäkortisia ja pienijyväisiä. Jalosteet ovat lyhytkortisia ja suurijyväisiä. Maatiaisruis ei kelpaa viralliseen viljakauppaan pienijyväisyytensä takia eikä sitä mainita virallisella lajikelistalla, mikä käytännössä tarkoittaa sen viljelyn kieltämistä. Näistä syistä maatiaisrukiiden viljely onkin lähes kokonaan loppunut. Ruis on tuulipölytteinen, ja sen eri lajikkeet ja kannat risteytyvät keskenään, jos niitä kasvatetaan lähekkäin.
Rukiin hintaa säädellään Euroopan unionissa Euroopan unionin yhteisen maatalouspolitiikan mukaisesti.Ruis ruoanlaitossa Ruis on voimakkaan makuinen ja hieman vaikeasti sulava ruoka-ainesruisleipää, ja perinteisesti siitä on valmistettu muun muassa erilaisia imellettyjä tai hapatettuja kylmiä ja lämpimiä keittoruokia, joihin usein on vielä lisätty juureksia, palkoviljaa tai marjoja. Nykyisin näistä Suomessa on parhaiten tunnettu mämmi, joka on melko laajalti tunnettu itäeurooppalainen ruoka. Ruista pidetään terveellisenä suuren kuitupitoisuutensa takia. Kuiduissa on mukana aineita, jotka suojaavat eräiltä syöpätyypeiltä. Rukiista 59 % on hiilihydraatteja, 2 % rasvaa, 10 % proteiineja, 14 % kuitua sekä loput vettä ja kivennäisaineita. Mikroravintoaineina on B-vitamiineja, magnesiumia, kaliumia, rautaa, sinkkiä, kuparia ja mangaania.[10] Ruis sisältää gluteenia, joten se ei sovellu keliakiaa sairastaville. 1800-luvun maatiaislajike antoi 5 jyvää rukiinsiemenestä, nykyinen hybridisiemen jopa 150 jyvää, 30 tähkää kohden. Suomessa on enää 3 000 rukiinviljelijää, mutta he tuottavat saman ruissadon kuin 1800-luvulla, jolloin ruis hallitsi peltoja.[11] Ruis oli Suomen tärkein vilja.[12]
Jyvämäärän monikymmenkertaistuminen Suomessa
Lähteet
Kirjallisuutta
Aiheesta muualla
Ruis (Secale cereale) on viljelyskasvi. Noin 1,5 % maailman viljellystä viljasta on rukiita. Tästä käytetään ihmisravinnoksi noin kolmannes.
Secale cereale
Le seigle (Secale cereale L.) est une plante annuelle du genre Secale appartenant à la famille des Poaceae (graminées), et cultivée comme céréale ou comme fourrage. Elle fait partie des céréales à paille. C'est une céréale rustique adaptée aux terres pauvres et froides. Sa culture reste importante dans l'Est de l'Europe mais est devenue marginale ailleurs.
Le genre Secale comprend de nombreuses espèces originaires d'Asie centrale.
Le seigle est une espèce allogame.
Le chaume est plus long et plus souple que celui du blé (1,20 à 1,40 m pour les variétés traditionnelles et 1,60 m pour les hybrides).
L'inflorescence est un épi, de structure semblable à celui du blé. Plus court, toujours barbu, il est formé de 30 à 40 épillets à trois fleurs, dont la médiane est stérile et qui ne porte donc que deux graines. Les glumelles, non adhérentes, s’entrouvrent à maturité, laissant apparaître le grain.
Le grain est un caryopse plus allongé que celui du blé.
Le début de l'histoire du seigle n'est toujours pas claire. L'ancêtre sauvage du seigle n'a pas été identifié avec certitude, mais c'est l'une des nombreuses espèces de graminées croissant à l'état sauvage dans l'Est et le Centre de l'actuelle Turquie et dans les régions limitrophes. On a trouvé du seigle domestiqué en petites quantités dans un certain nombre de sites néolithiques d'Asie mineure, comme à Can Hasan III (Néolithique précéramique B), mais il est sinon virtuellement absent des témoins archéologiques jusqu'à l'âge du bronze, où on commence à en trouver à Olmutz, Tchéquie, en 1800-1500 avant Jésus-Christ [1]. Il est possible que le seigle ait migré depuis l'Asie mineure vers l'ouest, mélangé en petite quantité au blé, et qu'il ait été cultivé pour lui-même seulement dans un deuxième temps.
Le seigle a été cultivé par les Celtes et les Germains qui se nourrissaient de galettes de seigle. Bien que des vestiges archéologiques de cette céréale aient été trouvés dans un contexte romain le long du Rhin et du Danube et dans les Îles Britanniques, Pline l'Ancien fait peu de cas du seigle, le décrivant comme « une nourriture très pauvre, utile seulement pour éviter la famine » et indiquant qu'on le mélange avec du blé « pour atténuer son goût amer, et même alors il est très désagréable à l'estomac » (L'Histoire naturelle 18.40).
Depuis le Moyen Âge, le seigle a été largement cultivé en Europe centrale et orientale et il a été la principale céréale panifiable dans la plupart des régions à l'est de la frontière franco-allemande et au nord de la Hongrie.
L'affirmation d'une culture bien plus précoce du seigle, sur le site épipaléolithique de Tell Abu Hureyra dans la vallée de l'Euphrate, dans le nord de la Syrie, est controversée. Les critiques portent sur des incohérences dans la datation au radiocarbone, et des identifications fondées uniquement sur le grain, et non pas sur la balle.
Aujourd’hui encore, le seigle est la céréale principale dans certains pays d’Europe et le pain de seigle y est l’aliment de base. La Russie est l'un des premiers producteurs mondiaux de seigle.
En France, on les trouve notamment dans le sud-ouest du Massif central. La culture du seigle concerne surtout les régions froides et/ou aux terrains pauvres ; les « ségalas » sont des terres froides, à sol pauvre et acide, favorables à la culture du seigle.
Pour avoir une résistance au froid suffisante, le seigle se sème tôt (avant le 15 septembre). En général, sa culture précède celle du blé ; le seigle est une céréale « secondaire » qui vient en second, cependant dans certaines régions la récolte de blé peut ne pas se faire suffisamment tôt pour laisser le temps de semer du seigle (Massif central, Lévezou, Ségala…).
Le seigle présente de l'intérêt dans les systèmes d'élevage avec peu de surface, en effet sa grande hauteur (jusqu'à 1,80 m) lui permet de produire un important volume de paille. Il a un intérêt également en agriculture biologique pour lutter contre les mauvaises herbes dans la rotation culturale.
Si le seigle n'offre pas l'avantage de pouvoir être cultivé en toutes saisons, il a du moins le grand mérite de fournir au premier printemps, avant toutes les autres espèces, un fourrage d'excellente qualité qui constitue, en quelque sorte, une primeur. Sa rusticité et son peu d'exigence sur la nature du sol, lui ont valu d'être autrefois très employé dans les Landes pour le pacage des troupeaux en hiver. Il croît en effet dans les terres les plus maigres, là où il serait difficile d'obtenir d'une autre plante un produit de même valeur.
Le seigle se sème ordinairement en septembre-octobre, soit seul, soit associé à une légumineuse grimpante dont il soutient les tiges. Dans le premier cas, on doit semer dru, à raison de 70 kg de graine à l'hectare (soit environ 200 grains/m2 correspondant à 7 grammes de grains), pour permettre l'obtention de tiges fines et tendres ; dans le second cas, c'est-à-dire pour fournir un appui aux tiges d'une vesce ou d'un pois, on emploie 30 kg de semence à l'hectare. La fauchaison peut commencer dès avril et se continuer jusqu'en mai ; il y a lieu toutefois de ne pas la prolonger après la défloraison, le fourrage durcissant très vite et n'étant alors que difficilement accepté par le bétail.
On peut distinguer des variétés d'hiver, demi-hiver, demi-alternatives, alternatives, demi-printemps, printemps
Pour la production artisanale de fourrage vert ou pour le grain, on peut employer des variétés anciennes telles que : Hiver de Brie, grand de Russie, de Schlanstedt, multicaule, etc. Le Seigle multicaule ou Seigle de la Saint-Jean, en plus d'un tallage abondant, présente l'avantage de pouvoir être semé fin-juin, de fournir une coupe de fourrage vert avant l'hiver et de donner une récolte de graines l'année suivante.
En grande culture, on utilise plutôt des seigles synthétiques, variétés modernes issues de croisements multiples (mais naturels donc utilisables en agriculture biologique) de différentes variétés dont on sélectionne et multiplie les meilleurs spécimens selon les critères choisis[2] : Caroas (variété meunière), Carotop, Cantor, Dukato, Conduct, Marcello, Cilio (à paille un peu plus courte que les hybrides) ou hybrides (Guttino, Palazzo, Askari, Festus, Fugato, Rasant) doté d'une meilleure résistance à la verse et à l'ergot du seigle.
Le seigle vert constitue une excellente nourriture dont les bœufs, les vaches et surtout les chevaux se montrent très friands[5]. Il existe des variétés fourragères. Il peut être pâturé à un stade précoce, fauché avant maturité pour être distribué aux animaux en vert, enrubanné ou ensilé[6],[4]. Le pâturage hâtif sur seigle permet d'atteindre le pic de production laitière jusqu'à un mois plus tôt au printemps dans certaines conditions[7].
Pour l'ensilage du seigle cultivé seul ou en méteil (association avec un pois fourrager, une vesce ou une féverolle, etc.), voir : Ensilage#Céréales immatures et méteils plantes entières.
Le seigle peut donner 2 à 6 tonnes de matière sèche à l'hectare, selon la fertilité du sol. C'est en effet la céréale à paille la plus haute en tige, jusqu'à 2,50 m[8].
C'est une matière première pour la confection de toitures traditionnelles, ou le rempaillage de chaises. Elle sert aussi à la fabrication de paillassons et d'objets artisanaux. On l'utilisait autrefois en vrac pour faire des paillasses de lit, et en nattes pour confectionner des objets tels que les chapeaux, les semelles, des récipients divers, des ruches, des paillons pour la décoration ou la présentation d'objets divers (chemins de table, fromages, etc.) ou pour de la marqueterie. Elle peut entrer dans la composition de matériaux isolants. Le talpone est l'habillage en paille de seigle protégeant le pignon le plus exposé à la pluie des chaumières françaises au XIXe siècle.
Avant l'invention de la moissonneuse-lieuse, on se servait de torons de brins de paille de seigle pour lier les gerbes de céréales.
Le fromage de chèvre Sainte-maure-de-touraine présente une paille de seigle dans son axe.
L'ergot du seigle est un parasite courant pour cette plante, utilisé pour la production de LSD. Il provoque une maladie très grave, l'ergotisme.
Production en milliers de tonnes. Chiffres 2012, 2013, 2018[10]
Données de FAOSTAT (FAO) Base de données de la FAO, accès du 30 octobre 2020
Allemagne 3 878 27 % 4 689 28 % 2 201 19,5 % 
Pologne 2 888 20 % 3 359 20 % 2 167 19,2 % 
Fédération de Russie 2 132 15 % 3 360 20 % 1 916 17 % 
Biélorussie 1 082 7 % 648 4 % 503 4,5 % 
Chine 678 5 % 650 4 % 1 045 9,3 % 
Ukraine 677 5 % 638 4 % 394 3,5 % 
Danemark 384 3 % 527 3 % 482 4,3 % 
Turquie 370 3 % 365 2 % 320 2,8 % 
Espagne 257 2 % 383 2 % 388 3,4 % 
Canada 337 2 % 208 1 % 236 2,1 % Autres pays 1 855 13 % 1 932 12 % 1 621 14,4 % Monde 14 538 100 % 16 687 100 % 11 274 100 % Selon les données de la FAO, la production mondiale de seigle diminue de plus de 30 % entre 2013 et 2018, s'expliquant par de très fortes baisses dans les trois principaux pays producteurs (Allemagne, Pologne, Fédération de Russie).
En Europe, le seigle était autrefois souvent touché par l'oscine du seigle, moucheron jaune, orné de trois bandes longitudinales noires sur le corselet et de bandes transversales de même couleur sur le ventre, aux ailes peu irisées. Son ennemi, connu dès le XIXe siècle, était la Yalysie noire, un ichneumon fluet qui pénètre dans le canal des chaumes, atteint les larves du diptère et leur pond des œufs dans le ventre.
Dans le calendrier républicain français, le 1er jour du mois de Messidor, est officiellement dénommé jour du Seigle[11]
La France, en 2014, est nette exportatrice de seigle, d'après les douanes françaises. Le prix à la tonne était d'environ 150 €[12].
Secale cereale
Le seigle (Secale cereale L.) est une plante annuelle du genre Secale appartenant à la famille des Poaceae (graminées), et cultivée comme céréale ou comme fourrage. Elle fait partie des céréales à paille. C'est une céréale rustique adaptée aux terres pauvres et froides. Sa culture reste importante dans l'Est de l'Europe mais est devenue marginale ailleurs.
Le genre Secale comprend de nombreuses espèces originaires d'Asie centrale.
Gránbharr cosúil le heorna is ea an seagal ach le diasa níos faide caoile ná mar atá in eorna. Rathúil ar dhrochithir, agus saothraítear é den chuid is mó i réigiúin fhuara i Meiriceá Thuaidh is oirthear na hEorpa. Déantar arán dubh, brioscaráin is alcól as, agus tuí le haghaidh hataí is tuíodóireachta. Plandaítear é le haghaidh foráiste ainmhithe agus, sna Stáit Aontaithe, chun an ithir a chobhsú.
Usjevna raž (obična raž, lat. Secale cereale) je jednogodišnja biljna vrsta iz porodice trava (Poaceae, Gramineae). Samooplodna je biljka dugog dana.[1]
Klasići sastavljeni od 2, rjeđe 3 ili 4 cvijeta, skupljeni su u skupni klas; 5 do 9 mm dug plod, pšeno, koji je sivožućkaste ili zelenkaste boje. Diploidna raž (2n = 14) ima sitnije zrno, a tetraploidna (2n = 28) krupnije. Obje te raži imaju ozimu i jaru formu, no više se uzgaja ozima (80 do 90%).
Zrno raži prosječno sadrži:
Raž sadrži dosta proteina te vitamina A, E i B.
Smatra se da neki njezini ekstrakti imaju antialergijsko djelovanje, što nije znanstveno dokazano.
Uspijeva do 69,5°sjeverne širine. Strna je žitarica, za koju se smatra da se počela uzgajati oko 1500. pr. Kr. na području današnje Turske. Od tada se proširila u okolna područja.
Najviše se uzgaja u planinskim i brdskim područjima. U nizinama se sije krajem rujna i početkom listopada, a u brdima početkom rujna. Izboji su pri nicanju crvenkasto-ljubičasti.
Njena upotreba u prehrambenoj industriji seže od proizvodnje brašna pa do piva i viskija.
Godine 2005. raž je u svijetu bila zasijana na 6 598 185 ha.
Kao žitarica se najviše uzgaja u sjevernoj Europi.
Najveći su proizvođači raži Rusija (1 900 000ha), Poljska (1 410 248), Ukrajina (610 000ha), Bjelorusija (580 000ha) i Njemačka (555 000 ha).
U Hrvatskoj se raž uzgaja na približno 2000 ha.[1]
Uzgaja se kao krmna kultura te u industriji octa.
Raž većinom služi za priređivanje vrlo ukusna, probavljiva i dugo svježega kruha, koji sadrži manje škroba pa je pogodan za prehranu dijabetičara. Koristi se i za stočnu hranu u obliku zrna (brašno, posije), te kao zelena stočna hrana u smjesi s grahoricom ili graškom.
Usjevna raž (obična raž, lat. Secale cereale) je jednogodišnja biljna vrsta iz porodice trava (Poaceae, Gramineae). Samooplodna je biljka dugog dana.
Sywna rožka (Secale cereale) je rostlina ze swójby słódkich trawow (Poaceae). Dalše serbske mjeno je nazymska rožka.
Sywna rožka je jara robustna rostlina[3], kotraž docpěje wysokosć wot něhdźe 1,4 m.[4] Wona na spočatku meje šuska a na spočatku awgusta dozrawi.[4]
Rozšěrjenje próškow so přez wětr stanje.[5] Rostlina so sama njewopłodźi.[4]
Płody su nahe karyopsy.[4] W kóždej kłósce sedźi něhdźe třiceći hač štyrceći zornjatkow.[4]
Sywna rožka ma jenož małke naroki na pódu a klima.[5] Wona rosće na kóždej družinach pódow, samo na tymjenju.[6] Družina je zmjerzkokruta.[6]
Rostlina pochadźa z teritorija dźensnišeje Turkowskeje.[7]
Družina so za picu a zorno kultiwuje.[7] Ze zornjatkow so chlěby a whisky produkuja.[7]
Sywna rožka (Secale cereale) je rostlina ze swójby słódkich trawow (Poaceae). Dalše serbske mjeno je nazymska rožka.
Gandum hitam (Secale cereale, Ingg. rye) merupakan sejenis gandum yang digunakan untuk makanan ternak dan campuran roti. Tanaman ini biasanya diolah menjadi tepung, roti, bir, beberapa macam whiski, vodka, dan makanan ternak. Gandum hitam kebanyakan ditanam di Eropa timur, tengah, dan utara.
dikatakan bahwa gandum hitam dapat menyembuhkan diabetes, suatu penemuan luar biasa. karena dalam waktu yang cukup lama, diabetes diketahui sebagai penyakit yang tidak dapat disembuhkan seumur hidup, dan jumlah penderita penyakit diabetes di seluruh dunia terus meningkat tajam, teutama pada negara yang mengalami pertumbuhan ekonomi, dan negara maju.
Gandum hitam (Secale cereale, Ingg. rye) merupakan sejenis gandum yang digunakan untuk makanan ternak dan campuran roti. Tanaman ini biasanya diolah menjadi tepung, roti, bir, beberapa macam whiski, vodka, dan makanan ternak. Gandum hitam kebanyakan ditanam di Eropa timur, tengah, dan utara.
Rúgur (fræðiheiti: Secale cereale) er korntegund af grasaætt. Rúgur hefur breið, löng blöð með stutta slíðurhimnu. Axið er tvíraða og hvert smáax hefur tvö blóm sem hvert er með stórar títur. Lítil hefð er fyrir ræktun rúgs á Íslandi. Helst hefur verið notast við vetrareinær yrki sem er sáð seinni part sumars til þess að fá beit snemma vorið eftir. Ekki hefur tekist að rækta rúg til kornþroska hérlendis. Erlendis er rúgur ræktaður til framleiðslu á rúgmjöl.
Rúgur (fræðiheiti: Secale cereale) er korntegund af grasaætt. Rúgur hefur breið, löng blöð með stutta slíðurhimnu. Axið er tvíraða og hvert smáax hefur tvö blóm sem hvert er með stórar títur. Lítil hefð er fyrir ræktun rúgs á Íslandi. Helst hefur verið notast við vetrareinær yrki sem er sáð seinni part sumars til þess að fá beit snemma vorið eftir. Ekki hefur tekist að rækta rúg til kornþroska hérlendis. Erlendis er rúgur ræktaður til framleiðslu á rúgmjöl.
La segale (Secale cereale L., 1753), nota anche come segala, è un cereale diffuso nelle zone temperate.
Esistono la segale invernale e la segale estiva. Nell'Europa centrale viene coltivata quasi esclusivamente la segale invernale, che può sfruttare meglio l'umidità invernale e resiste meglio a un'eventuale siccità primaverile, dando un raccolto migliore. La segale estiva viene coltivata solo in regioni con pericolo di gelate tardive e in posizioni montuose esposte. Viene seminata in settembre/ottobre e raccolta in primavera[1]. La segale si adatta meglio del grano ai climi asciutti e ventilati.
È uno dei cereali classici dell'antichità. Si suppone che la sua origine risalga a 2000 - 3000 anni fa nei campi di grano dell'Asia minore dove cresceva inizialmente come erbaccia e dove era diffusa in coltivazioni miste.
La segale viene usata soprattutto in Europa centrale e orientale e in Scandinavia per produrre il pane di segale.
In Germania la segale viene impiegata soprattutto come mangime nel nutrimento degli animali e come cereale per pane. Qui nel 2004 si sono raccolte 3,9 milioni di tonnellate di segale su una superficie totale di 635.000 ettari. Da queste si sono prodotte 706.000 tonnellate di farina per sola produzione di pane. Tuttavia dal biennio 2004/05 la segale viene coltivata anche come elemento fondamentale per la produzione del bioetanolo da usarsi come carburante. La segale viene utilizzata anche per produrre alcool per liquori. Nei paesi dov'è una coltivazione primaria, la segale è la materia prima per eccellenza della produzione di Vodka (regioni est europee), e di Kornbrand" in Germania settentrionale.
Le proprietà di cottura della farina di segale sono sostanzialmente diverse da quelle della farina di grano. Questo dipende principalmente dal fatto che nella pasta di segale le molecole di glutine, una proteina collosa, non possono costruire alcuna struttura collante per il trattenimento dei gas a causa della presenza di pentosani (sostanze viscose). Queste sostanze viscose svolgono nella segale la stessa funzione del glutine nel grano. Sono importanti per legare e mantenere l'acqua durante la preparazione della pasta e nel processo di cottura. I prodotti da forno a base di segale si distinguono da quelli a base di grano per la pasta più scura, dura e aromatica. Il pane di segale è costituito principalmente da amido gelificato; la sua mollìca è più fitta e contiene meno pori, pertanto è meno aerata rispetto al pane di frumento.
Spesso si producono con la farina di segale il pane multicereali e il pane integrale. In anni di raccolti umidi spesso sussiste il rischio della maturazione precoce dei chicchi sullo stelo. Durante questo processo vengono prodotte le amilasi, enzimi che distruggono l'amido. Per ottenere comunque prodotti vendibili sul mercato le paste di farina di segale devono essere acidificate, cioè devono essere sottoposte all'aggiunta di pasta acida.
Il contenuto particolarmente elevato di lisina fa della segale un importante componente di un'alimentazione equilibrata.
La segale è interessante nell'alimentazione umana soprattutto per i cosiddetti pentosani sia dal punto di vista della fisiologia dell'alimentazione sia per quanto riguarda la tecnica di cottura. Secondo diverse ricerche parzialmente contraddittorie, i pentosani e la conseguentemente maggiore durata di permanenza del bolo alimentare nell'apparato digerente dovrebbero avere un effetto anticancerogeno.
Acqua 9,30 % Proteine 9,40 % Grassi 2,50 % Carboidrati 55,10 % Fibra alimentare 19,70 % Minerali 2,00 %
Valori ogni 100 g
Calcio 33,000 mg Ferro 2,670 mg Magnesio 121,000 mg Fosforo 374,000 mg Potassio 264,000 mg Sodio 6,000 mg Zinco 3,730 mg Rame 0,450 mg Manganese 2,680 mg Selenio 0,035 mg
Tiamina 0,316 mg Riboflavina 0,251 mg Niacina 4,270 mg Acidi Pantotenici 1,456 mg Vitamina B6 0,294 mg Acidi Folici 0,060 mg Vitamina E 1,870 mg α-tocoferolo 1,280 mg
Triptofano 0,154 g Treonina 0,532 g Isoleucina 0,549 g Leucina 0,980 g Lisina 0,605 g Metionina 0,248 g Cisteina 0,329 g Fenilalanina 0,674 g Tirosina 0,339 g Valina 0,747 g Arginina 0,813 g Istidina 0,367 g Alanina 0,711 g Aspartato 1,177 g Glutammato 3,661 g Glicina 0,701 g Prolina 1,491 g Serina 0,681 g
La composizione della segale oscilla, a seconda della sua natura, sia in base alle condizioni ambientali (terreno, clima) sia alle tecniche di coltivazione (concimazione, protezione della pianta).
In questo contesto è di interesse un esperimento scientifico su tempi lunghi condotto presso l'Università Martin Lutero di Halle an der Saale, Germania. Nella facoltà di agraria locale si coltiva ormai ininterrottamente da 120 anni segale senza concime. Da decenni le parcelle coltivate senza concimazione producono circa una tonnellata e mezza di segale per ettaro, cioè circa la metà del raccolto che potrebbe raggiungere concimando "in modo tradizionale", anche se al terreno vengono sottratti anno dopo anno parti non trascurabili di nutrienti: potassio, fosforo e azoto. Sono pubblicati documenti in merito con il titolo di "Tentativo di concimazione a lunga durata" ("coltivazione perenne della segale"). La resa di circa tre tonnellate per ettaro con "concimazione tradizionale" era un'aspettativa di raccolto di parecchi anni fa; oggi la normalità, con somministrazioni bilanciate, è di circa 7-8 tonnellate per ettaro. Non sono qui citate le modalità di coltivazione "senza concime", se alternate con periodi di "riposo" (stand by) o con erbacee non concimate.
La triticale, un ibrido relativamente recente di grano e segale, unisce le proprietà di entrambe le specie.
Nel 2004 secondo la FAO sono state raccolte nel mondo 19,5 milioni di tonnellate di segale. La seguente tabella riporta i 10 più grandi produttori di segale nel mondo:
I più grandi produttori di segale nel mondo (2018)La segale è molto resistente al clima umido e freddo. Può essere infestata dalla Claviceps purpurea, un parassita fungino che produce sulla segale la cosiddetta Segale cornuta e che talvolta colpisce anche il grano, specialmente quello duro. La Claviceps dà luogo a uncini cornei duri di colore bruno violetto detti "sclerozi" (indurimenti). Queste formazioni, che derivano dalla infestazione e distruzione degli ovari nella spiga in fioritura, poi permangono nella spiga matura. Gli sclerozi contengono composti alcaloidi che sono molto tossici per l'uomo, per cui vi è un limite legale di tolleranza, non superabile, di sclerozi nella massa di granella.
Sono stati riportati i seguenti sinonimi:[2]
La segale (Secale cereale L., 1753), nota anche come segala, è un cereale diffuso nelle zone temperate.
Esistono la segale invernale e la segale estiva. Nell'Europa centrale viene coltivata quasi esclusivamente la segale invernale, che può sfruttare meglio l'umidità invernale e resiste meglio a un'eventuale siccità primaverile, dando un raccolto migliore. La segale estiva viene coltivata solo in regioni con pericolo di gelate tardive e in posizioni montuose esposte. Viene seminata in settembre/ottobre e raccolta in primavera. La segale si adatta meglio del grano ai climi asciutti e ventilati.
Secale cereale (binomen a Carolo Linnaeo anno 1753 statutum)[1] est frumentum et gramen late sativum et in messe conlectum. Genus Secale est membrum tribus Triticearum, generibus Hordeo et Tritico arte cognatum. Grana Secalis cerealis pro farina, pani atro secalino, cervisia secalina, nonnullis vischiis et vodcis, et pabulo animalium est, sed et integra edi possunt, granis aut coctis aut (sicut avenae grana) vapore fervente pressis.
Genus Secale e speciebus quattuor vel quinque constituitur, videlicet S. iranicum, S. sylvestre, S. cereale et S. montanum, omnes ex Asia occidentali et media oriundae; addere oportet Secale africanum Africae australis, speciem late ab aliis distantem sed S. montano stricte cognatam. S. cereale sola ad usum humanum domesticata est.[2]
Species Secale cereale, sicut hodie ab eruditis definitur, subspecies et varietates tam silvestres quam cultas necnon steriles comprehendit. Auctores anteriores hunc gregem in species varias dividere solebant. Inter eas enumeratur S. segetale (hodie potius "S. cereale" ssp. segetale), spicis non fragilibus, quod in Turcia sicut planta sterilis sive mala herba in agris Tritici aestivi crescit et a colonis toleratur quia annis nefastis, frigore extremo et siccitate prolongata, tritico mortuo secale supervivit cibumque haud inutilem praebet. Subspecies plantarum sterilium, spicis semifragilibus, ssp. afghanicum et ssp. dighoricum mediam per Asiam, id est in Armenia, Irania boreo-orientali, Afgania, Turcomannia, aliisque rebus publicis adiacentibus a Nicolao Ioannis f. Vavilov botanico Russico annis 1920 vel 1930 reperta sunt. Subspecies ancestrale, robusta, spicis fragilibus, a Petro Michaelis f. Žukovskij in Turcia occidentali prope Smyrnam florens reperta est et sub nomine S. ancestrale descripta. Subspecies vavilovii, omnino silvestris, spicis fragilibus, in Armenia ab Alexandro Alphonsi f. Grossheim et mox ab aliis in Turcia orientali inventa est. Varietates cultas omnes e subspecie vavilovii derivavisse hodie constat.[3]
Recentissime nuntiatum est e vestigiis archaeologicis ad Abu Hureyra Syriae secale ibi iam millennio tredecimo a.C.n. inter alias fruges cultum esse.[5] Recentes nonnulli secale inter fruges conditrices agriculturae neolithicae in Asia occidentali enumerant,[6] aliis suadentibus messes secalinas primas neolithicas in Anatolia meridio-orientali, neque alibi, congessas, plantam potius eo aevo inter malas herbas toleratam, granaque secalis inter fruges neolithicas in locis archaeologicis Asiae occidentalis Europaeque meridio-orientalis rarissime reperta esse: secale igitur inter fruges secundarias enumerandum. Tarde in Polonia a populis neolithicis una cum tritico et hordeo, sed haud abundanter, et in Romania medio millennio quarto a.C.n. cultum est, tardiusque a gentibus Aetatis aëneae in Cechia, Slovacia, Romania, Moldavia, et Ucraina. Aetate ferrea, scilicet millennio secundo exeunte et primo a.C.n., messes secalinae congessae sunt in Germania, Dania, Polonia, et Crimea, necnon orientem versus in Irania ubi archaeologi ad locum Hasanlu reppererunt. Secale sub imperio Romano iuxta limitem Rhenanum et Danubianum atque in Britannia cultum est.[7]
Panis secalis saepius in Europa septentrionali et orientali editur. Exempla sunt panis Borodinensis (бородинский хлеб) in Russia, knäckebröd in Suecia, pain d'épices in Francia, ac pumpernickel in Germania. Secale etiam in variis temetis aliisque potionibus adhibetur, ut vischio secalis, cervesia secalis, ac kvas. Stramen secalis adhibetur in stratoriis animalibus, in agricultura ad solium emendandum, atque in pupis aliisque artificiis.
Secale cereale (binomen a Carolo Linnaeo anno 1753 statutum) est frumentum et gramen late sativum et in messe conlectum. Genus Secale est membrum tribus Triticearum, generibus Hordeo et Tritico arte cognatum. Grana Secalis cerealis pro farina, pani atro secalino, cervisia secalina, nonnullis vischiis et vodcis, et pabulo animalium est, sed et integra edi possunt, granis aut coctis aut (sicut avenae grana) vapore fervente pressis.
Sėjamasis rugys (Secale cereale) – miglinių (Poaceae) šeimos rugių (Secale) genties augalas.
Rugio grūde yra iki 67 % angliavandenių, 11 % baltymų, 3,5 % ląstelienos, mineralinių medžiagų, 2 % riebalų, vitaminų B, E.
Rugiai ir jų žalioji masė – labai svarbus gyvulių pašaras, ypač ankstyvą pavasarį.
Šiaudai naudojami gyvulių kraikui. Iš jų gaminamas popierius.
Iš ruginių miltų gaminami konditerijos ir kulinarijos gaminiai, kepama ruginė duona, kuri yra naudingesnė už kvietinę.
Ruginė duona naudinga turintiems vidurių užkietėjimą, nes ji turi silpną vidurius paleidžiantį poveikį. Taip pat daro teigiamą įtaką širdies ligų profilaktikai, tai lemia ruginiuose miltuose esanti linolininė ir kitos riebiosios rūgštys, reikalingos širdies veiklai. Karštame piene mirkytos duonos kompresai greitina pūlinių subrendimą.
Iš rugių žiedų ir varpų pagaminti antpilai ir nuovirai vartojami kaip vaistas nuo kvėpavimo organų ligų.
Rugių sėlenų nuoviras yra atsikosėjimą lengvinanti ir minkštinanti priemonė. Gydomi lėtiniai tracheitai ir bronchitai.
Rusija 4505 
Čekija 209 
Vokietija 3744 
Lietuva 205 
Lenkija 3448 
JAV 202 
Baltarusija 1491 
Latvija 195 
Ukraina 1050 
Švedija 169 
Kanada 316 
Danija 151 
Kinija 300 
Prancūzija 123 
Ispanija 279 
Vengrija 112 
Turkija 246 
Slovakija 80 
Austrija 218 
Estija 65
Sėjamasis rugys (Secale cereale) – miglinių (Poaceae) šeimos rugių (Secale) genties augalas.
Sējas rudzi (Secale cereale) ir graudzāļu dzimtas suga, kuru kā labību visvairāk audzē mērenā klimata joslā, galvenokārt Centrāleiropas ziemeļdaļas valstīs, Ziemeļeiropā un Austrumeiropā, tostarp arī Latvijā. Rudzu audzēšana izplatīta reģionos, kur nevar iegūt labu kviešu ražu. No graudiem iegūst miltus, kurus izmanto rudzu maizes cepšanā. Graudiem ir augsts ogļhidrātu un šķiedrvielu saturs, kā arī nodrošina nelielu olbaltumvielu, kālija un B vitamīna daudzumu. Rudzi tiek izmantoti arī lopbarībā. Rudzu salmus var izmantot kā pakaišus, celtniecībā, dažādu priekšmetu gatavošanā.
Kā kultūraugs rudzi veidojušies no savvaļas formām, un cilvēkiem ir pazīstams aptuveni 2000 gadu, vēlāk nekā kvieši un cita labība. Latvijas teritorijā rudzus audzē jau vismaz kopš 8. vai 9. gadsimta.[1]
Rudzi ir viengadīgi vai daudzgadīgi lakstaugi. Stiebri — pelēcīgi zaļgani, slejas no 20 cm līdz 2 m augstumam. Ziedi veido saliktu vārpu. Vārpiņas blīvi izvietotas 2 rindās. Katrā vārpiņā ir 2 divdzimumu ziedi. Katru ziedu ietver 2 īlenveidīgas zieda plēksnes ar dzelonīšiem un smailu galu, kas veido vārpas akotu.[nepieciešama atsauce] Rudzi ir svešapputes augi, ko apputeksnē vējš.[1] Rudziem ir izveidotas daudzas šķirnes.
Pēc Pārtikas un lauksaimniecības organizācijas datiem 2017. gadā visvairāk rudzi tika novākti Eiropā (81,6% no pasaules ražas).[2] Lielākās valstis pēc novāktās ražas apmēriem ir Vācija, Polija un Krievija. Šajās trijās valstīs 2017. gadā novāca 58% no pasaules kopējās rudzu ražas.[2]
No rudzu graudiem iegūst rudzu miltus. Savukārt no rudzu miltiem cep rudzu maizi, Latvijā izplatīta ir rupjmaize. Izplatīts ir arī tāds cepums kā pumperniķelis. No rudzu graudiem gatavo arī rudzu viskiju. Rudzu graudi tiek izmantoti arī lopbarībā.
Rudzu salmus var izmantot kā lopbarību, pakaišus, celtniecībā, dažādu priekšmetu gatavošanā.
Sējas rudzi (Secale cereale) ir graudzāļu dzimtas suga, kuru kā labību visvairāk audzē mērenā klimata joslā, galvenokārt Centrāleiropas ziemeļdaļas valstīs, Ziemeļeiropā un Austrumeiropā, tostarp arī Latvijā. Rudzu audzēšana izplatīta reģionos, kur nevar iegūt labu kviešu ražu. No graudiem iegūst miltus, kurus izmanto rudzu maizes cepšanā. Graudiem ir augsts ogļhidrātu un šķiedrvielu saturs, kā arī nodrošina nelielu olbaltumvielu, kālija un B vitamīna daudzumu. Rudzi tiek izmantoti arī lopbarībā. Rudzu salmus var izmantot kā pakaišus, celtniecībā, dažādu priekšmetu gatavošanā.
Kā kultūraugs rudzi veidojušies no savvaļas formām, un cilvēkiem ir pazīstams aptuveni 2000 gadu, vēlāk nekā kvieši un cita labība. Latvijas teritorijā rudzus audzē jau vismaz kopš 8. vai 9. gadsimta.
Rai (Secale cereale) merupakan sejenis tumbuhan bijirin yang ditanam sebagai bijirin dan makanan ternak. Rai merupakan ahli dalam puak gandum (Triticeae) dan bersaudara rapat dengan barli dan gandum. Bijian rai dapat dijadikan tepung, roti rai, bir rai, sebahagian wiski, sebahagian vodka, dan dedak untuk makanan ternakan.
Rai ialah salah satu spesies tumbuhan yang tumbuh liar di kawasan tengah dan timur Turki serta kawasan di sekelilingnya. Peninggalan tanaman rai dijumpai dalam kuantiti yang kecil di beberapa tapak Neolitik di Turki, seperti di Pre-Pottery Neolithic B Can Hasan III berdekatan Çatalhöyük,[1] namun tidak muncul lagi dalam catatan sejarah zaman tersebut sehingga Zaman Gangsa di Eropah Tengah sekitar 1800–1500 SM.[2]
Meskipun bukti arkeologi ada menunjukan kewujudan bijian ini dalam tamadun Rom sepanjang sungai-sungai Rhine dan Danube, serta di Ireland dan Britain,[3] Plinius yang Tua dalam tulisannya menganggap rai sebagai "makanan yang lemah dan hanya digunakan untuk mengalas kelaparan"[4] and gandum bersekam (spelt) dicampurkan ke dalamnya "untuk menghilangkan rasa pahit rai namun ia tidak menyelerakan bagi perut".[5]
Tumbuhan ini ditanam secara meluas pada Zaman Pertengahan di kawasan Eropah Timur dan Tengah. Ia menjadi bijirin roti utama di kebanyakan kawasan timur sempadan Jerman-Perancis dan utara Hungary, malah rai juga ditanam di tanah kecil sekitar Eropah Selatan.
Rusia 3.6 
Turki 0.3 
.jpg)
|access-date= (bantuan)
Rai (Secale cereale) merupakan sejenis tumbuhan bijirin yang ditanam sebagai bijirin dan makanan ternak. Rai merupakan ahli dalam puak gandum (Triticeae) dan bersaudara rapat dengan barli dan gandum. Bijian rai dapat dijadikan tepung, roti rai, bir rai, sebahagian wiski, sebahagian vodka, dan dedak untuk makanan ternakan.
Rogge (Secale cereale) is een kruisbevruchtende graansoort, die net als de overige granen behoort tot de grassenfamilie.
Rogge groeit in het wild in Midden- en Oost-Turkije. Als cultuurgewas is de plant er in kleine hoeveelheden aangetroffen in enkele neolithische vindplaatsen, maar verder wordt het vrijwel niet gevonden tot aan de Midden-Europese bronstijd, rond 1800-1500 v.Chr. Mogelijk werd rogge naar het Westen gebracht als minder belangrijke variant van tarwe, en werd het gewas pas later apart geteeld. Rogge is aangetroffen in Romeins cultuurgebied langs de Rijn en op de Britse eilanden.
De Romeinse schrijver Plinius de Oudere beoordeelde rogge negatief[1]: het zou een slecht soort voedsel zijn, alleen te gebruiken om niet te verhongeren, en werd er spelt aan toegevoegd om de bittere smaak van het roggebrood of de roggepap te verdrijven. Rogge zou ook als groenbemesting gebruikt zijn.
In Nederlandse gebieden is rogge gevonden in de laatste fase van de raatakkers (ook wel 'celtic fields')[2]. Het gewas is waarschijnlijk omstreeks het begin van de jaartelling ingevoerd. Sinds de middeleeuwen is het ook hier een belangrijke grondstof voor brood.
Rogge wordt vooral geteeld om er roggebrood van te maken. Ook ontbijtkoek wordt van rogge gemaakt. In Ierland en de Verenigde Staten wordt rogge gebruikt voor de productie van whisky. Rogge wordt voornamelijk op de zand- en dalgronden verbouwd. Voor de teelt van winterrogge worden vrij bestoven rassen en hybrides gebruikt. Zomerrogge wordt bijna niet meer geteeld voor de korrel. Wel wordt zomerrogge soms geteeld als stoppelgewas voor groenbemesting. Ook winterrogge wordt wel voor groenbemesting gebruikt. Dit is dan een bladrijk type en wordt ondergeploegd in het voorjaar. Roggemeel werd vroeger gebruikt om roggepap van te maken. Dit werd gebruikt door destilleerders om aansluitingen af te dichten zodat geen stoom kon ontsnappen. Kuipers gebruikten de roggepap samen met gedroogde en geplette lis om de aansluiting van de houten bodems in de inkrozing van de ton of emmer te dichten.
Het in Nederland geteelde areaal met winterrogge was van 1998 t/m 2015:
Jaar Areaal (ha) 1998 6300 1999 2600 2000 5800 2001 3500 2002 3500 2003 3500 2004 3400 2005 2500 2006 2400 2007 2800 2008 2100 2009 2300 2013 1741 2014 1720 2015 1628Bij rogge komen de volgende belangrijke schimmelziekten voor:
Minder voorkomend, zijn:
Rogge behoort tot de grassenfamilie en is eenjarig (zomerrogge) of tweejarig (winterrogge). Winterrogge heeft voldoende koude nodig om te kunnen bloeien. Winterrogge bloeit in mei. Zomerrogge bloeit later.
Op de overgang van de bladschede en bladschijf zitten oortjes.
De korrel is een graanvrucht.
Roggemeel is grijs van kleur en wordt onder meer gebruikt voor het bakken van roggebrood, knäckebröd, pepernoten, voor de bereiding van ontbijtkoek en voor bloedworst. Roggemeel bevat minder gluten dan tarwemeel, waardoor het minder goed rijst. Door de aanwezigheid van pentosanen is er echter wel goed brood van te bakken.
Roggebloem is gezeefd (gebuild) roggemeel en wit van kleur. Hierin zitten geen zemelen en kiemen meer.
Rogge (Secale cereale) is een kruisbevruchtende graansoort, die net als de overige granen behoort tot de grassenfamilie.
Rug (Secale cereale ssp.cereale) er ein økonomisk viktig kornart og kulturplante i tempererte klima, med nær 90 % av verdsproduksjonen i Europa og Russland.[1] Rug blir i hovudsak brukt til brød.
Rug høyrer til rugslekta og grasfamilien (Poaceae). Den er i nær slekt med kveite og bygg som er i same familien. Liksom dei har rug 7 kromosom i genomet, med stor grad av likskap i innhald og rekkefølge av gena. Ruggenomet er noko større med kring 7 milliardar basepar. Rug er ein diploid art med 14 kromosom. Ulik dei andre kornartane er rugen ein streng kryssbefruktar som er vanskeleg å innavle, men det er mogleg og brukt i foredling av dei F1-hybridane som i stor grad blir dyrka i dag.
Det meste av produksjonen er som haustrug, her i landet sådd i første delen av september og hausta august neste år. I Noreg er rug den høgast ytande kornarten med ei middelavling i toppåret 2014 på 626 kg/dekar. Hybridsortar gjer det generelt betre enn vanlege rugsortar og haustkveite, også under økologisk dyrking. Rug er meir vinterherdig og trivst best i kontinentale strok. Den har eit sterkt rotsystem og toler tørkesvak sandjord og sur jord betre enn andre kornartar. Slike stresspåkjenningar gjer at rugen har sitt kjerneområde i Baltikum og Aust-Europa. Den gamle finske svedjerugen klarte seg derfor bra i sur skogsjord. Den har også ei spesielt god evne til å buske seg (danne sideskot) fordi den av mangel på såkorn ofte blei sådd eitt og eitt frø.
Rugen er sterk mot sjukdomar, men er utsett for mjølauke (mjøldrøye, Claviceps purpurea) i år med dårleg bestøving. Dei dannar svarte sklerotiar der kornet skulle vere, og desse innheld svært giftige alkaloid som gjer mjølet helsefarleg. Hekseprosessane i Finnmark på 1600-talet er blitt knytt til år med giftig rug.[2]
Rug stammar frå Secale cereale ssp. vavilovii som veks vill i Sørvest-Asia.[3] Rug er påvist sanka og kanskje dyrka allereie 9000 f.Kr., i Syria, men det er omstridd om det var dyrka typar. Iallfall forsvinn rugen att som kulturplante og dukkar først opp i Nord- og Aust-Europa i sein bronsealder.[4] Den vanlege oppfatninga er at den var eit ugras i bygg og kveite, som så i desse områda tok over på dårlegare jordartar. Å dyrke rug kan ha skjedd så tidleg som 200 e.Kr, men omfattande dyrking som kornslag kom først i Mellomalderen. Olaus Magnus skriv i 1550 at det berre er i Finland at rug er dagleg kost. Den finske forskaren Hannu Ahokas hevdar at rugen først blei domestisert, dvs. dryssfri, i Finland.[5] Praksisen med å brenne greiner på åkeren ville ta livet av ugrasfrø i jordsmonnet, inklusive dryssande rugfrø. På den måten blei det eit hardhendt utval mot dryssing. Ahokas set den omfattande handelen med såkorn frå Finland i samband med dette.[6] Dette er ikkje det same som svedjejordbruk, som var å svi ned skogen og så forlate åkeren etter få år.
Rug er i hovudsak brukt til brød og har gluten, men har ikkje kveitens evne til å danne proteinnettverk. Dessutan er proteinprosenten klart lågare. Eit høgare innhald av pentosanar hemmar også danninga av gluten, men dei vil i staden svelle og fange opp CO2 ved sakte gjæring med surdeig. Rugbrødbakst med 100 % rug krev surdeig om det skal bli heva. Syringa bevarer stivelsen, fordi lågare pH hemmar dei stivelsesnedbrytande enzyma (amylase). Dersom stivelsen blir brote ned før hausting pga. groskadar, som lett skjer i rug, kan det øydelegge bakeeigenskapane. Fordi rug har mykje av enzymet fytase, blir den elles ufordøyelege fytinsyra effektivt broten ned i ein surdeig. Dei tyske landbrøda (Mischbrot) er rug blanda med kveitemjøl og syra. Det tyske Pumpernickel (og dansk rugbrød) er 100 % rugbrød av svært grovmale mjøl og heilkorn, Etter syring er det kokt ved 120 gradar i 16-24 timar. Knekkebrød er knytt til område der kvaliteten på rugen ofte ikkje var god nok til å bake brød. Rug er også brukt til dyrefor og som råstoff i spritproduksjon (bl.a. vodka). Dei siste 15 åra har rug brukt til biogass eller bioetanol, fått betydeleg omfang i Tyskland.
Rugtradisjonane er sterke i Aust-Europa frå Finland til Ungarn og vest til Tyskland. Den tradisjonelle grensa mellom rug- og kveitebrødsland gjekk i Rhindalen. Lenger aust var haustkveite ikkje årssikker nok og/eller jordsmonnet for dårleg, Den tradisjonelle kulturkløfta mellom Tyskland og Frankrike var og symbolisert med rug- og kveitebrød.[7]
Rug er ein art i tilbakegang, meir enn halvert sidan 1990. Verdsproduksjonen ligg på 17 millionar tonn, eit hakk under havre. Dei største produsentane er vist i tabellen nedanfor. Dei tre fremste, Tyskland, Polen og Russland, er òg dei største eksportlanda.
Rug vart fyrst dyrka i Noreg kring år 400 i Rogaland. På slutten av 1800-talet vart rug vanlegare i Noreg. I 1907 var det 150 000 dekar med rug i Noreg. I åra 2006-2015 var det dyrka 62 000 dekar i gjennomsnitt.
Dei største rugprodusentlanda i 2013[1]
Rang Land Mengdi tusen tonn
1 Tyskland 4 689 2 Russland 3 360 3 Polen 3 360 4 Kina 650 5 Kviterussland 648 6 Ukraina 637 7 Danmark 526 8 Spania 382Kornnamnet rug finn ein att i germanske, baltiske og slaviske mål, soleis t.d. rugỹs på litauisk, рожь på russisk og rye på engelsk. Desse har opphav i ein indoeuropeisk stomn rugiz og kan koma av rota reg- «retta seg opp» eller rota reug- «rjuka», som båe fortel om særlege kjenneteikn ved rugen i høve til anna korn.
Rug (Secale cereale ssp.cereale) er ein økonomisk viktig kornart og kulturplante i tempererte klima, med nær 90 % av verdsproduksjonen i Europa og Russland. Rug blir i hovudsak brukt til brød.
Rug (Secale cereale ssp.cereale) er en økonomisk viktig kornart og kulturplante i tempererte klima, med nær 90 % av verdensproduksjonen i Europa og Russland. Rug blir i hovedsak brukt til brød, men også til fôr og bioetanolproduksjon.
Rug hører til rugslekta og er i grasfamilien (Poaceae). Den er i nær slekt med hvete og bygg som er i samme familien. De har alle 7 kromosomer i genomet, og innholdet og rekkefølge av genene er også svært like i disse artene. Ruggenomet er noe større med ca. 7 milliarder basepar. Rug er en diploid art med 14 kromosomer. Forskjellen til de andre kornartene er at rug er en streng kryssbefrukter som det er vanskelig å innavle. Det er imidlertid mulig å bruke det i foredling av de F1-hybridene som i stor grad blir dyrket i dag.
Det meste av produksjonen av rug er som høstrug. Her i landet såes rug i første delen av september og høstes i august neste år. I Norge er rug en av de høgest ytende kornarten med ei gjennomsnittsavling på 616 kg/dekar i toppåret 2014.[1] Hybridsorter gjør det generelt bedre enn vanlige rugsorter og høsthvete, det gjelder også ved økologisk dyrking. Rug er mer vinterherdig og trives best i kontinentale strøk. Den har et kraftig rotsystem og tåler tørkesvak sandjord og sur jord bedre enn andre kornarter. Slike stresspåkjenninger gjør at rug har sitt kjerneområde i Baltikum og Øst-Europa. Den gamle finske svedjerugen klarte seg bra i sur skogsjord. Den har også spesielt god evne til å buske seg (danne sideskudd). Det var viktig fordi den ofte ble sådd et og et frø da det var lite såkorn.[2]
Rug er sterk mot sykdommer, men kan være utsatt for meldrøye eller ergot (Claviceps purpurea) i år med dårlig bestøvning. Dårlig bestøvning fikk man når det var kaldt og fuktig på forsommeren. De danner svarte sklerotier der kornet skulle være, og disse inneholder et svært giftige alkaloid som gjør melet helsefarlig. I det 16. og 17. århundre ble over 10 000 mennesker anklaget for å være hekser og henrettet i Europa og USA. Det er sannsynlig at mange av disse var forgiftet av meldrøye. I ettertid har forskere kunnet korrelere hekseprosesser med flere faktorer, bl.a. vår- og sommertemperaturer. Jo kaldere det var, jo flere hekseprosesser. Typiske tegn på heksekraft var nervøse symptomer som blant annet kramper, lammelser, endret følelse i huden, hallusinasjoner, panikk og depresjon. Sterkt redusert melkeproduksjon hos både mennesker og dyr er også protokollført som en følge av hekseri.[3] Hekseprosessene i Finnmark på 1600-tallet er blitt knyttet til år med giftig rug.[4]
Rug stammer fra Secale cereale ssp. vavilovii som vokser vilt i Sørvest-Asia.[5] Rug er påvist samlet og kanskje dyrket allerede 9000 f.kr. i Syria, men det er omdiskutert om det var dyrkede typer. Iallfall forsvant rug som kulturplante og dukket først opp i Nord- og Øst-Europa i sein bronsealder.[6] Den vanlige oppfatningen er at rug var et ugras i bygg og hvete. Den kunne overta for disse i områder med dårligere jordarter. Å dyrke rug kan ha skjedd så tidlig som 200 e.kr, men omfattende dyrkning som kornslag kom først i Mellomalderen. Olaus Magnus skriver i 1550 at det bare er i Finland at rug er daglig kost. Den finske forskeren Hannu Ahokas hevder at rug først ble domestisert, dvs. dryssfri, i Finland.[7] Praksisen med å brenne greiner på åkeren ville ta livet av ugrasfrø i jordsmonnet, inklusive dryssende rugfrø. På den måten ble det et sterkt utvalg mot dryssing. Ahokas setter den omfattende handelen med såkorn fra Finland i sammenheng med dette.[8] Dette er ikke det samme som svedjejordbruk, som var å svi ned skogen og så forlate åkeren etter få år for å svi ned andre areal.
Rug ble dyrket i Norge ca. år 400 i Rogaland. På slutten av 1800-tallet ble rug vanligere i Norge.
Rugslekta blir ofte regnet til underfamilien Pooideae i grasfamilien.[9]
Rugslekta inneholder 4 til 11 arter, avhengig av hvilken definisjon en bruker. De mest kjente artene er ettårige: S. cereale, S. vavilovii Grouch, og S. sylvestre, samt den flerårige S. strictum strictum (syn. S. montanum). Secale cereale inkluderer den som dyrkes samt andre ville typer som opptrer som ugras. Secale strictum er en type som danner geografiske forskjellige isolater. Secale vavilovii er den som skiller seg mest fra de andre artene genetisk sett.[10] Det forholdet at slekta inneholder mange nær beslektede arter, gjør at et stort genetisk materiale er til disposisjon ved planteforedling.[11]
Alle momtanum-arter er toårige og interfertile og har like kromosomer og sprø,skjøre aks. De er vanligst i Armenia og Anatolia, og danner massive habitater på udyrket mark. Secale montanum utgjør mye av vegetasjonen på stepper og steppelignende formasjoner og koloniserer åkerkanter og veigrøfter. Ville rug- og ugrasarter er forfedrene til kultivert rug (Vavilov 1917 561-590),[12] og det antas at ugrasrugen er den direkte kilden til kulturrugen.[trenger referanse]
Rug er en ung matvekst (Helback 1971 265),[13] som dukker opp relativt sent i det arkeologiske materialet. Den ettårige kulturrugen, Secale cereale, er kanskje derivert fra den toårige Secale montanum? (Khush og Stibbins 1961 730).[14]
Det faktum at alle ville cereale-arter enten er ugras i åkeren eller opptrer i nærheten av dyrket mark, skulle tyde på at de er forholdsvis unge arter. De utviklet seg trolig etter at det vestasiatiske jordbruket allerede var igang. Dersom dette er riktig, kan ugrasrugen ha spredt seg nordover sammen med dyrking av hvete og bygg i neolitisk tid. Spredningen begynte da det armensk anatoliske høydeplatået ble kolonisert. Secale montanum har en dominerende plass i primærvegetasjonen der, men den finnes ikke i Norden.
Hvorfor har de antatte Secale montanum-forløperne større variasjon i kromosomer fra cereale, to translokasjoner, og hvorfor er cereale x montanum F1 hybriider semi-sterile? Hos hvete, bygg og havre derimot, er hvert par av ville- og kulturarter like m.h.t. kromosomer og fullt interfertile. Pollineringssystemet hos rug og den splittende relasjonen mellom cereale og montanum krever også en forklaring.
Den sannsynlige forløperen for ugras- og kulturcereale komplekset er toårig Secale montanum. Stedet for utviklingen av cereale-komplekset kan være sentralområdet for Secale montanum; Armenia og Anatolia (Zohary 1971 257).[15]
Men en tilsvarende utvikling har trolig også skjedd med ugrasrug, som har fulgt med som forurensning, ved de andre kornslagenes ekspansjon til Nord Europa. De ville og primitive artene bør kunne undersøkes på det molekylære området. Kromosomparene og deres rekombinasjonsprosess mellom villrug og kulturrug er særlig interessant. Befruktningens biologi er mer kompleks enn tidligere antatt, men dette kan utredes, om det ikke allerede er gjort.
Finnene mener at den også har positiv effekt ved prostatakreft. Det ser ut til at rugen ble domestisert flere steder, uavhengig av hverandre og til ulike tider. Kulturrugens utvikling har skjedd i det kaldere klima i Nord-Europa, og tilsvarende prosesser har skjedd i fjellområdene i Sørøst-Europa, Nordre Kaukasus og Sentral-Asia (Khush 1963 60-71).
Eldste rugpollen i Finland er datert 2.170 f.Kr. (Ahokas 2009 20).[16]
Rugkom er her funnet arkeologisk i emmerhvete fra før 500 e.Kr. Emmerhvete ligner rug og dens overvintring Som toårig vekst økte med den lysere sommeren her nord. Men den mer hardføre rugen tok etter hvert overhånd og ble foredlet og foretrukket som matvekst.
Sykdommer kan også ha desimert hveten til fordel for rugen, og emmerhveten ble utkonkurert av rugen før vikingtiden. Tørking av rugen ute, og derpå videre tørking og sterilisering av sopp og annet utøy i ria, samt skaking av kornbanda før tresking på gulvet, skilte det beste såkornet ut ved skakingen. Finsk juureinen ble foretrukket langt utenfor Findlands grenser i middelalder og nyere tid. Den ble regnet for å være dobbelt sa effektiv, og derfor ble den dobbelt betalt.
Rug er i hovedsak brukt til brød. Den har gluten, men har ikke hvetens evne til å danne proteinnettverk. Dessuten er proteinprosenten klart lavere. Et høyere innhold av pentosaner hemmer også dannelsen av gluten, men de vil i stedet svelle og fange opp CO2 ved sakte gjæring med surdeig. Rugbrødbakst med 100% rug krever surdeig om deigen skal heve seg. Syrning bevarer stivelsen, fordi lavere pH hemmer de stivelsesnedbrytende enzymene (amylase). Dersom stivelsen blir brutt ned før høsting pga. groskader, som lett skjer i rug, kan det ødelegge bakeegenskapene. Fordi rug har mye av enzymet fytase, blir den ellers ufordøyelige fytinsyra effektivt brutt ned i en surdeig. I det tyske landbrødet (Mischbrot) er rug blandet med hvetemel og deretter syrnet. Det tyske Pumpernickel (og dansk rugbrød) er 100% rugbrød av svært grovmalt mel og helkorn, Etter syrning er det kokt ved 120 grader i 16-24 timer. Knekkebrød er knyttet til områder der kvaliteten på rug ofte ikke var god nok til å bake brød. Rug er også brukt til dyrefôr og som råstoff i spritproduksjon (bl.a. vodka). De siste 15 årene har rug brukt til produksjon av biogass eller bioetanol også fått betydelig omfang i Tyskland.
Rugtradisjonene var sterke i Øst-Europa fra Finland til Ungarn og vest til Tyskland. Den tradisjonelle grensen mellom rug- og hvetebrødsland gikk i Rhindalen. Lenger øst var høsthvete ikke årssikker nok og/eller jordsmonnet for dårlig, Den tradisjonelle kulturkløfta mellom Tyskland og Frankrike ble også symbolisert med rug- og hvetebrød(6).
Rug er en art i tilbakegang, mer enn halvert siden 1990. Verdensproduksjonen ligger på 17 millioner tonn, et hakk under havre. De største produsentlandene er Tyskland, Polen og Russland. I Norge ble det i 1907 dyrket 150 000 dekar med rug. I årene 2006-2015 ble det dyrka 62 000 dekar i gjennomsnitt.[1]
De største rugprodusentlandene[17]
Rang Land Mengdei tusen tonn
1 Tyskland 4 689 2 Russland 3 360 3 Polen 3 360 4 Kina 650 5 Hviterussland 648 6 Ukraina 637 7 Danmark 527 8 Spania 383Dråper av rugspirer har vært lansert som alternativ behandling av luftveisrelaterte plager som KOLS, astma og bihulebetennelse.[18][19][20][21] Det finnes imidlertid ikke vitenskapelig dokumentasjon på en slik effekt, og Mattilsynet har i ett tilfelle også gitt omsetningsforbud av slike produkter.[22]
I markedsføringen av rugspirer og rugspiredråper henvises det ofte til forskning gjort av den australske forskeren David M. Cooper.[23] Selv mener Cooper at det ikke kan påvises slik effekt av rugspiredråper.[24]
Denne botanikkrelaterte artikkelen er foreløpig kort eller mangelfull, og du kan hjelpe Wikipedia ved å utvide den. Rug (Secale cereale ssp.cereale) er en økonomisk viktig kornart og kulturplante i tempererte klima, med nær 90 % av verdensproduksjonen i Europa og Russland. Rug blir i hovedsak brukt til brød, men også til fôr og bioetanolproduksjon.
Żyto zwyczajne (Secale cereale) – gatunek zbóż z rodziny wiechlinowatych, najważniejszy pod względem gospodarczym przedstawiciel rodzaju żyto. Pochodzi z Bliskiego Wschodu[2], ale uprawiany jest głównie w północno-wschodniej, wschodniej i środkowej Europie[3]. Gatunek uprawiany jest jako jednoroczna roślina ozima, rzadziej jara. Uprawiana na glebach lekkich. Cechuje się dużą odpornością na mróz i małymi wymaganiami glebowymi i cieplnymi. Rozmieszczenie upraw związane jest z tradycją upraw, wykorzystaniem żyta jako paszy dla zwierząt gospodarskich oraz spożyciem żytniego chleba. Po jego skrzyżowaniu z pszenicą uzyskano pszenżyto[4].
Żyto uprawiane jest w chłodniejszych częściach Europy północnej i środkowej a także w Rosji, Argentynie, Afryce Południowej, Kanadzie i Stanach Zjednoczonych[5]. Jest jednym z najbardziej odpornych zbóż, można je uprawiać na wszystkich rodzajach gleb, a rodzaj gleby nie wpływa znacząco na plony. Żyto można uprawiać na glebach bardzo lekkich nawet w monokulturze. Odporne jest również na susze i zimne temperatury. Najkorzystniejsze temperatury: od siewu do kiełkowania to 10-13 °C, w czasie wegetacji wiosennej - średnia dobowa temp. czyli ok. 7-8,3 °C, lecz roślina może również przetrwać pewien czas pokryta śniegiem. Przyjmuje się, że optymalnym rozwiązaniem jest, kiedy od momentu siewu żyto ma do dyspozycji około 50 dni na odpowiednie przygotowanie się do nadejścia niskich temperatur. Celem minimum jest natomiast rozpoczęcie procesu krzewienia przed przejściem w stan zimowego spoczynku[6]. Pola obsiane żytem nie muszą być silnie nawadniane (najwięcej wody potrzebne jest w początkowej fazie wzrostu, tj. od zasiania do wykiełkowania) gdyż sama roślina, ze względu na dobre ukorzenienie oraz mniejsze ulistnienie, potrzebuje mniej wody niż inne zboża[7].
Żyto jest bardzo podatne na rozwój sporysza powodowanego przez grzyb – buławinkę czerwoną. Spożycie zarażonego nim żyta przez człowieka lub zwierzę może powodować ergotyzm. Ergotyzm może wyrządzać zarówno szkodę fizyczną, jak i psychiczną, w tym drgawki, poronienia, martwice palców, omamy, a nawet śmierć. W przeszłości w krajach północnych, w których jako zboże głównie uprawiano i spożywano żyto, zdarzały się okresowo masowe przypadki ergotyzmu[8].
Roślina wykorzystywana jest w całości, ew. słoma lub ziarno, jako pasza. Mąka żytnia może być używana do produkcji pieczywa żytniego, razowego i chleba na zakwasie[2], lecz ciasto jest mniej elastyczne niż pszeniczne i trzyma mniej dwutlenku węgla. Żytni chleb posiada więcej smaku niż pszeniczny, ma mniej kalorii i wyższą zawartość minerałów. Żyto również jest używane w Stanach Zjednoczonych do robienia whisky, ginu w Holandii, a w Rosji do produkcji piwa. W Polsce jest składnikiem bimbru o nazwie Żytko jako produkt regionalny produkowany na terenach zamieszkałych przez Białych Górali. Dojrzała słoma rośliny ma zastosowanie w produkcji strzechy, pościeli, papieru i słomianych kapeluszy[5].
Wartość energetyczna 1361 kJ (325 kcal) Białka 8,5 g szczegółowe informacje RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 18% 18% 18% 18% M 15% 15% 15% 15% Węglowodany 74,2 g szczegółowe informacje Przyswajalne 61,3 g RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 47% 47% 47% 47% M 47% 47% 47% 47% Jednocukry Glukoza b.d. g Fruktoza b.d. g Dwucukry Sacharoza 2,5 g Laktoza 0 g Skrobia 48,8 g Błonnik 12,9 g AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 52% 52% 61% 61% M 34% 34% 43% 43% Tłuszcze 2,2 g szczegółowe informacje Kwasy tł. nasycone 0,31 g Kwasy tł. nienasycone Jednonienasycone 0,24 g Wielonienasycone 1,04 g omega-3 0,14 g α-Linolenowy (ALA) 0,14 g AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 13% 13% 13% 13% M 8,8% 8,8% 8,8% 8,8% omega-6 0,9 g Linolowy (LA) 0,9 g AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 7,5% 7,5% 8,2% 8,2% M 5,3% 5,3% 6,4% 6,4% Woda 14,5 g szczegółowe informacje AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,5% 0,5% 0,5% 0,5% M 0,4% 0,4% 0,4% 0,4% Witaminy Witamina C 0 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Tiamina (B1) 0,363 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 33% 33% 33% 33% M 30% 30% 30% 30% Ryboflawina (B2) 0,154 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 14% 14% 14% 14% M 12% 12% 12% 12% Niacyna (B3) 1,00 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 7,1% 7,1% 7,1% 7,1% M 6,3% 6,3% 6,3% 6,3% Witamina B6 0,27 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 21% 21% 18% 18% M 21% 21% 16% 16% Foliany 0,113 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 28% 28% 28% 28% M 28% 28% 28% 28% Kobalamina (B12) 0 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Witamina A 0 mg RAE RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Witamina D 0 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Witamina E 1,17 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 7,8% 7,8% 7,8% 7,8% M 7,8% 7,8% 7,8% 7,8% Makroelementy Fosfor 302 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 43% 43% 43% 43% M 43% 43% 43% 43% Wapń 37 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 3,7% 3,7% 3,1% 3,1% M 3,7% 3,7% 3,7% 3,1% Magnez 89 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 29% 28% 28% 28% M 22% 21% 21% 21% Potas 420 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 8,9% 8,9% 8,9% 8,9% M 8,9% 8,9% 8,9% 8,9% Sód 3 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,2% 0,2% 0,2% 0,3% M 0,2% 0,2% 0,2% 0,3% Mikroelementy Jod 0,0072 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 4,8% 4,8% 4,8% 4,8% M 4,8% 4,8% 4,8% 4,8% Żelazo 3,4 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 19% 19% 43% 43% M 43% 43% 43% 43% Miedź 0,35 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 39% 39% 39% 39% M 39% 39% 39% 39% Cynk 3,84 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 48% 48% 48% 48% M 35% 35% 35% 35% Mangan 4,24 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 236% 236% 236% 236% M 184% 184% 184% 184% Dane liczbowe na podstawie: [9]W latach 1961-2012 w Polsce wytwarzano średnio 6 milionów ton żyta rocznie. Najwyższy poziom 9.540.277 ton produkcja osiągnęła w roku 1984. Od tego czasu zbiory żyta systematycznie malały, by w roku 2011 osiągnąć minimum 2.600.676 ton[11].
(tys. ton)
(tys. ton)
Żyto zwyczajne (Secale cereale) – gatunek zbóż z rodziny wiechlinowatych, najważniejszy pod względem gospodarczym przedstawiciel rodzaju żyto. Pochodzi z Bliskiego Wschodu, ale uprawiany jest głównie w północno-wschodniej, wschodniej i środkowej Europie. Gatunek uprawiany jest jako jednoroczna roślina ozima, rzadziej jara. Uprawiana na glebach lekkich. Cechuje się dużą odpornością na mróz i małymi wymaganiami glebowymi i cieplnymi. Rozmieszczenie upraw związane jest z tradycją upraw, wykorzystaniem żyta jako paszy dla zwierząt gospodarskich oraz spożyciem żytniego chleba. Po jego skrzyżowaniu z pszenicą uzyskano pszenżyto.
O centeio [1] (Secale cereale) é uma espécie de planta com flor pertencente à família Poaceae. A autoridade científica da espécie é de Lineu, tendo sido publicada em Species Plantarum 1: 84. 1753.[2]
É uma gramínea cultivada em grande escala para colheita de grãos e forragem. Tem parentesco com o trigo e a cevada.
O grão de centeio é utilizado para fazer farinha, ração, cerveja, alguns tipos de whisky e grande parte das vodcas, além de ser muito utilizado na produção de pão de centeio. O centeio é plantado, sozinho ou misturado, para forragem do gado ou para ser colhido como feno. É muito tolerante com a acidez do terreno e mais ambientado a condições de seca e frio do que o trigo, embora não seja tão tolerante com o frio quanto a cevada.
O centeio cultivado é encontrado em pequenas quantidades em uma série de sítios arqueológicos neolíticos da Turquia, como no sítio Can Hasan III, mas de resto é praticamente ausente de registros arqueológicos até a Idade do Bronze da Europa Central, c. 1800-1500 a.C. Algumas fontes apontam os indícios mais antigos do uso doméstico do centeio como sendo encontrados no sítio de Tel Abu Hureyra, no norte da Síria, no vale do Eufrates, datado do fim do Epipaleolítico. Foi inicialmente produzido entre c. 1800-1500 a.C.[3]
Outras fontes apontam que foi cultivado pela primeira vez na Alemanha, e somente a partir do ano de 400 a.C., tendo sido uma das culturas de cereais mais recentemente domesticadas.[4]
Acredita-se que o centeio seja originário de uma espécie selvagem que crescia como erva daninha em campos de trigo e cevada.[4]
Em muitos países, o centeio, assim como a cevada, era considerado como um alimento para os pobres, e à medida que o nível de vida aumentou em diversas civilizações, o consumo de centeio diminuiu.[4] Por outro lado, em algumas culturas como as da Escandinávia e países do Leste Europeu, o centeio continua a ser importante.[4]
O centeio foi introduzido no Brasil por imigrantes alemães e polacos no século XIX e, até hoje, o cultivo é realizado em grande parte por descendentes de europeus.[5]
O centeio é uma opção de cultivo de Inverno no Brasil, destacando-se, em relação aos outros cereais de estação fria, pela rusticidade e capacidade de adaptação em condições de ambiente menos favoráveis.[5] O seu cultivo ainda está aquém das potencialidades, as estatísticas oficiais dão conta que ocupa anualmente ao redor de quatro mil hectares.[5] A área ocupada diminuiu nas últimas cinco décadas, provavelmente em razão do subsídio estendido à cultura de trigo, da extinção de moinhos coloniais de centeio, da reduzida pesquisa e da incidência de doenças.[5]
O centeio é uma das espécies selvagens que crescem no centro e no leste da Turquia, e áreas adjacentes. Entretanto, a maior parte do centeio a nível mundial vem da Rússia, Polónia, China, Canadá e Dinamarca.[4] É o oitavo cereal mais produzido no mundo.[5]
Produção em toneladas. Números de 2004-2005[6]
Produção em toneladas de forragem e silagem. Dados de 2004-2005[7]
A principal doença conhecida é o esporão-do-centeio ou cravagem do centeio, causada por um fungo do género Claviceps, que possui cerca de 50 espécies, cuja espécie principal é o Claviceps purpurea (Fries) Tulasne. O fungo se desenvolve no ovário do centeio, produzindo estruturas arqueadas que são denominadas cravagem do centeio.[8] Há registros da ocorrência dessa doença na planta desde 600 a.C..[8]
Deste fungo se extraem também vários alcaloides e substâncias de uso medicinal, como a ergotamina, utilizada no tratamento de enxaqueca. Com efeito alucinógeno, é também a precursora da droga LSD. A contaminação com esporão-do-centeio é apontada como uma possível causa para as reações descritas por meninas de Salem em 1696, que foram consideradas enfeitiçadas por bruxas, o que levou à condenação e morte de 76 pessoas, no episódio que ficou conhecido como Bruxas de Salem.[9] A contaminação com o esporão pode se manifestar na forma de ergotismo gangrenoso, que causa queimação na pele, bolhas e apodrecimento das extremidades do corpo, e geralmente causa a morte da vítima. Também pode se manifestar na forma de ergotismo convulsivo, que ataca o sistema nervoso central, causando loucura, psicose, alucinações, paralisia e sensações de formigamento.[9] Os sintomas relatados pelas duas primeiras meninas afetadas correspondem aos sintomas que hoje se atribuem ao ergotismo convulsivo. A teoria considera ainda que a ocorrência de um verão úmido naquele ano pode ter favorecido a proliferação do fungo, e que as duas garotas eram primas e viviam na mesma casa, e parte do salário de sua família era pago em grãos, o que reforçaria a tese de envenenamento. No entanto, esta teoria foi contestada desde seu lançamento.[9]
O centeio, assim como o trigo, a cevada, e o malte, possui o glúten em sua composição, desta forma, não deve ser consumido por portadores da doença celíaca, já que a mesma traz como consequência ao organismo (caso consumido estes alimentos), uma atrofiação nas mucosas do intestino delgado, prejudicando o organismo e a absorção de diversos nutrientes.
Não se encontra protegida por legislação portuguesa ou da Comunidade Europeia.
.jpg)
|língua3= (ajuda) |língua3= (ajuda) |língua3= (ajuda) !CS1 manut: Nomes múltiplos: lista de autores (link) |língua3= (ajuda) !CS1 manut: Nomes múltiplos: lista de autores (link) |coautor= (ajuda)
O centeio (Secale cereale) é uma espécie de planta com flor pertencente à família Poaceae. A autoridade científica da espécie é de Lineu, tendo sido publicada em Species Plantarum 1: 84. 1753.
É uma gramínea cultivada em grande escala para colheita de grãos e forragem. Tem parentesco com o trigo e a cevada.
O grão de centeio é utilizado para fazer farinha, ração, cerveja, alguns tipos de whisky e grande parte das vodcas, além de ser muito utilizado na produção de pão de centeio. O centeio é plantado, sozinho ou misturado, para forragem do gado ou para ser colhido como feno. É muito tolerante com a acidez do terreno e mais ambientado a condições de seca e frio do que o trigo, embora não seja tão tolerante com o frio quanto a cevada.
Secara (Secale cereale) aparține grupei cerealelor, existând două varietăți de secară - de vară și de iarnă. Secara se dezvoltă mai bine în zonele cu climă răcoroasă și uscată, adaptându-se mai bine ca grâul la acest climat.
Secara nefiind cultivată în antichitate, s-a răspândit ca buruiană în lanurile de grâu din Asia Mică de unde s-a răspândit în Europa.
Secara este folosită ca cereală pentru pâine, în special în Europa de est și centrală unde este mai răspândită pâinea de secară. În Germania secara are ambele utilizări ca pâine de secară și ca furaj în hrana animalelor. Aici de exemplu în anul 2004 s-a recoltat de pe o suprafață de 635.000 ha 3,9 milioane tone de secară, din care s-au folosit 706.000 tone în industria de panificație. Din anul 2004/05 secara este folosită ca materie primă pentru producerea de bio-etanol, de asemenea este utilizată pentru producerea alcoolului, de exemplu vodca de calitate se obține din secară. Secara de iarnă poate să fie și folosită la îngrășarea terenului agricol. Din "cornul secarei" produs de o ciupercă parazită (Claviceps purpurea), a sintetizat Albert Hofmann substanța halucinogenă LSD.
Are proprietăți diferite de făina din grâu la coacere, aceasta se explică prin faptul că moleculele de gluten, prin prezența de pentozan nu se produce efectul lipicios ca făina de grâu pentru a reține gazele din aluat. Însă datorită prezenței substanțelor mucilaginoase din secară se produce prin coacere o crustă brună aromată, pâinea de secară fiind mai densă în comparație cu pâinea de grâu. Se pot întîlni la unele recolte de secară prezența unor amilaze care descompun amidonul, degradând calitatea făinii.
Conținutul ridicat în lizină și pentozane determină ca secara să fie indispensabilă unei alimentații echilibrate, prin pentozane se prelungește fenomenul de digestie, ce se presupune că ar avea un efect anticarcinogen.
- pe 100 grame secară.
Aceste date diferă bine înțeles influențate de climă, teren, îngrășăminte, ierbicide folosite la cultivare. Țara care conduce în cultivarea secarei este China.
Secara (Secale cereale) aparține grupei cerealelor, existând două varietăți de secară - de vară și de iarnă. Secara se dezvoltă mai bine în zonele cu climă răcoroasă și uscată, adaptându-se mai bine ca grâul la acest climat.
Raž siata (lat. Secale cereale) je dôležitá obilnina najmä v strednej Európe. Patrí do čeľade lipnicovité. Bola známa už v železnej dobe. Má menšie nároky na teplo a živiny ako pšenica. Na Slovensku sa pestuje najmä v severnejších oblastiach. Pochádza z územia SNŠ.
Ražná múka je tmavšia ako pšeničná. Tvorí základ ražného chleba.
Zrno raže obsahuje 12 percent bielkovín, 1,6 percenta tuku, dôležité vitamíny skupiny B, vitamín E. Z minerálov fosfor, fluór, horčík, draslík, železo.
Commons ponúka multimediálne súbory na tému Raž siata
Wikidruhy ponúkajú informácie na tému Raž siata
Tento článok týkajúci sa botaniky je zatiaľ „výhonok“. Pomôž Wikipédii tým, že ho doplníš a rozšíriš. Raž siata (lat. Secale cereale) je dôležitá obilnina najmä v strednej Európe. Patrí do čeľade lipnicovité. Bola známa už v železnej dobe. Má menšie nároky na teplo a živiny ako pšenica. Na Slovensku sa pestuje najmä v severnejších oblastiach. Pochádza z územia SNŠ.
Ražná múka je tmavšia ako pšeničná. Tvorí základ ražného chleba.
Zrno raže obsahuje 12 percent bielkovín, 1,6 percenta tuku, dôležité vitamíny skupiny B, vitamín E. Z minerálov fosfor, fluór, horčík, draslík, železo.
Rž [ŕž] (znanstveno ime Secale cereale) je krušno žito iz družine trav, sorodno ječmenu in pšenici. Največji pridelovalki rži sta Evropska unija in Rusija. V Sloveniji, kjer je drugo najpomembnejše krušno žito, najbolje uspeva v severovzhodnem predelu in na višje ležečih površinah na Dolenjskem, Gorenjskem in Koroškem. Najbolje uspeva na peščeni in ilovnati podlagi, odporna pa je proti suši in zmrzali.
Rž se uporablja predvsem za človekovo prehrano, vzhodno od nemško-francoske meje in severno od Madžarske pa je rž celo osnovno krušno žito. Poleg prehrane se uporablja tudi za živalsko krmo in kot industrijsko rastlino, saj iz nje izdelujejo nekatere alkoholne pijače in industrijski špirit. Velik del slame ponekod uporabijo za izdelavo celuloze za papir ali pa s sežiganjem pridobivajo bioetanol in bioplin. Med pšenico je rž sicer pogost plevel, kar zmanjšuje vrednost pridelka.
V primerjavi z drugimi žiti je bolj odporna proti boleznim in škodljivcem. Kljub temu jo lahko prizadene npr. škrlatnordeča glavnica, ki je v preteklosti povzročala epidemije smrtonosne zastrupitve, imenovane ergotizem. V srednjem veku so zaradi nepoznavanja vzroka bolezen pripisovali čarovništvu.
Rž je od 100 do 180 centimetrov visoka rastlina, ki ima okroglo in votlo steblo, na vrhu katerega razvije 10 do 15 cm dolg klas, sestavljen iz členkovitega klasnega vretena in na členkih sedečih 30 do 40 dvo- ali tricvetnih klaskov. Posamezen cvet je sestavljen iz pestiča in teh prašnika, ki se oprašujejo s pomočjo vetra.
Korenine so šopaste, iz njih pa običajno požene glavna bil ter štiri do pet manjših stranskih bilk. Listi so dolgi in zašiljeni ter vzporedno ožiljeni z glavno osrednjo žilo. Široki so približni 1 cm in so mladi vijolično-zelene barve, kasneje pa pobledijo in dobijo voščeno prevleko z modrikastosivim poprhom. Jeziček je pri rži kratka in presekana, listna nožnica pa nima ušesc.[1]
Rž cveti od sredine maja do konca junija, cvetenje pa se začne na sredini klasa in se nato širi navzdol in navzgor. Posamezen cvet cveti od štiri do pet dni, iz oplojenih cvetov pa se razvije podolgovato in nagubano ter nekoliko trebušasto zelenkasto do rjavo-sivo zrno, dolžine cca 7,4 in širine 2,5 – 3,5 mm ter debeline od 2,3 – 3 mm[2], ki ima na trebušni strani globoko brazdo, na vrhu pa kratko bradico. Dozori v drugi polovici julija, na višjih legah pa konec julija in v začetku avgusta. Spomladi začne rž rasti pri temperaturah od 4 do 5 °C, za zorenje pa potrebuje 16 do 22 °C.[3]
Zrno rži je t. i. golec (caryopsis), kar pomeni, da sta pri njej predpleva (palea) in krovna pleva (lemma) manjši od zrna in z njim nista zraščeni, zato zrelo zrnje zlahka pade iz klasa. Krovna pleva je podaljšana v reso, ki je dolga od 3 do 8 cm, in je pri ozimnih sortah praviloma daljša od tiste pri jarih sortah.[1]
S križanjem pšenice in rži so znanstveniki vzgojili novo vrsto žita, ki so jo poimenovali tritikala. Ime nove vrste je sestavljeno iz nekaj črk znanstvenega imena za rod pšenice Triticum in nekaj črk za rod rži Secale. Prvič je pšenico in rž leta 1875 križal škotski botanik Stephen Wilson, vendar pa je ustvaril križanca, ki je imel neplodno zrno. Prvemu je uspelo vzgojiti plodnega križanca med ržjo in pšenico ameriškemu botaniku Albertu S. Carmannu leta 1883.[4] Leta 1905 je tudi slovenski botanik Fran Jesenko ustvaril križanca med pšenico in ržjo, ki je imel plodno zrno. Znanstveniki so naknadno ugotovili, da so najboljši križanci tisti, pri katerih je pšenica oprašena s cvetnim prahom rži. Pri tritikali so kromosomi v razmerju 3:1 oziroma 2:1.[1] Prva uradno predstavljena varieteta tritikale Bokolo je bila predstavljena leta 1968 na Madžarskem.[4] Botaniki so se ukvarjali tudi s križanjem rži in ječmena, vendar jim doslej še ni uspelo razviti križanca, ki bi se obdržal.[5]
Kmetijski strokovnjaki so ugotovili tudi, da mešani posevek pšenice in rži, ki so ga poimenovali soržica, ugodno vpliva na obe vrsti žita. Rž varuje pšenico pred okužbami z glivicami, pšenica pa v posevku zmanjšuje prisotnost okužbe rži s škrlatno glavnico. Pri tem je potrebno paziti, da obe vrsti žita dozorita istočasno.[1]
Rž je samonikla v osrednji in vzhodni Turčiji. Prvi arheološki dokazi o udomačeni rži izvirajo iz neolitskih naselbin v Mali Aziji. Kasneje se rž v večjih količinah začne pojavljati v arheoloških ostankih bronaste dobe (med letoma 1800 in 1500 pr. n. št.) v osrednji Evropi.[6] Plinij starejši o rži ni imel dobrega mnenja, saj je zapisal, da je »nevredna hrana, ki je primerna le za preprečevanje lakote«[7] ter, da jo je potrebno mešati s piro, »da se omili njen grenki okus, pa še takrat je rž neprijetna za želodec«.[8] Od srednjega veka dalje so rž bolj množično pridelovali v osrednji in vzhodni Evropi. Danes je rž osnovno krušno žito vzhodno od nemško-francoske meje in severno od Madžarske. V južni Evropi so rž gojili na drugorazrednih površinah.
V Severno Ameriko so rž prinesli evropski (britanski in nizozemski)[9] imigranti, v poznem 19. in začetku 20. stoletja, kmalu za tem pa so v Kanadi začeli vzgajati kultivarje, ki bi ustrezali klimatskim pogojem v tej državi.[10]
Beseda rž [ȓž] je v slovanskih jezikih sorodna. V hrvaščini in srbščini je râž / раж, v ruščini рожь (róžь), makedonščini ’рж / ’ржта, češčini rež, slovaščini raž. Praslovanska beseda *rъžь (rž) je sorodna s staronordijsko rugr, starovisokonemško rocko, nemško Roggen (rž), staroprusko rugis / ruggis, latvijsko rudzis, litvansko rugiaĩ (množina), tračansko brídza v enakem pomenu. Besede izvirajo iz (pra)indoevropske besede *ṷrughio- s pomenom rž.[11]
Evropska unija 6.900 
Rusija 2.967 
Belorusija 804 
Ukrajina 579 
Turčija 350 
Kanada 241 
ZDA 161 
Kazahstan 28 Skupaj svet 12.185 Vir:FAS USDA[12] Rž najbolje uspeva na peščeni in ilovnati podlagi, prija pa ji tudi kisla in šotasta prst. Odporna je proti suši, pa tudi proti zmrzali, saj prenese temperature do –35 °C. Kali pri najnižjih temperaturah od vseh krušnih žit, saj se kalitev začne že pri 1 do 2 °C. Transpiracijski koeficient rži je od 320 do 420, kar pomeni, da za kilogram suhe snovi potrebuje od 320 do 420 litrov vode, kar je najmanj med pravimi žiti. Dobro uspeva na območjih s povprečno količino padavin med 600 in 1.000 mm, uspeva pa celo tam, kjer je povprečna letna količina padavin le okoli 400 mm.[13]
Rž se lahko seje kot ozimno ali kot jaro žito, se pravi jeseni in spomladi. Običajno se poseje med 90 in 100 kilogrami semena na hektar, da se doseže vrednost od. 200 do 250 kaljivih semen na kvadratni meter na globino 2 do 3 cm, medvrstna razdalja pa mora znašati med 12,5 in 15 cm. Setev ozimne rži poteka od konca septembra pa do prve polovice oktobra, običajno dva tedna pred pšenico. Vsako leto je priporočljivo sejati novo certificirano seme, saj je rž delno tudi tujeprašnica. Rastlina dobro prenaša mraz, sušo in škodljivce.[3] Ozimna rž se seje do 55° severno, jara pa višje na severu, nekje do 70° severne širine. Ozimna rž praviloma daje večji pridelek, pogosto pa slabo prezimljeno ozimno rž dosejejo z jaro. Ta se seje med 20. februarjem in 20. marcem.[1] Kljub temu, da se večina rži pridela v pasu od 0 do 70º severne geografske širine, pa rž gojijo tudi v Afriki in Aziji ter celo v tropih, vendar tam le na veliki nadmorski višini. Rž uspeva tudi v Himalaji, vse do nadmorske višine 4.300 m.[13]
Dva do tri tedne pred setvijo je treba njivo zorati do srednje globine (cca 25 cm), nato pa jo je priporočljivo pognojiti s 30 do 40 kg N/ha, 70 do 90 kg K2O/ha in 50 do 70 kg P2O5/ha.[1] Posevek je treba spomladi enkrat ali dvakrat dognojiti z dušičnim umetnim gnojilom v skupnem odmerku do 80 kg N/ha. Prva dognojitev se izvede takoj, ko sneg skopni, druga pa v razvojni fazi kolenčenja ali pred klasenjem.[3]
Rž ni občutljiva na izbiro prejšnje poljščine, je pa sama boljša predhodna poljščina od drugih žit. V preteklosti so jo sejali kot varovalni posevek za deteljo. Takrat so jo sejali bolj na redko kot običajno.[1]
Globalni trend pridelave rži se je v zadnjih letih ustalil. Porast pridelave so zabeležili v Rusiji (64,17 %) in v Združenih državah Amerike (26,70 %), zmanjšala pa se je v Evropski uniji (–0,24 %), Ukrajini (–3,85 %), Belorusiji (–6,25 %) Kanadi (–41,18 %) in Avstraliji (–50 %).[14] Največje izvoznice rži so Kanada (150.000 ton), Evropska unija, Rusija, Belorusija (100.000 ton), Ukrajina (25.000 ton) in ZDA (5.000 ton).[15]
Rž v Sloveniji najbolje uspeva na peščenih tleh severovzhodne Slovenije ter na višje ležečih kmetijskih površinah Koroške, Gorenjske, Dolenjske in Kočevskega. Rž je bila v Sloveniji najbolj razširjena od sredine 19. do začetka 20. stoletja. V tem času je bilo v Sloveniji z ržjo zasejanih 50.000 hektarov kmetijskih površin. Po letu 1906 so se začele površine zmanjševati in se pred drugo svetovno vojno ustalile pri 35.000 hektarih. Po vojni se je trend zmanjševanja površin še nadaljeval. Leta 1960 je bila skupna površina z ržjo posejanih polj 18.000 hektarov, leta 1980 je bila skupna površina 4.000 hektarov, leta 1996 le še 1.600 hektarov, leta 1999 pa le še 891 hektarov. Kljub zmanjševanju površin se pridelek ni zmanjševal enako hitro, saj je bil povprečni pridelek po vojni okoli 1 t/ha, kasneje pa se je s pojavom novih sort in tehnik kmetovanja dvignil sprva na 2 t/ha, nato pa na več kot 3 t/ha.[1]
Rž je danes v Sloveniji drugo najpomembnejše krušno žito. Leta 2009 so po nekajletnem zmanjševanju površin v Sloveniji z njo posejali 3,3 % več površine kot v predhodnem letu. V letu 2008 je bilo tako z ržjo zasejanih 794 hektarov površin, leta 2009 pa 820 hektarov.[16] Leta 2010 so z ržjo zasejali za 11,2 % manj kmetijskih površin kot leta 2009, kjub temu so pridelali 14,5 % več zrnja.[17]
Rž spada med t. i. strpljive rastline. To so tiste rastline, ki same sebe dobro prenašajo in jih lahko gojimo več let na isti površini. Kljub temu se po Tehnoloških navodilih za integrirano pridelavo poljščin za leto 2011, prava žita v zaporedju rž - oves – ječmen/pšenica ali sama s seboj lahko sejejo le vsako drugo leto.[18]
Rž je bolj odporna na bolezni in škodljivce kot druga žita. Kljub temu pa jo lahko napade škrlatnordeča glavnica (Claviceps purpurea), ržena bilna snet (Urocytis occulta), ržena rja (Puccinia dispersa), rženi listi ožig (Rhynchosporium secalis) ter redko pšenična pepelovka (Blumeria graminis).[19]
Od žuželk rž napadajo žitne uši ter redkeje žitni strgači.
Evropska unija 7.404 Rusija 2.850 Belorusija 700 Ukrajina 625 Turčija 350 ZDA 318 Kanada 102 
Japonska 55 
Argentina 45 Kazahstan 30 
Norveška 27 Skupaj svet 12.597 Vir:FAS USDA[20] Rž se v prvi vrsti uporablja za človekovo prehrano, poleg tega pa tudi za živalsko krmo in kot industrijsko rastlino. Iz rži pridobivajo alkoholne pijače (viski, vodka, pivo), pa tudi industrijski špirit. V preteklosti se je ržena slama zaradi dolgih bilk veliko uporabljala za prekrivanje streh ter kot polnilo za ležišča. Za slamokrovstvo je najboljša ržena slama s čim tanjšimi in dolgimi stebli. Običajno je slama primerno zrela še preden rž do konca dozori. Takrat se ročno požanje in poveže v snope za sušenje. Ko se posuši, se omlati in počeše na lesenem »glavniku«, da se očisti plevela in zlomljenih stebelc. Tako pripravljena slama se skladišči do uporabe. Pred pokrivanjem strehe mora biti ostrešje polatano na 25 cm. Na starejših strehah, kjer je slama obrnjena tako, da gledajo klasi na prosto pa so razmiki med latami od 35 do 38 cm. Slamo na ostrešje privezujejo z beko ali z žico. Na stranskih zaključkih strehe pritrdijo deske ali spletejo kite na več načinov.[21]
Rž vpliva na gospodarstvo tudi negativno, saj je pogost plevel med pšenico, zaradi česar se zmanjuje vrednost pridelka.[22]
Rž se uporablja tudi za krmo živine. V tem primeru lahko živino krmijo z zrnjem ali otrobi, pogosto pa se ji polaga tudi sveža zel ali silaža iz rži. Pogosto za zeleno krmo živine sejejo rž v kombinaciji z grahom, grašico, grahorjem, volčjim bobom ali ozimno ogrščico. Posevek se lahko seje na zorano njivo ali na strnišče. Slama rži je za živino neprimerna hrana, saj je preveč groba. Študije so pokazale, da krmljenje prašičev, še posebej brejih samic in perutnine z ržjo ni tako primerno kot krmljenje z drugimi žiti, krmljenje zajcev z ržjo pa je priporočljivo. Krmljenje mladih živali z ržjo se odsvetuje, saj lahko vodi v težave s prebavo. Prav tako se odsvetuje krmljenje molznih živali z zeleno ržjo, saj le-ta vpliva na okus mleka.[13]
Slama se danes uporablja predvsem za nastiljanje živini, pa tudi kot podlaga pri gojenju nekaterih vrst gob.[23] Velik del slame ponekod uporabijo za izdelavo celuloze za papir ali pa s sežiganjem iz nje pridobivajo bioplin in bioetanol.[1] Pridobivanje bioetanola iz rži je sicer po nekaterih podatkih najmanj prijazno okolju.[24]
Danes je rž osnovno krušno žito vzhodno od nemško-francoske meje in severno od Madžarske. Poleg tega je praženo seme dober kavni nadomestek. Po kemični sestavi je rž podobna pšenici, je pa siromašnejša z lepkom (beljakovini gliadin in gluten), zaradi česar se iz ržene moke ne da zamesiti tako dobrega kruha kot iz pšenične. Običajno se zato za peko ne uporablja čista ržena moka, temveč mešanica ržene in pšenične moke. Takšen kruh ima še eno prednost, ostane namreč dalj časa svež kot kruh iz same pšenične moke. Čisto rženo moko uporabljajo Nemci za peko posebnega črnega zbitega kruha, ki ga imenujejo pumpernickel. Rženi kruh vsebuje veliko vlaknin in malo maščob. Ima tudi nizek glikemični indeks, zaradi česar je primeren za bolnike z diabetesom.[25] Poleg moke se za hrano pripravlja tudi ržena kaša, kosmiči in rženi kalčki.
Zrno rži vsebuje v povprečju:
Poleg tega vsebuje tudi vitamine A, E, B5, B6 in K, niacin, tiamin in riboflavin ter folno kislino.[26]
Beljakovine, ki jih vsebuje rž, so deloma vodotopni abumini, v večjem delu pa rž vsebuje globuline, ki se topijo v slani raztopini. Nekaj malega je tudi figrinov, ki so topni v alkoholu. Beljakovine rži so težje prebavljive kakor pšenične.[27]
Zrnje sme v Sloveniji vsebovati 14 % vlage, vsebnost primesi se mora gibati med 5 (standardna kakovost) in 8 % (minimalna kakovost), hektolitrska masa pa mora biti med 68 (minimalna kakovost) in 72 kg/100 l (standardna kakovost). Po teh kriterijih se oblikuje odkupna cena rži v Sloveniji. Če so vrednosti višje, je cena višja, kadar pa so nižje, je temu primerno nižja tudi odkupna cena rži. Za razliko od pšenice pri rži ni predpisane vrednosti vsebnosti beljakovin v zrnju. Merilo kakovosti zrnja je tudi t. i. število padanja, ki mora biti za standardno kakovost 200, za minimalno kakovost pa 185. Število padanja je kazalnik vsebnosti encimov, ki razgrajujejo škrob, od katerih so najbolj pomembne alfa-amilaze. Velike vrednosti alfa-amilaz so lahko posledica kalitve zrna zaradi prevelike vsebnosti vode v obdobju dozorevanja rži, prepozne žetve, prevelike vsebnosti mokrega zrnja pri skladiščenju ali pa so posledica dedne zasnove rastline. Preskus števila padanja izvajajo tako, da zrnje zmeljejo in ga zmešajo z vodo. Število padanja se nato meri v sekundah, ki jih potrebuje posebno mešalo, da se potopi v to suspenzijo.[1]
Značilna in v preteklosti dokaj pogosta bolezen rži je glivična okužba s škrlatnordečo glavnico (Claviceps purpurea; tudi »rženi rožiček«), ki je za človeka in živali izjemno strupena. Uživanje moke, med katero je pomešana, privede do kopičenja strupenega alkaloida ergotamina. Posledica je bolezensko stanje, imenovano ergotizem, ki se kaže s slabostjo, bolečinami, vrtoglavico, nekrozo tkiv, halucinacijami in lahko povzroči tudi smrt. V srednjem veku, ko še niso poznali vzroka bolezni, so ljudi z ergotizmom pogosto preganjali kot čarovnike. V tistem času so bile s škrlatnordečo glavnico pogosto okužene velike površine, posledica česar so bili obsežni izbruhi bolezni, zato je bilo razširjeno mnenje, da je nalezljiva.[1] Med najbolj znanimi pregoni obolelih za ergotizmom so Salemski čarovniški procesi, ki so jih leta 1692 izvajali v ameriški zvezni državi Massachusetts.[28]
Vzrok za bolezen so odkrili v 17. stoletju, poimenovali pa so jo žitna božjast. Leta 1918 so analizirali učinkovine škrlatnordeče glavnice in v njej odkrili alkaloida ergotamin ter ergobazin. Pozneje so ponekod polja rži celo načrtno okuževali z glivo, da so iz nje pridobivali omenjena alkaloida, ki so ju uporabljali kot učinkovino v zdravilih za zniževanje krvnega tlaka. Poleg tega se iz rženega rožička sintetizira tudi psihotropna snov LSD.[1]
Rž [ŕž] (znanstveno ime Secale cereale) je krušno žito iz družine trav, sorodno ječmenu in pšenici. Največji pridelovalki rži sta Evropska unija in Rusija. V Sloveniji, kjer je drugo najpomembnejše krušno žito, najbolje uspeva v severovzhodnem predelu in na višje ležečih površinah na Dolenjskem, Gorenjskem in Koroškem. Najbolje uspeva na peščeni in ilovnati podlagi, odporna pa je proti suši in zmrzali.
Rž se uporablja predvsem za človekovo prehrano, vzhodno od nemško-francoske meje in severno od Madžarske pa je rž celo osnovno krušno žito. Poleg prehrane se uporablja tudi za živalsko krmo in kot industrijsko rastlino, saj iz nje izdelujejo nekatere alkoholne pijače in industrijski špirit. Velik del slame ponekod uporabijo za izdelavo celuloze za papir ali pa s sežiganjem pridobivajo bioetanol in bioplin. Med pšenico je rž sicer pogost plevel, kar zmanjšuje vrednost pridelka.
V primerjavi z drugimi žiti je bolj odporna proti boleznim in škodljivcem. Kljub temu jo lahko prizadene npr. škrlatnordeča glavnica, ki je v preteklosti povzročala epidemije smrtonosne zastrupitve, imenovane ergotizem. V srednjem veku so zaradi nepoznavanja vzroka bolezen pripisovali čarovništvu.
Råg (Secale cereale) är ett sädesslag som räknas till ett av de fyra sädesslagen. Det är en art i familjen gräs i tribuset Triticeae, och är nära besläktad med korn och vete. Rågkorn används till mjöl, rågbröd, rågöl, rågwhiskey, några olika sorters vodka, och till djurfoder. Kornen kan även ätas hela, antingen kokade, eller rullade, likt havregryn.
Råg är en ett- eller tvåårig[1] växt som blir drygt en till en och en halv meter hög. Dess korn sitter i ett tvåsidigt ax och varje korn omsluts av ett skal som bär på sträva borst som alla är ungefär lika långa[2] (jämför med kornets borst).
Råg är ett sädesslag, och bör inte misstas för rajgräs, som används till gräsmattor, bete och hö till boskap.
Råg kan sås både på lerjord och sandjord och är mycket tålig när det gäller torka och låga pH-värden. Konkurrensförmågan mot ogräs är mycket hög. Såddjupet ska vara på ungefär 3 cm.[3] I Sverige ger råg ca 5600 kg/ha.[4]
Råg är en av ett antal arter som växer vilda i centrala och östra Turkiet och intilliggande områden. Domesticerad råg förekommer i små mängder på några neolitiska platser i Turkiet, men är annars praktiskt taget frånvarande från arkeologiska utgrävningar fram till bronsåldern i centrala Europa, runt 1800-1500 f.Kr.[5] Det är möjligt att råg kom österifrån från Turkiet som en mindre tillsats i vete, och var bara senare odlad enskild. Även om arkeologiska bevis har funnits för rågen i Romarriket längs Rhen, Donau och på brittiska öarna avfärdade Plinius den äldre rågen som en "väldigt fattig mat, och tjänar bara att avvärja svält." Sedan medeltiden har råg odlats utbrett i Centrala och Östra Europa, och är det huvudsakliga brödsädesslaget i många områden öster om den Fransk-tyska gränsen och norr om Ungern.
Teorier om mycket tidigare odling, i den mesolitiska platsen Tell Abu Hureyra i Eufrats dal i norra Syrien, är kontroversiella. Kritiker pekar på inkonsekvenser i kol-14-metoden.
Under historiens gång har det förekommit svampinfektioner av råg, så kallad mjöldryga. Infekterad råg ledde till att mjölet blev förgiftat vilket kunde orsaka hallucinationer, kramper, kallbrand och död. I Frankrike har det förekommit epidemier där tiotusentals människor dött i mjöldrygaförgiftningar[6].
Höstråg är alla olika sorters råg som sås på hösten för att erbjuda grundskydd för vintern. Rågen växer faktiskt varje varmare dag på vintern, när solstrålar temporärt tar plantan över fryspunkten, även om det fortfarande finns ett snötäcke. Det kan användas för att minska tillväxten av vinterhärdiga ogräs, och kan antingen skördas som en bonusgröda eller plöjas ner direkt i marken på våren för att erbjuda mer organisk massa för påföljande sommars grödor. Det används ibland i vinterträdgårdar.
Träfärgat jordfly, sädesängsfly och Sädesbroddsfly är några av de arter i Lepidoptera vars larver livnär sig på råg.
Råg odlas främst som brödsäd för framställning av rågmjöl (som i sin tur bakas till rågbröd), rågflingor och rågkross. Det används också till att framställa rågöl och rågwhiskey. Rågbröd, däribland pumpernickel, är vanligt förekommande i norra och östra Europa. Råg används också till att tillverka knäckebröd. Rågmjöl har ett lägre gluteninnehåll än vetemjöl, och innehåller en högre mängd kostfiber. Några andra användningsområden är alternativmedicin i flytande form, känt som rågextrakt. Ofta marknadsfört som "oralmat", är rågextrakt en vätska som tas från råg och liknar vätskan som tas från vetegräs. Dess fördelar sägs vara ett starkare immunförsvar, ökad energi och allergimotstånd, men det finns inga bevis för det. Råg verkar också kunna förebygga prostatacancer.[7][8]
Ryssland 3,6 
Polen 3,4 
Tyskland 2,8 
Vitryssland 1,2 
Ukraina 1,1 
Kina 0,6 
Kanada 0,4 
Turkiet 0,3 
USA 0,2 
Österrike 0,2 Totalt i världen 13,3 Källa: FAO[9] Fram till slutet av 1920-talet var rågen vårt viktigaste brödsädesslag. Den totala rågskörden i Sverige har varierat mellan drygt 670 000 ton år 1921 och 73 000 ton år 1963.[10] På Jordbruksverkets webbplats publiceras årligen statistik om hektar- och totalskördar av råg i det Statistiska meddelandet JO 16 SM Skörd av spannmål, trindsäd, oljeväxter, potatis och slåttervall.
Den areal som odlats med råg i Sverige har minskat betydligt under 1900-talet. Från 1919 till 1999 minskade rågarealen från drygt 372 000 till cirka 25 000 hektar.[10] På Jordbruksverkets webbplats publiceras årligen statistik om arealen som odlas med råg i det Statistiska meddelandet JO 10 SM Jordbruksmarkens användning. I Eurostats databas publiceras statistik om rågskörd och rågareal i Europa under kategorin Agriculture och underkategorin Regional Agriculture Statistics. I FAO:s databas publiceras statistik om rågskörd och rågareal i världen under kategorin Production och underkategorin Crops.
Flera nutida sädesslag har utvecklat skyddande likhet med vete, för att inte rensas bort som ogräs. Det är en form av mimikry som kallas Vavilovs mimikry.[11][12] Bland sädesslagen har råg och även havre utvecklats genom Vavilovs mimikry. Råg har utvecklats från gräset vildråg, Secale montanum. Eftersom råg är en härdigare växt än vete har den sedan den skyddande likheten utvecklats till fullo blivit ett bra spannmål att odla där vete inte ger skörd, till exempel i bergsterräng.[13]
Råg (Secale cereale) är ett sädesslag som räknas till ett av de fyra sädesslagen. Det är en art i familjen gräs i tribuset Triticeae, och är nära besläktad med korn och vete. Rågkorn används till mjöl, rågbröd, rågöl, rågwhiskey, några olika sorters vodka, och till djurfoder. Kornen kan även ätas hela, antingen kokade, eller rullade, likt havregryn.
Råg är en ett- eller tvåårig växt som blir drygt en till en och en halv meter hög. Dess korn sitter i ett tvåsidigt ax och varje korn omsluts av ett skal som bär på sträva borst som alla är ungefär lika långa (jämför med kornets borst).
Råg är ett sädesslag, och bör inte misstas för rajgräs, som används till gräsmattor, bete och hö till boskap.
Çavdar (Secale cereale), Poaceae (buğdaygiller) familyasından bir tahıl bitkisi.
Çavdarın ilk kez İÖ 6500 yıllarında Asya'nın güneybatısında yetiştirildiği sanılmaktadır. Soğuğa en dayanıklı tahıl olan çavdar yüksek yerleri, kumlu ve gevşek toprakları sever. Rusya, İskandinav ülkeleri gibi kışları çok sert geçen yörelerde bile yetiştirilir ve sonbaharda ekilip ertesi yıl yaz başlarında biçilir. Üstelik buğday, arpa, mısır ve pirinç tarımına elverişli olmayan en verimsiz topraklarda bile öbür tahıllardan daha iyi ürün verir. Tahıllara büyük zarar veren külleme ve pas hastalıkları ile zararlı böceklerden de pek fazla etkilenmeyen çavdarın en önemli zararlısı çavdar mahmuzu hastalığına yol açan bir asklımantardır.
Genellikle 1-2 metre yüksekliğe ulaşan çavdarın görünümü arpaya çok benzer. Taneleri buğdaya göre daha ince uzun, kavuzları daha dar, kılçıkları da oldukça kısadır. Daha çok ekmeklik un ve hayvan yemi olarak değerlendirilen çavdarın bileşiminde karbonhidrat, protein, potasyum ve B vitamini bulunur.
Çavdar unundan yapılan ekmek de buğday ekmeği gibi hafif olur. Buğday ve çavdar ununda bulunan protein karışımları (glüten) hamurun kabararak esnek ve yumuşak olmasını sağlar. Bu yüzden, başka tahılların unundan ekmek yapılırken hamura buğday ya da çavdar unu katılması gerekir.
Dünya genelinde, besin olarak kullanılan çavdar miktarı bu amaçla kullanılan buğdayın yarısı kadardır. Besin değeri yüksek olan çavdar başka tahıllarla karıştırılarak hayvanlara da yedirilir. Dünyanın çeşitli yörelerinde çavdardan viski, cin, votka gibi aklollü içkiler ve kvas denen Rus birası yapılır. İnce uzun, esnek ve sağlam olan çavdar sapları da çatı kaplaması, şilte dolgusu, örme şapka, kâğıt ve mukavva yapımında kullanılır.
Yılda 30 milyon ton dolayında olan dünya çavdar üretiminin üçte birinden fazlasını Rusya sağlar. Doğu Avrupa ülkelerinde ve Almanya Federal Cumhuriyeti'nde de geniş çapta çavdar üretimi yapılır. Türkiye'de 1960 yılında 650 bin hektar olan çavdar ekim alanı 1987'de 242 bin hektara kadar düşmüştür. Bu alandan elde edilen ürün 1987 verilerine göre 380 bin ton dolayındadır. 85 bin tonu geçen üretimiyle Kayseri ilk sırada yer alır. Niğde, Sivas, Yozgat, Nevşehir ve Konya öteki önemli çavdar üreticisi illerdir.
Çavdar öncelikle doğuda, merkezi ve kuzey Avrupa'da yetişir. Ana çavdar kuşağı Kuzey Almanya'dan Polonya,Ukrayna,Beyaz Rusya,Litvanya,Letonya, merkezi ve kuzey Rusya içlerine yayılır.Çavdar ayrıca Kuzey Amerika' da (Kanada,Birleşik Devletler), Güney Amerika'da (Arjantin),Türkiye,Kazakistan ve Kuzey Çin' de yetişir. Çavdarın üretim seviyesi üretici ulusların çoğunda talep azlığından dolayı düşer. Örnek olarak çavdar üretimi Rusya'da 1992 yılında 13.9 milyon metrik ton iken 2005 yılında 3.6 milyon metrik tona düşmüştür.Ayni duruma uyan ülkeler aşağıdaki gibidir:
Çavdarın çoğu, üretildiği ülkede tüketilmektedir ve sadece komşu ülkelere ihraç edilmekte olup dünya çapında ihracatı yoktur.
Çavdar (Secale cereale), Poaceae (buğdaygiller) familyasından bir tahıl bitkisi.
Çavdarın ilk kez İÖ 6500 yıllarında Asya'nın güneybatısında yetiştirildiği sanılmaktadır. Soğuğa en dayanıklı tahıl olan çavdar yüksek yerleri, kumlu ve gevşek toprakları sever. Rusya, İskandinav ülkeleri gibi kışları çok sert geçen yörelerde bile yetiştirilir ve sonbaharda ekilip ertesi yıl yaz başlarında biçilir. Üstelik buğday, arpa, mısır ve pirinç tarımına elverişli olmayan en verimsiz topraklarda bile öbür tahıllardan daha iyi ürün verir. Tahıllara büyük zarar veren külleme ve pas hastalıkları ile zararlı böceklerden de pek fazla etkilenmeyen çavdarın en önemli zararlısı çavdar mahmuzu hastalığına yol açan bir asklımantardır.
Genellikle 1-2 metre yüksekliğe ulaşan çavdarın görünümü arpaya çok benzer. Taneleri buğdaya göre daha ince uzun, kavuzları daha dar, kılçıkları da oldukça kısadır. Daha çok ekmeklik un ve hayvan yemi olarak değerlendirilen çavdarın bileşiminde karbonhidrat, protein, potasyum ve B vitamini bulunur.
Çavdar unundan yapılan ekmek de buğday ekmeği gibi hafif olur. Buğday ve çavdar ununda bulunan protein karışımları (glüten) hamurun kabararak esnek ve yumuşak olmasını sağlar. Bu yüzden, başka tahılların unundan ekmek yapılırken hamura buğday ya da çavdar unu katılması gerekir.
Dünya genelinde, besin olarak kullanılan çavdar miktarı bu amaçla kullanılan buğdayın yarısı kadardır. Besin değeri yüksek olan çavdar başka tahıllarla karıştırılarak hayvanlara da yedirilir. Dünyanın çeşitli yörelerinde çavdardan viski, cin, votka gibi aklollü içkiler ve kvas denen Rus birası yapılır. İnce uzun, esnek ve sağlam olan çavdar sapları da çatı kaplaması, şilte dolgusu, örme şapka, kâğıt ve mukavva yapımında kullanılır.
Yılda 30 milyon ton dolayında olan dünya çavdar üretiminin üçte birinden fazlasını Rusya sağlar. Doğu Avrupa ülkelerinde ve Almanya Federal Cumhuriyeti'nde de geniş çapta çavdar üretimi yapılır. Türkiye'de 1960 yılında 650 bin hektar olan çavdar ekim alanı 1987'de 242 bin hektara kadar düşmüştür. Bu alandan elde edilen ürün 1987 verilerine göre 380 bin ton dolayındadır. 85 bin tonu geçen üretimiyle Kayseri ilk sırada yer alır. Niğde, Sivas, Yozgat, Nevşehir ve Konya öteki önemli çavdar üreticisi illerdir.
Жито посівне (Secale cereale) — рослина родини тонконогових, близько пов'язана з ячменем та пшеницею, що широко вирощується людиною для отримання зерна та як кормова культура. Зерно посівного жита використовується для виготовлення певних сортів хліба, пива, віскі, горілки та інших продуктів, також часом споживається в їжу цільне зерно, приготовлене у вигляді каші.
Посівне жито є одним з близько 5 видів роду жито (Secale). Воно може мати диплоїдний або тетраплоїдний набір хромосом (2n=14, 2n=28). Вид об'єднує понад 40 різновидностей. Також вирощується гібрид посівного жита, отриманий при схрещуванні його з пшеницею — тритикале.
Українське слово жито походить від прасл. *žito («хліб на корені», «збіжжя»), спорідненого з прусськ. geitan («хліб»), сер.-в.-нім. kīt і давн-англ. cīdh («пагін», «паросток»)[1]. У праслов'янській мові жито називалося словом *rъžь, від якого утворені назви злаку в багатьох слов'янських мовах (рос. рожь, болг. ръж, серб. раж/raž, словац. raž, словен. ŕž), українські діалектні слова рож, ріж, ржина, иржище («житня стерня»), а також поширене слово «суржик» (первісно — мішані посіви жита з іншими злаками). Воно вважається похідним від пра-і.е. *rughis[2].
Посівне жито — однорічна трав'яниста рослина. Як кормове вирощують також культурне багаторічне жито, одержане А. І. Державіним при схрещуванні дикого багаторічного жита з однорічним культурним посівним житом.
Посівне жито в природі є диплоїдною формою (2n=14). В останні десятиріччя селекціонерами шляхом подвоєння кількості хромосом було створене тетраплоїдне жито (4x=28), сорти якого формують велике зерно (маса 1000 зерен досягає 50–55 г) та міцну, стійку до вилягання соломину.
Посівне жито відзначається добре розвиненою кореневою системою, яка проникає у ґрунт на глибину до 1,5–2 м і завдяки високій фізіологічній активності легко засвоює з ґрунту поживні речовини з важкорозчинних сполук.
Вузол кущіння у жита формується на трохи меншій глибині від поверхні ґрунту (1,7–2 см), ніж у пшениці (2–3 см). Коли насіння загортається глибоко, жито закладає два вузли кущіння: перший — глибоко, а пізніше другий — близько до поверхні ґрунту, який стає головним. Інтенсивність кущіння у жита досить висока — кожна рослина утворює 4–8 пагонів, а за сприятливих умов — до 50–90.
Стебло — порожниста соломина, гнучке, вкрите восковим нальотом, утворює 5–7 міжвузлів. Верхівка останнього міжвузля опушена. Висота стебла залежно від умов вирощування та сорту коливається від 70 до 180—200 см (у середньому 80–100 см).
Листки шорсткі, покриті восковим нальотом. Довжина листкової пластинки — 15–30, ширина — 1,5–2,5 см. В основі пластинки міститься короткий язичок і короткі голі або слабоопушені вушка.
Колос у жита остистий, незакінченого типу — на верхівці стрижня немає кінцевого верхівкового колоска. Стрижень колоса сплюснутий, опушений, членики опушені. Колоски в основному двоквіткові, рідко три-, чотириквіткові. У колосі міститься 30–40 колосків. Колоскові луски вузькі, шилоподібні; зовнішня квіткова луска має війчастий кіль, який закінчується остюком завдовжки 3–4 см. Остюки притиснуті до колоса або розходяться в боки. Середня довжина колоса 7–14 см. За формою він залежно від сорту буває призматичним, веретеноподібним, видовженоеліптичним. У призматичного колоса лицьова і бічна сторони однакової ширини по всій довжині; веретеноподібного — бічна у нижній третині колоса ширша за лицьову; видовженоеліптичного — лицьова вужча від бічної, колос від середини звужується до основи і верхівки. Колос у посівного жита залежно від сорту різної щільності. За кількістю колосків на 10 см довжини колосового стрижня розрізняють жито з дуже щільним колосом — при наявності понад 40 колосків на 10 см, з колосом вище середньої щільності — 36–39 колосків, середньої — 32–35 та нещільним колосом — менш як 32 колосків.
Зерно жита різне за розміром, формою, забарвленням. Довжина його — 5–10 мм, ширина — 1,5–3,5, товщина — 1,5–3 мм. Маса 1000 зерен у диплоїдного жита — 20–35, тетраплоїдного — 35–50 г. Форма зерен видовжена (з відношенням довжини до ширини більш як 3,3) або овальна (з відношенням довжини до ширини 3,3 і менше) з помітною поперечною зморшкуватістю на поверхні. За забарвленням розрізняють зерно біле, зеленувате, сіре, жовте, темно-коричневе.
Вміст крохмалю в зернах 72 %[3].
Предком культурного жита, вважається його дикий різновид, що раніше класифікувався як гірське жито (Secale montanum або Secale strictum) та росте в горах Малої Азії і подекуди на Близькому сході. Перші спроби вирощування жита відносяться до 3-го тисячоліття до н. е. Воно вирощувалося у невеликих обсягах у багатьох місцях на територіях сучасної Туреччини, Вірменії та Ірану. Після цього жито було невідомо протягом довгого часу, поки в 1500—1800 роках до н. е. його не почали вирощувати в Центральній Європі[4]. На території Східної Європи в межах розселення слов'янських та балтійських народів жито спочатку було відоме як бур'ян на посівах пшениці і лише пізніше, на межі нашої ери, воно почало вирощуватись як самостійна культура. З Середніх віків жито почало вирощуватися у великих обсягах як головна хлібна культура як в Центральній, так і у Східній Європі.
З усіх злакових культурне жито є найбільш морозостійким — росте на півдні Ґренландії, на півночі Скандинавії, та в Гімалаях до висоти 4250 метрів. Тому вважають, що входження жита в культуру пов'язане з розповсюдженням землеробства на північ Європи.
Озиме жито — типова перехреснозапильна рослина. Щоб не допустити перехрещування, необхідно дотримуватися просторової ізоляції: для диплоїдних сортів вона повинна бути не менше 200—300, тетраплоїдних — 500—1000 м.
В окремих регіонах СНД із суворими умовами зимівлі (Забайкалля) вирощують яре жито.
З рекомендованих сортів диплоїдного озимого жита в Україні поширені такі: Богуславка, Боротьба, Воля, Київське 93, Київське 90, Ніка, Харківське 95, Хакада та ін., тетраплоїдного — Верасень, Древлянське, Пуховчанка, Харківське 98 та ін.
Німеччина 3.854.400 
Росія 3.280.759 
Польща 2.792.593 
Білорусь 867.075 
Данія 677.800 
КНР 520.000 
Україна 478.000 
Туреччина 300.000 
Іспанія 290.970 
Австрія 232.530 У світі 15.242.551 Джерело: FAO[5] Жито вирощується переважно в Центральній, Східній та Північній Європі. Район вирощування простягнувся від півночі Німеччини через Польщу, Україну, Білорусь, Литву до центральних районів Росії. Також жито вирощується в Канаді, США, Аргентині, Туреччині, Казахстані та Китаї.
Переважно кожна країна вирощує його для власних потреб, оскільки споживання жита у світі знижується і міжнародна торгівля ним майже відсутня. Навіть у разі експорту жито вивозиться в незначних обсягах лише до сусідніх країн. Так, лише в Росії виробництво жита знизилося з 13,9 млн тонн в 1992 році до 3,4 млн тонн в 2005 році, в Польщі з 5,9 до 3,4 млн тонн тощо.
У квітні 2017 року повідомлено про розшифрування науковцями Технічного університету Мюнхена та Інституту імені Лейбніца геному жита[6].
Жито є дуже вразливим до грибів роду ріжки, зокрема ріжків пурпурових. Ураження цими грибами викликає хворобу з однойменною назвою. Завдяки сучасним методам культивації можливий вплив хвороби на здоров'я людей зведено до мінімуму.
Зінченко О. І. та ін. Рослинництво: Підручник / О. І. Зінченко, В. Н. Салатенко, М. А. Білоножко; За ред. О. І. Зінченка. — К.: Аграрна освіта, 2001. — 591 с.: іл.
Жито посівне (Secale cereale) — рослина родини тонконогових, близько пов'язана з ячменем та пшеницею, що широко вирощується людиною для отримання зерна та як кормова культура. Зерно посівного жита використовується для виготовлення певних сортів хліба, пива, віскі, горілки та інших продуктів, також часом споживається в їжу цільне зерно, приготовлене у вигляді каші.
Посівне жито є одним з близько 5 видів роду жито (Secale). Воно може мати диплоїдний або тетраплоїдний набір хромосом (2n=14, 2n=28). Вид об'єднує понад 40 різновидностей. Також вирощується гібрид посівного жита, отриманий при схрещуванні його з пшеницею — тритикале.
Lúa mạch đen hay hắc mạch, tên khoa học Secale cereale, là một loài cỏ phát triển rộng khắp, có vai trò là một loại lương thực, một loại cây trồng phủ đất và thức ăn gia súc. Nó là một loài trong bộ Triticeae và có quan hệ gần gũi với lúa mạch và lúa mì. Hạt của hắc mạch được dùng làm bột, bánh mì, bia, bánh mì giòn, một số loại rượu whisky hay vodka và rơm cho gia súc ăn. Hạt của nó có thể ăn hoàn toàn, bằng cách luộc hoặc xay nát như yến mạch.
Lúa mạch đen (rye) là một loại ngũ cốc. Trong tiếng Anh cần tránh nhầm rye với ryegrass vốn nghĩa là bãi cỏ, cỏ khô cho gia súc ăn.
Lúa mạch đen là một trong những loài thực vật hoang dại ở miền trung, miền đông Thổ Nhĩ Kỳ và các vùng lân cận. Hắc mạch đã được thuần hóa với số lượng nhỏ ở một vài vị trí con người sinh sống (thời đồ đá mới), tại bán đảo Tiểu Á (Thổ Nhĩ Kỳ). Ví dụ khu di khảo PPNB (Pre-Pottery Neolithic B) và Can Hasan III. Nhưng điều này hầu như vắng bóng trong các tài liệu khảo cổ mãi đến thời đồ đồng ở Trung Âu, khoảng năm 1800–1500 TCN. Có thể lúa mạch đen là đã "di cư" từ vùng Tiểu Á (tức Thổ Nhĩ Kỳ) về phía Tây rồi "gia nhập" vào loài lúa mì theo kiểu Tiến hóa bắt chuớc và chỉ sau này mới được trồng theo đúng nghĩa.
Hình vẽ sinh học
Thomé 1885
USDA
Bông lúa
Lúa mạch đen dại
-2008.jpg)
Cánh đồng
Amakovsky 1869
Råshult, Thụy Điển
Phương tiện liên quan tới Secale cereale tại Wikimedia Commons
Đối với các định nghĩa khác, xem Lúa mạch. Lúa mạch đen hay hắc mạch, tên khoa học Secale cereale, là một loài cỏ phát triển rộng khắp, có vai trò là một loại lương thực, một loại cây trồng phủ đất và thức ăn gia súc. Nó là một loài trong bộ Triticeae và có quan hệ gần gũi với lúa mạch và lúa mì. Hạt của hắc mạch được dùng làm bột, bánh mì, bia, bánh mì giòn, một số loại rượu whisky hay vodka và rơm cho gia súc ăn. Hạt của nó có thể ăn hoàn toàn, bằng cách luộc hoặc xay nát như yến mạch.
Lúa mạch đen (rye) là một loại ngũ cốc. Trong tiếng Anh cần tránh nhầm rye với ryegrass vốn nghĩa là bãi cỏ, cỏ khô cho gia súc ăn.
Рожь возделывают прежде всего в Германии, России, Польше, Белоруссии, Украине, Скандинавии, Китае, Канаде и США. На территории России рожь выращивают в основном в пределах лесной зоны. Лидерами по выращиванию ржи являются Германия, Россия и Польша. В 2011—2016 годах на долю этих трёх стран приходилось от 60 до 68 % мирового производства[16].
Производство ржи по годам[16],
Зёрна, отруби и зелёные стебли ржи используются в лечебных целях.
В белке зерна содержатся лизин и треонин — аминокислоты, необходимые для роста и восстановления тканей, производства гормонов и антител. Рожь способствует сопротивляемости организма заболеваниям, обладает отхаркивающим действием, как диетический продукт полезна при сахарном диабете. Поэтому даже ржаной хлеб в определённом смысле является лекарством. В народе его используют как лёгкое слабительное, отвар из отрубей, наоборот, оказывает закрепляющее действие. Полезен ржаной квас: он нормализует пищеварение, улучшает обмен веществ, благотворно влияет на сердечно-сосудистую систему.
Рожь посевная — единственный вид культурной ржи, который широко распространён в мировом земледелии, в том числе и в России, как важнейшая продовольственная и кормовая культура. Вид объединяет более 40 разновидностей. Все сорта ржи, которые имеют распространение в России, принадлежат к разновидности var Vulgate Körn. (колосовой стержень неломкий, наружная цветковая чешуя голая, зерно открытое или полуоткрытое).
В России допущено к использованию около 49 сортов озимой ржи.
Основные сорта озимой ржи Сорт Скороспелость Зимостойкость Засухоустойчивость Регионы допуска Восход 2 Среднеспелый Хорошая Низкая Центральный и Волго-Вятский Вятка 2 Среднепоздний Хорошая Средняя Северный, Северо-Западный, Волго-Вятский Саратовская 5 Среднеспелый Хорошая Высокая Центрально-Чернозёмный, Средневолжский, Нижневолжский, Уральский, Западно-Сибирский Чулпан Среднеспелый Хорошая Высокая Центрально-Чернозёмный, Средневолжский, Нижневолжский, УральскийВыведены и рекомендованы к использованию высокопродуктивные короткостебельные сорта, устойчивые к полеганию и болезням: Безенчукская 87, Короткостебельная 69, Дымка, Пурга, Саратовская 5, а также сорт многолетней ржи Державинская 29.
Зёрна, отруби и зелёные стебли ржи используются в лечебных целях.
В белке зерна содержатся лизин и треонин — аминокислоты, необходимые для роста и восстановления тканей, производства гормонов и антител. Рожь способствует сопротивляемости организма заболеваниям, обладает отхаркивающим действием, как диетический продукт полезна при сахарном диабете. Поэтому даже ржаной хлеб в определённом смысле является лекарством. В народе его используют как лёгкое слабительное, отвар из отрубей, наоборот, оказывает закрепляющее действие. Полезен ржаной квас: он нормализует пищеварение, улучшает обмен веществ, благотворно влияет на сердечно-сосудистую систему.
裸麦（学名：Secale cereale）又称黑麦，是一种在温带地区分布很广的谷物。
黑麦是一种比较新的谷物，在欧洲古代时期这种谷物还不为人所知，它本来被認為是一种杂草，在2000到3000年前在小亚细亚与小麦一起被收割而培养出来的。
2013年联合国粮食及农业组织估计全世界裸麦产量为1670万吨。裸麦和小麦的杂交产品叫做小黑麦，它结合了两种作物的特性。在中欧和东欧，裸麦主要用来烤面包。
一年生草本；根系发达，分蘖力强，秆细而韧；叶片常被蜡质，叶鞘通常为紫色或褐色；穗状花序，异花授粉，自交结实率低；四棱状穗，穗轴每节着生一个小穗，每穗约有小穗40个，每小穗通常结实两粒；护颖狭窄，灰褐色的籽实狭长，表面皱缩。
相对于小麦来说裸麦更适应冷和干燥的气候。适合高寒或干旱地区生长。
裸麦麵与小麦面在烤面包时的特性非常不同，其原因是裸麦麵中含有半纤维素，因此裸麦麵中的面筋无法构成一个支持一定体积形状的框架。在揉麵和烤的过程中这些半纤维素与小麦面中的胶合素起同样的作用，它们对裸麦麵的和水和容水效应起非常大的作用。裸麦烤物与小麦烤物相比颜色比较深，质体比较紧密，有一种特别的香味，不像小麦那样含有许多气泡、松散。裸麦麵包主要成分是粘在一起的淀粉，这是它质体紧密、含有的气泡少的原因。因此裸麦粉一般与小麦粉混合烤麵包，或者用来烤全穀面包。在比较多雨的年裡裸麦的谷粒往往在收割之前就已经开始发芽了。谷粒中的淀粉酶开始分解淀粉。在这种情况下裸麦面一定要加入酵母发酵后才能用来烤面包。
相对而言裸麦的赖氨酸含量比较高，因此它是适当营养的重要组成部分。裸麦中的半纤维素也有很高的营养价值。有些研究报道认为半纤维素导致食物在消化道中待的时间延长，有抗癌作用，但这个效果是否存在在科学界依然有争议。
除烤面包外裸麦还被用来做饲料與飲品。好的伏特加就是裸麦製造的，而加拿大威士忌則是一種使用裸麥作為主要原料的威士忌。現代標榜健康飲料的"黑麥汁"是用烘培过的大麦芽冲主而成，实际与黑麦(裸麦)无关。
以下数据为每100克裸麦
注意：裸麦的组成随外界条件（土壤、气候）和种植方法（肥料、杀虫剂）不同而变化。
在德国哈雷大学的一块试验田上自120多年来只种裸麦，而且从来不施肥料。数十年来这块田始终产1.5吨/公顷裸麦。目前在施肥料的田里的每公顷产量一般为7到8吨。
裸麦（学名：Secale cereale）又称黑麦，是一种在温带地区分布很广的谷物。
黑麦是一种比较新的谷物，在欧洲古代时期这种谷物还不为人所知，它本来被認為是一种杂草，在2000到3000年前在小亚细亚与小麦一起被收割而培养出来的。
2013年联合国粮食及农业组织估计全世界裸麦产量为1670万吨。裸麦和小麦的杂交产品叫做小黑麦，它结合了两种作物的特性。在中欧和东欧，裸麦主要用来烤面包。
分類 界 : 植物界 Plantae 階級なし : 被子植物 Angiosperms 階級なし : 単子葉類 Monocots 階級なし : ツユクサ類 Commelinids 目 : イネ目 Poales 科 : イネ科 Poaceae 属 : ライムギ属 Secale 種 : ライムギ S. cereale 学名 Secale cereale L. 和名 ライムギ 英名 rye ライむぎ 全粒粉[1] 100 gあたりの栄養価 エネルギー デンプン 正確性注意 食物繊維 飽和脂肪酸 一価不飽和 多価不飽和 ビタミン チアミン (B1) リボフラビン (B2) ナイアシン (B3) パントテン酸 (B5) ビタミンB6 葉酸 (B9) ビタミンE ミネラル ナトリウム カリウム カルシウム マグネシウム リン 鉄分 亜鉛 銅 セレン 他の成分 水分 水溶性食物繊維 不溶性食物繊維 ビオチン（B7） [2]。 マイクログラム • mg = ミリグラム ライムギ（ライ麦、学名Secale cereale）はイネ科の栽培植物で、穎果を穀物として利用する。別名はクロムギ（黒麦）。単に「ライ」とも。日本でのライムギという名称は、英語名称のryeに麦をつけたものである[3]。食用や飼料用としてヨーロッパや北アメリカを中心に広く栽培される穀物である。寒冷な気候や痩せた土壌などの劣悪な環境に耐性があり、主にコムギの栽培に不適な東欧および北欧の寒冷地において栽培される。
原産は小アジアからコーカサスあたりと考えられている[4]。小麦や大麦の原産地よりはやや北の地域である。
栽培化の起源は次のように考えられている。もともとコムギ畑の雑草であったものが、コムギに似た姿の個体が除草を免れ、そこから繁殖した個体の中から、さらにコムギに似た個体が除草を逃れ[5]、といったことが繰り返され、よりコムギに似た姿へと進化（意図しない人為選択）した[5]。さらに環境の劣悪な畑ではコムギが絶えてライムギが残り、穀物として利用されるようになったというものである[5]。同じような経緯で栽培作物となったエンバクとともに、本来の作物の栽培の過程で栽培化されるようになった植物として二次作物と呼ばれる[5][6]。現在でもコムギ畑における強勢雑草であり、コムギの生育条件の悪い畑ではコムギを押しのけてライムギのほうが主となっている畑がみられる。本来の野生種ライムギは種子が脱落するタイプのみであったが、コムギ畑の雑草化した時点で半脱落性化し、さらに栽培化の過程で他の穀物と同様に非脱落性を獲得し、これによって穀物としての有用性は急上昇した。ライムギが栽培化されたのは、紀元前3000年ごろの北欧と考えられている。
ローマ帝国では、貧困者が食べるものとしていたため、一時期栽培が激減した。しかし、ローマ帝国の北部では小麦の生育条件が悪く、しばしば小麦畑をライ麦が覆うようになり、2世紀ごろにはライ麦を主目的として栽培されるようになった[7]。コムギより酸性土壌に強く、乾燥や寒冷な気候に耐えるため、スカンジナビア半島やドイツ、東ヨーロッパなどでは主要な穀物として栽培されていった。中世にはオオムギに代わってコムギに次ぐ第2の穀物としての地位を確立した[8]。16世紀末からは海運の改善や都市人口の増大に伴い、バルト海沿岸のライムギが輸出用作物として盛んに栽培されるようになり、とくにポーランド王国の大穀倉地帯を後背地に持つダンツィヒのライムギ交易が急増した。総輸出の約70%を占めたダンツィヒをはじめ、リガやケーニヒスベルクなどのバルト海諸港から盛んにライムギが輸出され、1562年から1657年までの106年間の年間平均輸出量は8.6万トンに上った[9]。また、このライムギ交易の活況はポーランド王国の経済を活性化し、ポーランドの黄金時代を経済面から支えることとなった。一方で、麦角菌中毒（下で詳述）が中世には大流行し、591年から1789年の間に132回の流行を見た。
主要栽培地域である中央アジアおよびヨーロッパ以外への伝播は遅れ、16世紀以降にはロシア人の東進にともなってシベリアでも栽培が開始されたものの、南北アメリカ大陸やインド、東アジア、日本への伝播は19世紀まで起こらなかった[10]。このため、栽培の歴史の浅い日本および東アジアにおいては雑草型のライムギはほぼ存在せず、栽培種のライムギのみが生育している[11]。
ライムギの重要性が低下し始めたのは18世紀に入ってからのことである。このころからイギリスでは囲い込みや農業革命の進展によってコムギの生産が急伸し、コムギの一大輸出国となった。これに伴い、食味に劣るライムギの輸出が急減した。バルト海からのライムギ輸出量は、17世紀前半の50年平均が13.2万トン、後半50年が11.2万トンだったのに対し、18世紀前半の50年には6.4万トンと半分以下に減少してしまった[12]。
その後も、19世紀ごろまではパン用穀物としてはコムギより使用量が多かったものの、食味などの点からコムギのパンのほうが常に高級とされ、コムギの収穫量増大とともに重要性は低下していった。ライムギの主要産地の一つであり消費量も多かったドイツにおいても、1850年以降ライムギの供給量は年間一人当たり60㎏から80㎏程度で停滞し、1900年ごろには供給量は60㎏程度で横ばいであるものの、コムギとほぼ同量の供給量となっている。1850年にはコムギの供給量はライムギの半分の約30㎏にすぎなかったので、経済成長や生産の拡大などによってコムギの供給量が急伸し、ライムギの重要性が相対的に低下したことが読み取れる。その後、1940年ごろまではコムギとライムギの供給量はほぼ同量となっているが、1950年にはこれは逆転し、ライムギの供給量は一人当たり約30㎏となって、コムギの半分になってしまっている。しかもその後も、ライムギの供給量は急減を続けた[13]。
現在ではライ麦粉は小麦粉よりビタミンB群や食物繊維が多いことを認められて蔑まれることはなくなり、健康的な食物としてヨーロッパ全土で栽培されている。しかし19世紀以後、コムギの作付面積が拡大するとともにライムギは栽培面積、栽培量ともに激減し、現代においてもなお栽培は減少の一途をたどっている。生産量が少ないため、僅かな不作でも価格が急騰する事があり、昔とは逆に小麦のパンよりライ麦パンの方が高値で取引されることも珍しくない。
ライムギの近縁種としては、S. montanum、S. africanum、S. vavilovii 及び S. silvestreがある[14][15]。
根がよく発達し、地上面の高さは1.5mから1.8m、3mに及ぶこともある。風媒花である。ライムギはコムギやオオムギと違って他家受精植物であり、自家受精する場合は著しく収穫量が劣る[16]。
コムギとは近縁であり、交配も可能である。ただし、ライムギの花粉をコムギのめしべに受粉させる場合に限り、この逆では実が稔らない[17]。もともとはコムギ畑の雑草であったため、ライムギとコムギの交雑は頻繁に起こっていた。これを防ぐため、ヨーロッパなどライムギの古くから栽培されていた地域では、ライムギとの交雑を制限する遺伝子を持つコムギが優勢となっていき、ほとんどのコムギがこの遺伝子を持つようになった。一方、東アジアにはライムギが存在しなかったため、東アジアのコムギにはこの遺伝子が存在しない[18]。この形質を利用し、コムギとライムギの品種改良がおこなわれている。コムギとの人為的な交配種をライコムギといい、一時交配では優良な品種が生まれにくいものの、交配種どうしからさらに交配させた品種からは優良種が現れることがあり、選抜して栽培される。
主に秋に蒔き、夏に収穫するが、春蒔きの品種もある。ライ麦は発芽温度が1℃から2℃と低く、低温に強いため冬作物として栽培される。秋に蒔かれたライ麦は冬を越し、春になると急速に成長する。ライ麦はほかの穀物よりも耐寒性が強いため、小麦が生育できない寒冷地においてもライ麦は成長できる。また、ライ麦はほかのほとんどの穀物よりも貧しい土壌で生育することができる。そのため、特に砂地や泥炭地などでは特に貴重な作物である。しかしこのやせ地での生育を可能にしているのは、根が深く張り巡らされて養分を地中奥深くから吸収することができるためであるため、地力を消耗しやすく、また吸肥性が高い。一方で根が深くなるために、根を張り巡らせづらい粘土質の土地では生育しにくいが、粘土質以外の土地ではたいていよく生育し、強酸性土壌でもアルカリ性土壌でも生育するなど土質をあまり選ばない[19]。砂地を好み根が深くなるため、砂丘などの土壌流出の防止に効果が高い。また、丈が高いため、成長しすぎると倒伏しやすくなる。連作障害が起こりやすいため、ジャガイモやインゲンマメなどと組み合わせた輪作が行われる。
ライムギはもともとコムギ畑の雑草であり、生育条件がほぼ同じであることから、コムギの生育条件の悪い畑では意図的にコムギとライムギを混ぜて栽培されることがある。こうすることで、コムギが寒冷などで不作となった場合においてもライムギの収穫で損害をある程度埋め合わせることができるからである。
子嚢菌の一種麦角菌が子房に寄生すると、菌核を形成し[20]、一群の麦角アルカロイドと呼ばれる様々な生理活性を示すアルカロイドを含むマイコトキシンが発生する。これが麦角である。麦角菌に寄生されたライムギは黒い角状のものを実の間から生やしたため、これが麦角の名の由来となった。これが発生した畑からの収穫物には種子にまぎれて麦角が混入し、これを粉に挽いてパンなどに調理すると、麦角アルカロイドの毒性によって流産や末梢血管の収縮による四肢の組織の壊死、幻覚などの中毒症状を引き起こすので、食用に適さない。この麦角菌中毒は中世に大流行し、多くの人の命を奪った。
ドイツ 468.9 389.3 252.1 290.3 279.4 
ロシア 336.0 213.2 297.1 163.6 362.8 
ポーランド 335.9 288.8 260.1 285.2 340.4 
中国 65.0 67.8 68.0 57.0 55.4 
スペイン 38.3 29.7 36.7 25.8 12.9 
トルコ 36.5 37.0 36.6 36.6 27.0 
カナダ 20.8 33.7 19.5 23.2 33.0 
アメリカ合衆国 19.5 17.6 16.1 18.9 19.1 
フランス 14.3 16.0 12.4 15.1 14.7 寒冷を好みやせた土壌でも生育するため、東部、中部、北部ヨーロッパやロシアなど高緯度地帯で広く栽培される。主要なライ麦生産地帯はドイツからポーランド、ベラルーシ、ウクライナ、リトアニア、ラトビア、及び北部ロシアへと続く。また、カナダ、アメリカ、アルゼンチン、ブラジル、中国北部でも栽培される。2005年の最大生産国はロシアで、以後ポーランド、ドイツ、ベラルーシ、ウクライナと続く。しかし、需要の減退によってライ麦の生産量は減り続けている。ロシアでは、ライ麦生産量は1992年の1390万トンから2005年には360万トンにまで減少した。同じ時期、ポーランドでは590万トンから340万トン、ドイツでは330万トンから280万トン、ベラルーシでは310万トンから120万トン、中国では170万トンから60万トン、カザフスタンでは60万トンからわずか2万トンにまで減少している。ライムギ自体の反収は農法の改善などにより増加傾向にあるため、栽培面積がそれを上回る勢いで減少していることになる。世界の総栽培面積も、1930年代の4200万ヘクタールから1977年には1400万ヘクタールにまで減少している[22]。栽培面積は減少傾向だが、一方で2010年以降は生産量自体は増えつつある。健康志向による需要の高まりに影響された値段高騰の影響と推定されている。
ライ麦は生産国内でほぼ消費される。近隣諸国へ輸出されることはあるものの、世界市場は成立していない。需要自体が少ないため、近代的な品種改良もあまり行われてはいない。
ミネラル カルシウム 33 mg 鉄分 2.67 mg マンガン 121 mg リン 374 mg カリウム 264 mg ナトリウム 6 mg 亜鉛 3.73 mg 銅 0.450 mg マグネシウム 2.680 mg セレン 0.035 mgライムギはオオムギやエンバクとは違い、人間の食用としての利用が中心である。古来からヨーロッパではコムギに次ぐ食用穀物として扱われており、主に種子を粉にしてパンの原料とされてきた。21世紀の現在でも、ドイツや北欧諸国など小麦の生育が悪い国を中心に多くのライ麦パンが作られ、文化の一部となっている。ライ麦パンは色が黒っぽいことから黒パンとも呼ばれる。ライ麦には小麦と違ってグルテンがないため生地の伸びが悪い。しかしエンバクなどほかのムギとは違って、ライムギはグルテンを構成するうちのグリアジンのみは持っており、このため全く膨らまないというわけではない[23]。この特質が、ライムギがコムギに次いで第二の主穀となっていった理由である。多少膨らむ分、ほかの穀物のパンに比べてより美味なのである。
また小麦粉のパンよりも焼きあがったのちに密度が高いため、目は詰まっているが水分の抜けが少ないので日持ちする[24]。パンの発酵にはイースト菌ではなくサワー種と呼ばれる何種類もの微生物が共存した伝統的なパン種を用いることが多い。これらの発酵法では乳酸を用いて発酵するうえ、ライムギ粉の生地は酸性化されるとふくらみがよくなるため、できあがった黒パンには酸味がある[25]。また、ライムギだけでは生地が膨らみにくいため、ライムギとコムギを混ぜてパンを作ることも多く行われている[26]。この際、ライムギを多くするほど酸味が強く固いパンとなり、コムギを多くするほど酸味が少なくやわらかいパンとなる。コムギの生産量の増加やライムギパンを消費する国々の経済成長などにより、時代が下るにつれてコムギの混合量は多くなる傾向にある。コムギが大半を占める混合パンの場合、ライムギの風味は残るもののふっくらとしたパンになるため、より食べやすくなるためである。しかし、現代においてもライムギパンの風味を好む人々は多く、割合は減ったもののライムギの配合の多い高く酸味の強い混合パンや、ライムギ粉のみで作るパンもいまだ盛んに製造されている。ライムギ粉は食物繊維やミネラルが豊富に含まれており、健康に良いとされている[27]。この栄養分の高さも、近年ライムギパンが見直され消費の増える一つの要因となっている。また、ライムギにおいても精製された胚乳だけを用いるライムギ粉のほか、粗挽き粉や表皮、胚芽、胚乳をすべて粉にした全粒粉が存在し、健康志向の高まりもあって多く使用されている。
ライムギの主要栽培地域はロシアからドイツにかけての東欧北部であるが、各国ではそれぞれ特色のある利用がなされている。
ドイツにおいてはライムギとコムギの混合したパンが一般的であるが、その混合具合によって種類が違い、またライムギも粗挽きにするか細かく挽くかで違ってくる[28]。ドイツのライムギパンはロッゲンブロート（Roggenbrot、Roggen＝ライムギ、brot＝パン）と呼ばれるが、ライムギとコムギとの配合比によって名称基準が明確に定められている。ロッゲンブロートと呼ばれるものはライムギ配合比が90%以上と定められており、ほぼライムギのみによるパンである。ライムギの配合比のほうが多い、ライムギ粉89%から51%までのパンはロッゲンミッシュブロートと呼ばれる。これに対し、コムギの配合比のほうが多いコムギ粉89%から51%までのパンはヴァイツェンミッシュブロートと呼ばれる[29]。なお、コムギ配合比90%以上のほぼコムギのみによるパンはヴァイツェンブロートと呼ばれる。粗挽きのライムギ粉から作られるプンパーニッケルなどもよく知られたドイツのライムギパンである。
フランスにおいても、ドイツと同様にライムギとコムギの配合比によってパンの名称が定められている。
オーストリアのアルプス山脈部においてもライムギは利用されていたが、ここでは最も利用されていたのはエンバクのパンであり、ライムギパンはそれよりは高級なものとされていた。しかし1950年代から1960年代にかけて流通網の整備などにより安い小麦粉やライムギ粉が入ってくるようになると、エンバクはパンにされなくなり、ライムギパンも半分は小麦粉を混ぜるようになった[30]。
ロシアにおいてもライムギの黒パンは好まれ、非常に多く消費されるが、ドイツのものとは味などでかなり異なったものである。ロシアの黒パンは伝統的にライムギだけの黒パンである。ロシアはドイツに比べてもさらに自然環境が厳しく、主力の栽培穀物がライムギだったためである。この黒パンはロシアにおいてはまさしく食物の中心的存在であり、ロシア語でパンをあらわす『フレープ（хлеб）』という言葉はパン全体だけでなく、穀物全体をも指し、また逆に黒パンのことも指した。パンの中で最も一般的なものが黒パンだったので、フレープという語がそのまま黒パンを指すようになったのである。また、ロシアはヨーロッパの他国に比べてパンの消費量が非常に多く、まさしく主食に近い地位を確立していた。ロシア語で「パンと塩」（Хлеб Соль:フレープ・ダ・ソーリ）という言葉は「もてなし」を意味するが、これは来客をもてなす時に大きな丸い黒パンと塩を差し出したからである[31]。ロシアにおいても、近年ではコムギとライムギの混合パンは多く流通している。
ポーランドも黒パン地域であるが、ここの黒パンはドイツよりはロシア風に近いものである。ベラルーシはエンバクをより多用する地域であるが、ここではパン用にはその時代からライムギが使用されてきた。フィンランドではライムギパンはルイスレイパ（Ruisleipä）、エストニアにおいてはレイブ (Leib) と呼ばれ、やはりよく消費される。また、北欧諸国においては平たく乾いたクラッカー状のクリスプ・ブレッドが多く生産されるが、このクリスプ・ブレッドは伝統的にライムギによって作られるものであり、現在ではほかの原料によって作られることもあるものの、やはりライムギによって作られるものが主流である。クリスプ・ブレッドはスウェーデン語ではクネッケブレード(knäckebröd)、ノルウェー語ではクネッケブレー(Knekkebrød)、デンマーク語ではクネックブレド(Knækbrød)、アイスランド語ではリョックブレユズ(Hrökkbrauð)、フィンランド語ではネッキレイペ(näkkileipä)と呼ばれ、いずれの国でもよく食べられる。
ライムギパンにコンビーフまたはパストラミ、ザワークラウト、チーズ、ロシアンドレッシングまたはサウザンドアイランドドレッシングを挟んでグリルしたホットサンドであるルーベンサンドは、ニューヨークの定番のサンドイッチのひとつとなっている。
また、パンとしての利用のほかに、種子は醸造用としてウイスキー（ライ・ウイスキーなど）やウォッカの原料ともなる。とくにロシアにおいては、主原料にライムギを使うことは良質なウォッカの特徴の一つとされている[32]。ライ・ウイスキーが主に製造されるのは、北アメリカ大陸のアメリカとカナダにおいてである。アメリカにおいては、法律によって原料となる麦芽液のうちライ麦が51%以上を占めるものをライ・ウイスキーと呼称することが明確に定められている。ライムギが原料麦芽液の100%を占める場合はシングルライモルト・ウイスキーと呼ばれる。ライ・ウイスキーはアメリカン・ウイスキーのうちの重要な一角をなすほか、主原料としてではなく副原料としても好んで用いられる。カナダにおいては、ライムギは歴史的にウイスキーの主原料とされてきていたが、現在においてはカナディアン・ウイスキーは必ずしもライムギを主原料としているものばかりではない。このほか、コルンやジンなどの蒸留酒にもライムギを原料とするものが存在する。
ロシアやウクライナ、ベラルーシにおいては、ライムギと麦芽を発酵させたクワスという発酵飲料が盛んに作られ、アルコール分がほとんどないためジュースとして好まれている。とくにロシアにおいてはクワスはウォッカよりも古い最古の飲み物の一つであり、ソヴィエト連邦の末期までは盛んに飲まれていた。ペレストロイカ期にはコーラなどの炭酸飲料水が流入してきたために一時人気を失っていたが、徐々に人気を回復させ、再び一般的な清涼飲料の一つとなった[33]。また、クワスにキュウリ、タマネギ、ハツカダイコンといった生の野菜と、茹でたジャガイモ、鶏卵、ハムを混ぜて、オクローシカという冷製スープも作られる。このスープは夏の定番スープとしてロシアで好まれている。ポーランドにおいても、発酵したライムギの上澄み汁（ジュル）を使った白いスープであるジュレック（またはバルシチ・ビャウィ、白いボルシチ）は好まれるスープである。
また、ライムギは家畜の飼料としても使用される。得られる草の量が多く、しかも春の早い時期に得られることから青刈りして飼料や緑肥に使用されるが、家畜はやや好まない傾向がある。
日本にライムギが導入されたのは明治時代であり、北海道や東北北部などの寒冷地において栽培された。しかし戦前の栽培面積は数百ヘクタールに過ぎず、第二次世界大戦後すぐに一時急増して1950年には6500ヘクタールまで栽培面積が広がったものの、すぐに急減した。現在では青刈りして飼料や緑肥とするための生産を除きほとんど栽培されていない。緑肥としては、耐寒性が強い上成長が非常に早いため、早く大量の草を得ることができるため利用されることがある[34]。また、同じく成長の速さと丈の高さから、主に日本海側の風の強い地方や砂丘地域で防風・防砂用植物として畑の周囲での栽培もされる[35]。食用としては北海道でわずかながら栽培があり、ライムギ粉が作られる程度であり、パン用ライムギ粉のほとんどは輸入品となっている[36]。
日本に移入されたライムギの品種で最も古いものは19世紀に伝来したドイツの品種である「ペトクーザ」であり、現在も代表品種の一つとなっている。このほかに、「春一番」などいくつかの品種が各種苗会社によって開発され販売されている。
現在、日本で使用されるライムギはほぼ全量輸入であり、2008年には59,281トンが輸入された。輸入先としてはカナダが最大で、輸入量は53,241トンと9割以上を占める。ついで、ドイツ（4,911トン）、アメリカ（1,087トン）と続く[37]。
漢字の「来」（康熙字典体では「來」）はムギをかたどってできたとされ、これに「夂」を加えた漢字がムギを意味する「麦」（康熙字典体では「麥」）である。通説では「來」はライムギの形からできたとされる[38]。ただし、中国にライムギが伝来したのは19世紀と推定されており、「來」の字の成立時期には中国にライムギは存在しなかった。そのうえ、中国でのライムギの名称は「裸麦」、「黒麦」、「洋麦」であり、「来」と呼ばれたことはない。「洋麦」という名称自体が、近代に入ってヨーロッパから導入されたことを示している[39]。
ライムギ（ライ麦、学名Secale cereale）はイネ科の栽培植物で、穎果を穀物として利用する。別名はクロムギ（黒麦）。単に「ライ」とも。日本でのライムギという名称は、英語名称のryeに麦をつけたものである。食用や飼料用としてヨーロッパや北アメリカを中心に広く栽培される穀物である。寒冷な気候や痩せた土壌などの劣悪な環境に耐性があり、主にコムギの栽培に不適な東欧および北欧の寒冷地において栽培される。
호밀(胡-, 학명: Secale cereale, 영어: rye)은 캅카스·터키가 원산이며 라이보리(rye)라고도 하는 벼과의 한해살이풀이다. 잎은 녹청색으로 어린잎의 윗면에는 벨벳 모양의 털이 밀생한다. 잎혀와 잎귀는 작고 백색이다.
봄에 줄기의 상부 5-7마디 사이가 신장하여 키가 약 1.5m, 품종에 따라서는 3m에도 달하며 줄기 끝에 이삭을 단다. 이삭은 밀보다 길고 다소 편평하며 이삭대에 작은이삭이 어긋나게 달린다. 작은이삭은 3가화로 되고 하위의 2가화가 결실한다. 영과는 다소 녹갈색 또는 자색을 띄고 표면에 주름이 있는 것이 많으며 등쪽에 세로홈이 있다.
크기는 밀보다 다소 길쭉하다. 맥류 중에서도 냉량한 기후에 적합하고 내한성이 강하며 건조한 사질토나 메마른 땅에서도 잘 자란다. 밀과는 속이 다르지만 근연종이며 인공적으로 교배한 잡종이 생겨 라이밀이라고 한다.
다소 산미가 있고 정백 제분하여 흑빵을 만든다. 또 위스키의 원료가 되며 맥아로 하여 보드카나 맥주를 양조한다. 간장이나 된장의 원료로도 쓸 수 있다. 호밀의 이삭(씨방)에 자낭균이 기생하면 흑색각상(黑色角狀)의 맥각이 생기며 이것은 약용한다. 풋베기한 것은 사료 및 녹비가 되며 영과도 양질인 농후사료가 된다.
호밀(胡-, 학명: Secale cereale, 영어: rye)은 캅카스·터키가 원산이며 라이보리(rye)라고도 하는 벼과의 한해살이풀이다. 잎은 녹청색으로 어린잎의 윗면에는 벨벳 모양의 털이 밀생한다. 잎혀와 잎귀는 작고 백색이다.
봄에 줄기의 상부 5-7마디 사이가 신장하여 키가 약 1.5m, 품종에 따라서는 3m에도 달하며 줄기 끝에 이삭을 단다. 이삭은 밀보다 길고 다소 편평하며 이삭대에 작은이삭이 어긋나게 달린다. 작은이삭은 3가화로 되고 하위의 2가화가 결실한다. 영과는 다소 녹갈색 또는 자색을 띄고 표면에 주름이 있는 것이 많으며 등쪽에 세로홈이 있다.
크기는 밀보다 다소 길쭉하다. 맥류 중에서도 냉량한 기후에 적합하고 내한성이 강하며 건조한 사질토나 메마른 땅에서도 잘 자란다. 밀과는 속이 다르지만 근연종이며 인공적으로 교배한 잡종이 생겨 라이밀이라고 한다.
다소 산미가 있고 정백 제분하여 흑빵을 만든다. 또 위스키의 원료가 되며 맥아로 하여 보드카나 맥주를 양조한다. 간장이나 된장의 원료로도 쓸 수 있다. 호밀의 이삭(씨방)에 자낭균이 기생하면 흑색각상(黑色角狀)의 맥각이 생기며 이것은 약용한다. 풋베기한 것은 사료 및 녹비가 되며 영과도 양질인 농후사료가 된다.
-2008.jpg)
Wikimedia Commons har media som rör 
.jpg)
